ءباھادۇر حان ابىلقايىر بوداندىققا سۇراندى ما؟
«ەل باسىنا كۇن تۋعان ساتتە تاريح ارەناسىنا جارقىراپ شىعىپ، قازاق حالقىن قۇرىپ كەتۋدەن ساقتاپ قالعان داڭقتى قولباسشى، ءباھادۇر حان ابىلقايىردىڭ اق پاتشاعا جازعان حاتى بەرتىنگە دەيىن تەرىس وقىلىپ كەلگەنى ءمالىم. پاتشالىق رەسەيدىڭ يدەولوگتارى «تۇزەگەن» حاتتىڭ كەسىرىنەن اسىل ەردى كۇستاناۋشىلار كوپ بولدى. ءتىپتى ۇلى حان جازعان حاتتىڭ تۇپنۇسقاسى تابىلىپ، جاريالانعاننان بەرى دە «ەسكى سۇرلەۋمەن» كەتىپ قالىپ جۇرگەندەر كوپ. سوندىقتان دا ءبىز عالىم امانتاي يساۇلىنىڭ 2001 جىلى «اباي» جۋرنالىنىڭ №2 سانىندا جارىق كورگەن ماقالاسىن قايىرا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك» دەپ جازادى اقتوبە وبلىستىق «اقتوبە گازەتى» (سىلتەمە: http://www.aktobegazeti.kz/?p=15833).
قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى تاڭداۋ الدىندا تۇرعان 1730-1731 جىلدارى رەسەي يمپەرياسى ءجيى-ءجيى دالالىقتاردىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ وتىردى.
I پەتردىڭ سوناۋ 1722 جىلى ۋاعىزداپ كەتكەن امالى — قازاقتاردى قايتكەن كۇندە، قاعازعا تۇسكەن ءسوز جۇزىندە بولسا دا، يمپەريا ۇستەمدىگىن مويىنداتۋ، سول ارقىلى بولاشاقتا قازاق دالاسى ارقىلى ورتالىق ازيادا ورنىعىپ، باداقشان مەن ۇندىستانعا شىعۋ جوسپارىن باستاۋدىڭ وڭتايلى ءساتى تۇسكەندەي. ۇلى دالاعا قىسىم جاساۋ قۇرالىنىڭ بىرىنە يمپەريانىڭ قول استىندا تۇرعان حالىق — باشقۇرتتار قولدانىلدى. ولاردى قازاقتارعا قارسى يتەرمەلەپ، مازالاتقىزىپ، رەسەيمەن ءتىل تابىسۋعا ماجبۇرلەتىپ وتىردى. بۇعان ءبىر جاعى رەسەيدىڭ ءوزى مۇددەلى بولسا، تىنىشتىقتى قاجەتسىنگەن باشقۇرتتار ودان بەتەر مۇددەلى بولعانى ايقىن.
بىتىراڭقى جاعدايداعى قازاقتارعا تاعدىرلى تاڭداۋ جىلى سولاي ءتونىپ-اق كەلدى. ۇلى مەملەكەتكە ۇلىستارىمەن ۇرىمتال وتىرعان ابىلقايىر حانعا جاڭا اڭگىمەنى باستاۋعا كەزەك كەلگەندەي. حاندىق جاعدايىن دا، ءوز بيلىك-مارتەبەسىن ساقتاپ-ورىستەتۋ شارالارىن دا ىزدەستىرىپ جۇرگەن كەزى بولاتىن.
رۋبيكوننان وتۋمەن پاراپار بولعان حان شەشىمى دە تۋدى: رەسەيدى ارقالانباسا، جويقىن مەملەكەتتىڭ ىعىنا تۇرماسا بولماس، ىعى مەن كۇشىن قاجەتىمىزگە جاراتساق حاندىققا يگى بولار-اۋ دەگەن وي ىڭعايىنا سالدى. كىمنىڭ قۇزىرىن كىم مويىنداماي وتكەن؟ كەيىنگىسىن قۇداي كورسەتەر. تونگەن كۇشتەن شەگىنۋ، كەرى سەرپىلۋ دەگەن قاشان دا بولادى ەمەس پە؟
حان شەشىمىنىڭ جۇزەگە اسۋىن تەزدەتكەن جاعداي: 1730 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا كىشى ءجۇز ورداسىنا باشقۇرتتىڭ ايگىلى رۋباسى، تارحان الداردىڭ كەلۋى ەدى. ول ابىلقايىر حاننىڭ جەكە قابىلداۋىندا بولادى. «رەسەي الدىندا ەرەكشە قىزمەت» دەپ كەيىن باعالانعان الدار امالى دا يمپەريا ۇستەمدىگىن مويىنداتۋ ارقىلى قازاقتار مەن باشقۇرتتار اراسىنداعى بەيبىت ءومىردى ورناتۋ مۇمكىندىگىنە جەتۋ بولاتىن.
وقيعاعا قاتىستى ءۇش جاقتىڭ دا دىتتەگەن ءبىر مۇددەلەرى ءدوپ كەلىپ جاتقان سول 1730 جىلدىڭ جازىندا ويلاستىرىلعان جوسپارلاردىڭ ءبىر پاراسى قاعازعا دا ءتۇسىپ، يمپەريا استاناسىنا جونەلتىلدى.
ابىلقايىر حاننىڭ 1730 جىلعى حاتىنىڭ زەر سالار مازمۇنى دا سول: كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ باشقۇرتتارعا بايلانىستى ءسوز قوزعاۋى. وقيعالاردا باشقۇرت فاكتورىنىڭ قانشاما ءىرى بولعاندىعى ايقىندالادى.
* * *
XVIII عاسىرداعى قازاق حاندارى ابىلقايىر، سامەكە، ابىلمامبەت، ابىلاي بولسىن رەسەيمەن حات الماسقاندا بەلگىلى ءبىر شەكتەن شىقپاعان، ۇلى اباي ايتپاقشى، «اسىرە ارلانباعان». دالا بيلەۋشىلەرىنىڭ تۇپنۇسقادا ساقتالعان حاتتارىنان وسىنى انىق بايقاۋعا بولادى. كەرىسىنشە، يمپەريادا دالالىقتار اتىنان جاسالعان قۇجاتتاردا نەمەسە سول ۇلگىلەرگە سايكەس حان حاتتارىنىڭ رەسمي اۋدارمالارىندا رەسەيگە ارتىق جالبارىنۋ، تومەنشىكتەۋ، قۇلدانۋ سياقتى بەلگىلەر بار. سونىمەن، بۇل ەل تاۋەلسىزدىكتى جوعالتسا — بيلەۋشىنىڭ عانا كورگەن قورلىعى ەمەس. زورايتۋ مەن كەمسىتۋدى تاڭبالاپ تاريحقا تاڭۋ. شىنىندا، زەرتتەۋشىلەردىڭ قانشا بۋىنى سول رەسمي اۋدارمالارعا سۇيەنىپ قورىتىندى جاساعان. دالا بيلەۋشىلەرى ساياساتىنىڭ كەيبىر قىرلارى كورىنبەي قالۋ سەبەپتەرى دە سول.
قازاقستان مەن رەسەيدىڭ XVIII عاسىرداعى قارىم-قاتىناستارى كەڭەس زامانىندا قاراستىرىلعاندا قازاقستاندى اشىق جاۋلاپ الۋدان «قازاقستاننىڭ رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلدى» دەگەنگە دەيىن بىرنەشە رەسمي كونتسەپتسيالار اۋىستىرىلدى. حح ع. 50-60 جىلدارى قۇجاتتاردى تالداپ، جارىققا شىعاراتىن مەزگىل تۋعاندا ءبىر كەزدە جاسالعان رەسمي اۋدارمالاردى دۇرىستاپ، دالالىقتاردىڭ دەربەس يدەياسىن، ءوز ساياسي جولدارىن كورسەتۋدى تاريحتى قولىنا ۋىستاپ قىسىپ وتىرعان يدەولوگيا قاجەتسىنگەن جوق.
ەندى جاعداي وزگەردى دەگەنمەن، ماسەلەنىڭ ءالى بۋىلعان قالپىندا قالىپ جاتقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ەرتەرەكتەگىنى اتاماعاننىڭ وزىندە، سوڭعى جىلدارداعى كەيبىر تياناقتى زەرتتەۋلەردە سول باياعى، نەمەسە كەڭەس زامانىندا از جاڭعىرتىلعان اۋدارمالارعا ارقا سۇيەۋ باسىم1. تۇپنۇسقا ءماتىنى ءتىپتى قولدانىلماي كەلەدى دەسە دە بولادى.
ابىلقايىر حاننىڭ 1730 جىلى رەسەي پاتشاسىنا جىبەرگەن حاتىنىڭ تۇپنۇسقاداعى ءماتىنىنىڭ 1960 جىلى جارىق كورىپ2, كەيىن قايتالانا باسىلعانى بار. جيناق قۇراستىرۋشىسى م.گ.ماسەۆيچتىڭ كىرىسپە ماقالاسىندا قازاق كەڭسە تىلىندە جازىلعان قۇجاتتاردى اۋدارعان قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ر.م.پەيگۋمباري دەپ كورسەتىلگەن3.
زەرتتەۋشىلەر قولدانىپ جۇرگەن وسى اۋدارمانى تۇپنۇسقا ماتىنىمەن سالىستىرساق، قاتە اۋدارىلعان، اۋدارىلماي قالعان، مازمۇنى وزگەرگەن جانە قوسىپ جىبەرىلگەن سوزدەر تىزبەگى شىعادى.
كىشى ءجۇز حانى الدىنا كەلگەن الداربايدىڭ «ەلشى تىلەگەنى» — «ترەبوۆال پوسلاننيكا». «ورال ەشتەگى باشقۇرت حالايىقى» دەگەن تىركەستەگى «ەستەك» ءسوزى مۇلدە ۇعىلماي، «باشكيرسكي نارود، كوتورىي ناحوديتسيا زا ۋرالوم» دەپ قاتە اۋدارىلعان. قىزعىلىقتى، جازبا قۇجاتتاردا سيرەك كەزدەسەتىن قازاقي تاريحي ۇعىم «قىرىق سان قازاق» اتاۋى «منوگوچيسلەننىي كازاحسكي نارود» دەگەن دولبارلى قولدانىسپەن وزگەرتىلگەن4.
قاتە اۋدارىلعان، وزگەرتىلگەن نەمەسە اۋدارىلماعان سوزدەردەن تىس رەسمي اۋدارما سالقىنىن تيگىزگەن، حاتتىڭ وزىندە جوق، بەلگىلى ساياسي ماقسات ءۇشىن قوسىپ جىبەرگەن سوزدەردى تابۋعا دا بولادى.
ابىلقايىر، ەستەك الداربايدىڭ قولقا سالۋىن سىلتاۋعا الىپ، «ول الدارباي ءسىز ۇلۇع پادشانىڭ حازىرەتىگە ەلشى تىلەگەنى ءۇشىن» ء«بىز …بارشا راعايات قاراشالارىم بىرلە باش سالدىم» دەپ قىسقا قايىرسا، اۋدارمادا «پرەكلونياەمسيا پەرەد ۆامي» دەگەننەن كەيىن: «ياۆلياەمسيا ۆاشيمي سلۋگامي ي ۆسە ۆمەستە س پروستىم نارودوم جەلاەم ۆاشەگو پوكروۆيتەلستۆا ي وجيداەم ۆاشەي پوموششي…» دەگەن جالبارىنىش سوزدەر ماتىندە مۇلدە جوق! بۇل سوزدەردىڭ ماتىندە بولۋى-بولماۋى تالداۋ، قورىتىندى جاساۋعا قانشالىقتى اسەرى بارىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
* * *
سونىمەن، ابىلقايىردىڭ رەسەي پاتشالىعىنا، يمپەريا استاناسىنا ەلشىلەرى ارقىلى 1730 جىلى جىبەرىلگەن حاتى قانداي؟
حان رەسەي يمپەرياسىنا جەڭىل تۇردە مويىنسۇنۋ ەسەبىن قازاق پەن باشقۇرتتىڭ اراسىندا رەسەي قۇزىرىمەن بەيبىت ورناتۋ مۇددەسىمەن شەبەر بايلانىستىرعان. ويتكەنى، ەستەك-باشقۇرتتار — رەسەي قول استىنداعى ەل. بۇرىنعىلاردىڭ ساياسي داستۇرىمەن حات جۇزىندە ابىلقايىر «باش سالادى» («باس يەدى»), «ۇلۇع پادشا حازىرەتىنەن» «پانا» ىزدەيدى.
حان سوزدەرى ۇستامدى، بەلگىلى ءبىر تۇستارىندا اسقاق. كىشىرەيۋى دە، وزگە مەملەكەت يەسىمەن تەڭ سەزىنۋى دە، قۇرمەت كورسەتۋى، سىپايى ءسوز ساپتاۋى، مۇددەلى ءىسى دە ۇيلەسىمدى، سالماقتى ولشەممەن جەتكىزىلگەن. بۇل حاتتان ارتىق جالبارىنۋ، رەسەي پاتشالىعىنا اشىق مويىنسۇنۋ، قۇلدانا سويلەۋ دەگەن بايقالمايدى.
ءماتىن:
ۇلۇعلارىڭ اۋا5 مارھاماتى6 بيىك، داۋلەتى ارتىق، يەر يۇزىنە بيلەگەن اقنا7 ۇلۇع پادشا حازىرەتلەرىڭ حۇزىرىنا بەندەلىك ەتەمىز. كۇندەن كۇن، ايدان ايعا، يىلدان يىلعا داۋلەت سالەمەت زيادا8 ولار انشا تاسىعاي.
ءبىز عارىزباندە حازىرەتىڭىزگە بۇ دارگە. ءسىز ۇلۇع حازىرەتنىڭ ورال ەشتەگى باشقۇرت حالايىقى بىرلە ارادا ەللىگىمىز يوق ەردى.
ەمدى ەل-حال، ءسىز داۋلەتى ۇلۇع پادشا حازىرەتىڭە ساياسىدا پاناھ ولىپ، ساتيع9 مۋنقاز10ولماق ءۇچىن توعاي11 يولى ورال ەشتەگى بەندەڭىز الداربايعا ەلشى قوسىپ يىبەردىم. ول الدارباي ءسىز ۇلۇع پادشانىڭ حازىرەتىگە ەلشى تىلەگەنى ءۇچىن ءبىز، ءابىلحايىر حان، قىرىق سان قازاق12 ورتا ءيۇز، كىشى ءيۇز بارشا راعايات13 قاراشالارىم بىرلە باش سالدىم.
يارلىق: ءسىزنىڭ-ءدۇر ول قۋللارىڭىز ورال ەشتەگى بىرلە ەل قىلىپ ءىرىشۋ[ى]ڭنى14 تىلەيمىز. ءسىزنىڭ يارلىعىڭىز بىرلە ەل بولعايمىز.
سەيىتقۇل يىبەرگەن ەلشى باش قۇتلىمەت يولداشلارى بىرلە.
_________
1قاراڭىز: ەروفەەۆا ي.ۆ. حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل ي پوليتيك.— الماتى، 1999. 186-ب.
2ماتەريالى پو يستوري پوليتيچەسكوگو سترويا كازاحستانا. ت.1. – الما-اتا، 1960. 9-ب.
3سوندا. 5-ب.
4سوندا. 9-ب.
5«اۋ[ۋا]».
6مارھامات (ارابشا، پارسىشا) — مەيىرىم.
7ءسوزدىڭ ەكىنشى بولىگى تۇسىنىكسىزدەۋ.
8زيادا (ارابشا) — كوبەيۋ، ءوسۋ، مولايۋ
9ساتيع (ارابشا) — جازىق، وي.
10«مۋنكاد» ءسوزى ەمەس پە ەكەن؟ مۋنكاد (ارابشا) — باعىنىشتى، تىنىشتى، كىرىپتار. «ساتيع مۋنكاد» — «ىقتانۋ»، «تىنىشتىق» دەگەن ۇعىم بىلدىرسە كەرەك. ەۆروپالىق «پروتەكتورات» ۇعىمىنا جاقىن.
11وسىلاي جازىلعان. تاريحتا «نوعاي جولى» دەگەن جول (باعىت) بار. بىراق بۇل جەردە «نوعاي جولى» دەپ قابىلداۋ ءۇشىن انىق جازىلعان «توعاي جولى» دەگەن ۇعىمدى جوققا شىعارۋ كەرەك.
12قىرىق سان قازاق، ياعني ءتورت ءجۇز مىڭ. بەينەلى اتاۋ. «قىرىق رۋلى قازاق» دەگەن ۇعىمعا دا جاقىن.
13راعايات (ارابشا) — قاراماقتاعى، قول استىنداعى.
14ءىرىشۋ (تاتارشا، تۇرىكشە) — جەتۋ.
ابىلقايىر حاننىڭ 1730 جىلعى حاتى (تۇپنۇسقا)
حاتتىڭ رەسمي اۋدارماعا ارقا سۇيەگەن، 1960 جىلعى باسىلىمداعى ورىس ءماتىنى:
8 سەنتيابريا 1730 گ.
پوسلانيە ۆ پەتەربۋرگ ەە ۆەليچەستۆۋ
ۆەليچايشەي، بلاگورودنوي, بوگاتوي ي ۋمنوي وبلاداتەلنيتسە منوگيح زەمەل، ەە ۆەليچەستۆۋ گوسۋدارىنە يمپەراتريتسە ەجەدنەۆنو، ەجەمەسياچنو ي ەجەگودنو جەلاەم بوجيەي ميلوستيۋ بلاگوپولۋچنوگو گوسۋدارستۆوۆانيا. ناشە زاياۆلەنيە ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ سوستويت ۆ توم، چتو س پودداننىم ۆام باشكيرسكيم نارودوم، كوتورىي ناحوديتسيا زا ۋرالوم، ۋ ناس بليزكيح وتنوشەني نە بىلو. جەلايا بىت سوۆەرشەننو پودۆلاستنىم ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ، يا پوسىلايۋ سۆوەگو پوسلاننيكا ۆمەستە س ۆاشيم پودداننىم الدارباەم. ەتوت الدارباي ترەبوۆال پوسلاننيكا وت ناس ك ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ، ي پوەتومۋ مى، ابۋلحاير-حان س پودۆلاستنىم منە منوگوچيسلەننىم كازاحسكيم نارودوم سرەدنەگو ي مالوگو جۋزوۆ، ۆسە پرەكلونياەمسيا پەرەد ۆامي، ياۆلياەمسيا ۆاشيمي سلۋگامي ي ۆسە ۆمەستە ۆ پروستىم نارودوم جەلاەم ۆاشەگو پوكروۆيتەلستۆا ي وجيداەم ۆاشەي پوموششي، چتوبى س پودداننىم ۆام باشكيرسكيم نارودوم، ناحودياششيمسيا زا ۋرالوم, جيت ۆ سوگلاسي.
جەلاەم ۆام ۆسياكوگو بلاگوپولۋچيا ي بۋدەم ۆاشيمي پودداننىمي.
(پەرەدالي): سەيتكۋل. گلاۆنىي پوسلاننيك كۋتتۋمبەت س توۆاريششامي.
ماتىندەگى استى سىزىلعان سوزدەر تۇپنۇسقادا جوق نەمەسە ماعىناسى وزگەرتىلىپ بەرىلگەن.
بۇل حاتتىڭ مىنانداي جاڭا اۋدارماسىن ۇسىنامىز:
ۆەليچيا ي ميلوستي ۆىسوكوي، گوسۋدارستۆا پرەۆىشە، پراۆياششەي [ۆسەمي] زەمليامي ەە ۆەليچەستۆۋ بەلوي ۆەليكوي يمپەراتريتسە وبراششاەمسيا س وبىدەننىم نامەرەنيەم. يزو دنيا ۆ دەن، يز مەسياتسا ۆ مەسياتس، يز گودا ۆ گود گوسۋدارستۆو [ۆاشە] دا پرەبىۆاەت ۆ زدراۆي ي پريۋمنوجاەتسيا.
ناشە زاياۆلەنيە ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ سلەدۋيۋششەە. س نارودوم ۆاشەگو ۆەليچەستۆا ۋرالسكيمي ەشتەك-باشكورتامي مەج نامي نەت سوگلاسيا.
تەپەر، جەلايا پولۋچيت پود پوكروۆوم ۆاشەگو يمپەراتورسكوگو ۆەليچەستۆا زاششيتۋ ي سپوكويستۆيە، پوسىلايۋ، پريسوەدينيۆ ك لەسنوي دوروگي ۋرالسكومۋ ەشتەكۋ پودداننومۋ ۆاشەمۋ الداربايۋ، سۆوەگو پوسلا. پوسكولكۋ ەتوت الدارباي پروسيل پوسلا ك ۆاشەمۋ يمپەراتورسكومۋ ۆەليچيۋ، مى، ابۋلحاير-حان، سوروك سانوۆ كازاحوۆ، سرەدني ي ملادشي جۋزى سو ۆسەمي پودۆلاستنىمي منە كاراشا سكلونياەم گولوۆۋ.
يارلىك: س ۆاشيمي سلۋگامي ۋرالسكيمي ەشتەكامي حوتيم دوستيچ سوگلاسيا. س ۆاشيم يارلىكوم دا بۋدەم ۆ سوگلاسي.
پوسلاننىي پوسول سەيتكۋل ۆو گلاۆە س كۋتلىمەتوم س توۆاريششي.
وتكەن زامانداردان جەتكەن دەرەكتەمەلەرگە تاريحشىلاردىڭ مۇقيات، قاجەت دەسەڭىز، زور قۇرمەتپەن قاراپ، ولاردى جوققا شىعارۋعا (ەگەر بايانداۋ، ارينە، فالسيفيكاتسيا بولماسا) اسىعىستىق بىلدىرمەيتىنى ايان. ورىس دەرەكتەمەلەرى دە اسا قۇندى. ولارسىز، بەرتىن تۇگىل، ءحVى-ءحVىىى عاسىرلارداعى قازاق تاريحىن تانۋ مۇمكىن ەمەس.
الايدا جالعان نامىس قىسىپ، دالا بيلەۋشىلەرى جازعان حاتتاردىڭ رەسمي اۋدارمالارىندا قول جۇگىرتىپ، باسى ارتىق، باعىنىشتى سوزدەردى قوسىپ جىبەرۋ — ماسكەۋ مەملەكەتى كەڭسە قىزمەتى قالىپتاستىرىپ، رەسەي يمپەرياسى ۇدەتىپ جىبەرگەن ادەت. وعان كەيبىر جىلدارداعى كەڭەس زامانىنداعى «ۇلى حالىقتى» اعا تۇتقان قۇلشىنىستىڭ قوسىلعانى بار.
تاريحتىڭ جاۋھار تامشىلارى اراسىندا وسكىن تىرلىككە قيىرشىق تاستاي باتاتىن بوگدە بولشەكتەردىڭ ۇشىرايتىنى وكىنىشتى.
ايتسە دە، ولار بۋسانعان، قۇلپىرعان ماڭگى جاس دالانىڭ مۇنتازداي تازا جارقىراعان كەلبەتىنە كولەڭكە-داق تۇسىرە المايتىنى تاعى دا شىندىق.
امانتاي يساۇلى،
تاريحشى.
Abai.kz
