قازاق دەموكراتيالىق ينتەلليگەنتسياسى ءۇشىن ار ۋاقىتتا ەڭ نەگىزگى ماسەلە — جەر ماسەلەسى بولدى. پاتشا ۇكىمەتى، ونىڭ مۇراگەرى بولعان ۋاقىتشا ۇكىمەت، ەڭ سوڭىندا كەڭەس ۇكىمەتى مەن قازاق دەموكراتيالىق ينتەلليگەنتسياسى اراسىنداعى كەيدە اشىق، كەيدە استىرتىن ءجۇرىپ وتىرعان كۇرەس، ارباسۋلاردىڭ ءتۇپ-تامىرى، قاينار كوزى وسى جەر ماسەلەسى ەدى. حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە بۇل ماسەلەنىڭ قازاق ەلى ءۇشىن قوعامدىق ماڭىزىن عىلىمي تۇرعىدان وز دارەجەسىندە كوتەرىپ جانە تەرەڭ ءتۇسىندىرىپ بەرگەن قايراتكەر، عالىم، ارينە، ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحانوۆ ەدى. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تورعاي وبلىستىق كوميسسارى قىزمەتىندە جۇرگەندە دە ول ۇشىن جەر ماسەلەسى ەڭ نەگىزگى ماسەلە بولىپ قالا بەردى. ولاي بولسا، ءا.بوكەيحانوۆ بۇل كەزەڭدە جەر ماسەلەسىن قالاي ءتۇسىندى جانە ونى شەشۋدىڭ قانداي جولدارىن ۇسىندى؟ ەندى وسى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك.

ۋاقىتشا ۇكىمەت قايشىلىقتى، ءالجۋاز بيلىك ەكەندىگىن، ال قايسىبىر قوعامدىق ماسەلەلەردى شەشۋگە كەلگەندە پاتشا ۇكىمەتىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى بولعاندىعىن، اسىرەسە جەر ساياساتى انىق كورسەتىپ بەردى. جەڭىسكە دەيىن سوعىسۋ ساياساتىن جۇرگىزە وتىرىپ، ول ەكى بىردەي وتتىڭ ورتاسىندا قالدى. ءبىر جاعىنان، ۇكىمەت سوعىس جاعدايىندا اسكەردى جانە ىشكى سۇرانىستى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن شارۋالاردىڭ تالاپ-تىلەگىمەن از دا بولسا ەسەپتەسۋگە ءماجبۇر بولسا، ەكىنشى جاعىنان، ول ورىس بۋرجۋازياسى مەن بيلەۋشى توپتارىنىڭ ۇكىمەتى بولا وتىرىپ، جەر ماسەلەسىن دەموكراتيالىق نەگىزدە ءبىرجولا شەشۋدى قۇرىلتاي جينالىسىنا قالدىردى. مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى كنياز لۆوۆ 1917 جىلعى 15 ساۋىردە بارلىق وبلىستارعا جىبەرگەن № 72228 جارلىعىندا «شارۋالارعا وزدەرىنە تيەسىلى جەرگە ەگىن سالۋعا كەدەرگى جاسالىنباسىن، جەرگە بايلانىستى ماسەلەلەردى اركىم وز بەتىنشە شەشپەيتىن بولسىن، ەلدى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋگە قاجەت جاعداي قالىپتاستىرىلسىن» دەپ كورسەتىپ، ال جەرگە بايلانىستى داۋلاردى شەشىپ وتىرۋ ءۇشىن بولىستىق جانە ۋەزدىك كوميتەتتەر جانىنان ەگىنشىلەر مەن جەر يەلەنۋشىلەردەن قۇرالاتىن تاتۋلاستىرۋ كوميسسيالارىن قۇرۋدى ۇسىندى. بۇعان قوسىمشا ەگىنشىلىك مينيسترلىگى «جەر از، ياكي جەرسىز شارۋالار جەر جىرتىپ، ەگىن ەگۋ ءۇشىن بوس جەرلەردىڭ ءبارىن جەرگە مۇقتاج شارۋالار بيىلشا پايدالانسىن» دەگەن نۇسقاۋ بەرەدى. بۇل شارالار، بىرىنشىدەن، شارۋالاردىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىنىڭ تاپتىق نارازىلىعىنىڭ باسەڭدەۋىنە ىقپالىن تيگىزسە، ەكىنشىدەن، ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىن از دا بولسا شەشۋگە جاعداي تۋعىزعان ەدى.

مۇنداي شارالاردىڭ 1916 جىلعى كوتەرىلىستەن كەيىن قازاق وبلىستارىنداعى ۇلتارالىق شيەلەنىستى باسەڭدەتۋ ماقساتىندا دا قاراستىرىلعاندىعىن بايقايمىز. وسى جىلدىڭ 3 ساۋىرىندە ەگىنشىلىك ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ۆولكوۆ اقمولا، سەمەي، ورال، تورعاي، جەتىسۋ، سىرداريا جانە تومسك وبلىستىق پەرەسەلەن مەكەمەلەرىنە 1038-ءنومىرلى جەدەلحات جىبەرىپ، وندا جەر ماسەلەسىن قۇرىلتاي جينالىسى شەشكەنگە دەيىن قازاق پايداسىندا تۇرعان جەرلەردەن ەكى جاق ىنتىماقتاسىپ، ريزاشىلىقپەن كەلىسكەن ورىنداردا عانا بولماسا، جەر كەسۋ توقتالادى. زاماننىڭ وسىنداي اۋىر شاعىندا قازاقتىڭ مال شارۋاسىنىڭ قۇتىن شايقاماس ءۇشىن بۇرىن الىنعان، بۇل كۇنگە دەيىن مۇجىق ورناماعان ءھام جازىلماعان ۋچاسكەلەر قازاق اۋىلدىق قوعامدارىنىڭ پايدالانۋىنا بيىلشا تەگىن بەرىلسىن" دەپ كورسەتىلگەن ەدى [1,119 ب.].

ءسويتىپ، مامىر ايىندا بۇكىل يمپەريا كولەمىندەگىدەي، قازاق وبلىستارىندا دا جەر كوميتەتتەرىن سايلاۋ ناۋقانى باستالىپ كەتتى. بۇل شىن مانىندە اسا ماڭىزدى ساياسي شارا بولاتىن. ويتكەنى ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇرىلتاي جينالىسىنا ۇسىنباق بولعان جەر رەفورماسىنا بايلاگىستى قۇجاتتىڭ مازمۇنى جەرگىلىكتى جەرلەردەگى كوميتەتتەردىڭ بۇل ماسەلەگە بايلانىستى وز مۇددەلەرىن قويا ءبىلۋى مەن ونى وتكىزە الۋىنا كوپ تاۋەلدى ەدى. قازاق دەموكراتيالىق ينتەلليگەنتسياسى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ جەر كوميتەتتەرىن قۇرۋ تۋرالى شاراسىن وسى تۇرعىدان قابىلدادى. «قازاق» گازەتى ءساۋىر ايىنان باستاپ ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ جەر كوميتەتتەرى تۋرالى ەرەجەسىن، ولاردى قۇرۋ جولدارى مەن ءتارتىبىن ءتۇسىندىرۋدى كوزدەگەن ءتۇرلى ماتەريالدار جاريالاي باستايدى. ال ونىڭ 1917 جىلعى 24 ماۋسىمداعى سانىندا 1 شىلدەدەن باستاپ بۇكىل قازاق وبلىستارىندا جۇرەتىن اۋىل شارۋاشىلىعى ەسەبىنە بايلانىستى ءبىر توپ قازاق زيالىلارىنىڭ «قازاق حالقىنا (ەسەپ الۋ تاقىرىپتى)» اتتى ۇندەۋى جاريالانادى ءا. بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، ج.جانىبەكوۆ، س.كادىرباەۆ، ە.وماروۆ، ە.تۇرمۇحامەدوۆ جانە ن.بەگىمبەتوۆ قول قويعان بۇل ۇندەۋ ەڭ الدىمەن حالىققا جۇرگەلى تۇرعان ساناقتىڭ ءمان-جايىن ءتۇسىندىرۋدى كوزدەدى. «بۇرىن وكىمەت ەسەپ الاردا، قازاق سەنبەيتىن ەدى» دەپ كورسەتىلدى ۇندەۋدە. — «جەرىمىز مول، ەگىندى كوپ سالامىز دەسەك، جەردەن ايرىلامىز عوي» دەپ قورقاتىن ەدى. «مالىمىزدى كوپ كورسەتسەك، الىم-شىعىن كوپ تۇسەدى» دەپ جاسىراتىن ەدى. ادام ەسەبىن الاتىن بولسا «نەگە ادام ەسەبىن الادى، بىزدەن سولدات العالى جۇرمەسىن» دەپ سەزىكتەنەتىن ەدى. قىسقاسى، قازاق ەسكى وكىمەتتىڭ راسىنا دا، وتىرىگىنە دە بىردەي سەنبەيتىن ەدى. ونىسىنىڭ قيسىنى دا بار ەدى«، — دەگەن ويدى ءبىلدىرىپ، ودان ارى زاماننىڭ وزگەرگەنىن، ەندىگى جاعدايدا ساناققا بۇرىنعى كوزقاراسپەن قاراۋعا بولمايتىندىعىن ايتىپ، ونىڭ ناقتى جانە دارەجەلى سەبەپتەرىن كەلتىرەدى [2,77 ب.].

ال وسى ۋاقىتتا ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ جەرگىلىكتى ورىندارداعى جەر ساياساتى قانداي كۇيدە ەدى؟ بۇل رەتتە ەڭ الدىمەن كوزگە ۇراتىن جاعداي — ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ قازاق وبلىستارىنداعى جەر ماسەلەسىندە ەسكى ۇكىمەتتىڭ ساياساتىن كىشكەنە دە بولسا وزگەرتۋگە قۇلىقسىزدىق تانىتقاندىعى. انىعىراق ايتقاندا، ول بۇل سالادا پاتشالىق بيلىكتىڭ مۇراگەرى ەدى. مۇنى نەدەن بايقاۋعا بولادى؟

1) ۋاقىتشا ۇكىمەت رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاق وبلىستارىنداعى جەر ماسەلەسىنەن جاقسى حابارلار بولا وتىرىپ، رەۆوليۋتسيادان كەيىنگى ۋاقىتتا وتكەن وبلىستىق قازاق سەزدەرىنىڭ ىشكى رەسەيدەن ورىس شارۋالارىنىڭ قازاق جەرىنە قونىس اۋدارۋىنا شەك قويۋ، پەرەسەلەن مەكەمەلەرىن جويۋ، ءسويتىپ، جەر ماسەلەسىن بەلگىلى ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ تۋرالى وتىنىشتەرىنە قۇلاق اسپادى. ماسەلەن، مامىر ايىنىڭ ورتا تۇسىنا قاراي وبلىستىق كوميسسارلار اتىنا جارلىق رەتىندە مىناداي مازمۇنداعى جەدەلحات تاراتىلدى:

«پروشۋ وپوۆەستيت يسپولنيتەلنىە كوميتەتى، وبششەستۆەننىە ورگانيزاتسي، چتو ۆ تسەلياح ۋدوۆلەتۆورەنيا رازنووبرازنىح نۋجد پەرەسەلەنيە ي پوددەرجيۆانيا نەوكرەپشيح پەرەسەلەنچەسكيح حوزيايستۆ، ۋچاستنيكوۆ ۆوينى نەوبحوديمو سوحرانەنيە ۆ نەپريكوسلوۆنوستي پەرەسەلەنچەسكوي ورگانيزاتسي ي بەزوستانوۆوچنايا ەە دەياتەلنوست. ۆسە وتپۋسكاەمىە سمەتى ي كرەديتى دليا نۋجدى پەرەسەلەنيا موگۋت بىت راسحودۋەمى پو زاكونۋ يسكليۋچيتەلنو چەرەز زاۆەدىۆايۋششيمي رايونامي، كوتورىە وتۆەتستۆۋيۋت زا پراۆيلنوە يح راسحودوۆانيە... زا مينيسترا زەملەدەليا ۆولكوۆ. چينوۆنيك وسوبىح پورۋچەني پەرەسەلەنچەسكوگو ۋپراۆلەنيا گەدىمين» [3,97 ب.].

مۇنداي سيپاتتاعى ساياساتتى جۇرگىزۋدەگى ماقسات پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاقستان سياقتى شەت ايماقتارداعى وتارلاۋ ساياساتىندا قول جەتكەن جەتىستىكتەردى ءبىرجولا بەكىتە ءتۇسۋ، سول ارقىلى يمپەريالىق ۇستەمدىكتىڭ جاڭا ءتۇرىن قامتاماسىز ەتۋ ەدى. وسى مۇددەنى كوزدەگەن ورتالىق پەرەسەلەن باسقارماسى 1917 جىلى 29 ناۋرىزدا № 11 جارلىق تۇرىندەگى قاتىناس حاتىمەن ءوزىنىڭ وبلىستىق مەكەمەلەرىنە جاڭا قالىپتاسقان جاعدايعا بايلانىستى تەز ارادا قونىس اۋدارۋشىلار ءۇشىن دايىندالعان ۋچاسكەلەردىڭ كولەمى مەن قۇرامىن انىقتاۋعا باعىتتالعان شارالاردى ىسكە اسىرۋدى تاپسىرادى. وسى نۇسقاۋدى ورىنداۋ ماقساتىندا وتكىزىلگەن جەتىسۋ وبلىستىق پەرەسەلەن مەكەمەلەرى قىزمەتكەرلەرىنىڭ جينالىسىندا مىناداي شەشىمدەر قابىلدادى:

ء«ى.ء الى دە پايدالىنىلماي جاتقان جەر قورلارىن تۇگەل ەسەپكە الىپ، بۇرىنعى دايىنداعان ۋچاسكەلەردى قايتا قاراۋ ءۇشىن بارلىق شاعىن اۋدانداردا ارنايى كوميسسيا قۇرىلسىن... ءىى. جەر قورىن ناقتى پايدالانۋ ءۇشىن بۇراتانالاردى دا، ەسكى ورىس تۇرعىندارىن دا جانە جاڭا قونىستانۋشىلاردى دا جاپپاي جەرگە ورنالاستىرۋ قاجەت» [4,64 ب.].

كورىپ وتىرعانىمىزداي، بۇل قۇجاتتان جەر ماسەلەسىندە پاتشا ۇكىمەتى ۇستانعان نەگىزگى ەكى باعىت وز جالعاسىن تاپقان. ولار، بىرىنشىدەن، سول بۇرىنعىداي قونىس اۋدارۋشىلاردى ورنالاستىراتىن جەر قورلارىن دايىنداۋ، ەكىنشىدەن، سول قورلاردى مولىراق جاساۋ ءۇشىن قازاقتاردى جاپپاي جەرگە ورنالاستىرۋ.

2) 1917 جىلى قىركۇيەك ايىندا الماتىدا بولىپ وتكەن جەتىسۋ وبلىستىق قازاق سەزى 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ سەبەپ-سالدارى تۋرالى ماسەلە قاراپ، كوتەرىلىستىڭ شىعۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپ بولعان ۆەلەتسكي باسقارعان وبلىستىق پەرەسەلەن مەكەمەسىنىڭ «قازاق حالقىن جاقسى جەردەن ماحرۋم» قالدىرۋدى كوزدەگەن قاسكۇنەم ساياساتى ەكەندىگى ايتىلىپ، سەزد مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى مەن ەگىنشىلىك مينيسترىنە ۆەلەتسكيدىڭ ءىسىن تەكسەرىپ، ءوزىن جاۋاپقا تارتۋدى سۇرايدى. ال بۇل كەزدە ۆەلەتسكي مىرزا ورىنبور گۋبەرنيالىق مەملەكەتتىك مۇلىك مەكەمەسىن باسقارۋشى ەدى.

مىنە، وسى سياقتى بۇرىنعى پاتشا چينوۆنيكتەرىنىڭ جاڭا بيلىك تۇسىنداعى وتارشىل ءىس-ارەكەتىن باياندايتىن فاكتىلەردى باسقا وبلىستاردان دا كەلتىرۋگە بولاتىن ەدى.

3. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ پەرەسەلەن مەكەمەلەر جۇيەسىن ساقتاپ قالۋداعى تاعى ءبىر ماقساتى اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىنگى ايلاردا جاڭا ورىنعا قونىس اۋدارعان شارۋالاردىڭ اراسىندا، كەيىن ىشكى رەسەيگە قايتا كوشۋ تۋرالى قوزعالىس باس كوتەرە باستايدى، سوعان جول بەرمەۋ ەدى. ەگىنشىلىك مينيسترلىگى مەن پەرەسەلەن باسقارماسى 1917 جىلى ماۋسىمدا جەرگىلىكتى بيلىك ورىندارىنا جولداعان № 367 رەسمي حاتىندا «ورالدىڭ ارعى ەتىنە بارىپ ورنالاسقان قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ اراسىندا سوڭعى كەزدە وتانىنا قايتىپ تەز ارادا پومەششيكتەر جەرىن بولىسكە سالۋ نيەتىنەن تۋىنداعان قوزعالىس بايقالادى. قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ قايسىبىرى جاڭا جەردە جيناعان مۇلىكتەرىن جاپپاي ساتىپ، سالعان ەگىندىك جەرلەرىن، پىشەنىن تاستاپ، رەسەيدەگى پومەششيكتەر جەرىن بولىسكە سالۋ ءۇشىن اسىعىس قايتۋدا» دەپ كورسەتىپ، بۇل قوزعالىستى ءورىس الدىرماي توقتاتۋعا قاجەت شارالاردى ىسكە اسىرۋدى وتىنەدى.

پەرەسەلەندەردى ىشكى رەسەيگە قايتارماۋ شارالارىن 1917 جىلى ماۋسىم ايىندا وتكەن جەتىسۋ وبلىستىق ورىس شارۋالارى سەزى دە قاراستىردى. سەزدە بايانداما جاساعان وبلىستىق پەرەسەلەن مەكەمەسىنىڭ باستىعى گونچارەۆسكي ورىس شارۋالارى كەيىن رەسەيگە قايتا كوشىپ پومەششيكتىك، مەملەكەتتىك، موناستىرلىق جانە باسقا جەرلەردى بولىسكە سالعان كۇننىڭ وزىندە جەتىسۋداعىداي قۇنارلى جەر ۇلەسى ولارعا تيمەيتىندىگىن جان-جاقتى نەگىزدەي كەلىپ، وبلىستا اگرارلىق ماسەلەنى شەشۋدىڭ مىناداي جولىن ۇسىنادى: «ورىس سەلولارىنىڭ مۇقتاجىن وتەۋدى ءبىرىنشى كەزەككە قويا وتىرىپ، ولارعا قازاق پەن قىرعىزداردىڭ جارامدى ەگىس جەرلەردى مەن شابىندىقتارىنان كەسىپ اپەرۋ كەرەك. بۇل ىسپەن جەر كوميتەتتەرى شۇعىلدانىپ، ءبىراز جەر قۇرىلتاي جينالىسىنا دەيىن-اق ءبولىنىپ بەرىلۋگە ءتيىس، ال ماسەلەنى ءبىرجولا قۇرىلتاي جينالىسى شەشەدى» [5,27 ب.].

سونىمەن، قورىتا ايتقاندا، ۋاقىتشا ۇكىمەت جانە ونىڭ جەرگىلكتى مەكەمەلەرى جەر ماسەلەسىن قۇرىلتاي جينالىسىنا قالدىرعانىمەن، شىن مانىندە اشىقتان-اشىق وتارلاۋ ساياساتىن ۇستاندى، ال ورتالىق پەرەسەلەن باسقارماسى باستاعان ەسكى پاتشا چينوۆنيكتەرى بۇرىنعى بيلىك تۇسىندا ىستەپ ۇلگەرمەگەن ىستەرىن قۇرىلتايعا دەيىن ورىنداپ الۋعا تىرىستى.

ارينە، قازاق دەموكراتيالىق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ جەر ساياساتىنا كوزقاراسى، اقپان جانە قازان رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەرى ارالىعىندا ءبىر كۇيدە بولدى دەسەك قاتەلىككە ۇرىنار ەدىك. ەگەر ولار شىلدە وقيعالارى دانە شىلدەدەگى ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزىنە دەيىن جەر ماسەلەسىن جاڭا بيلىك شەڭبەرىندە، قۇرىلتاي جينالىسى ارقىلى شەشۋگە سەنىمدى بولسا، جاعداي مۇلدەم شيەلەنىسىپ كەتكەن 17-جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا بۇل ماسەلەنىڭ ءبىرجولا شەشىلۋىن ۇلتتىق مەملەكەتتىك دەربەستىكپەن بايلانىستىرا قارادى.

ءا. بوكەيحانوۆ 1917 جىلعى كوكتەمدە تورعاي وبلىسىندا بولعان جەر داۋلارىنا ءجيى ارالاسىپ، قازاقتارعا باسۋ ايتىپ، تەك زاڭدىق نەگىزدە عانا ارەكەت جاساۋدى قاتاڭ تۇردە تالاپ ەتەدى. ونىڭ مۇنداي ايقىنداماسىن يلەك بولىسى № 2 اۋىلى قازاقتارى 1917 جىلى 13 مامىردا وبلىستىق ۋپراۆا توراعاسى تكاچەنكو مەن ونىڭ ورىنباسارى قادىرباەۆتىڭ قاتىسۋىمەن قابىلدانعان شەشىمگە كەلىسپەيتىندىتەرىن بىلدىرەدى. داۋدىڭ تىپتەن ءوزارا قاقتىعىسقا اپارۋىنان قاۋىپتەنگەن ءا.بوكەيحانوۆ № 2 اۋىل قازاقتارىنا: «...ورىس پەن قازاق جەرلەرى اراسىنا سوقامەن جىرتىلىپ شەپ تارتىلاتىن بولادى، ودان ارى قازاقتار مالدارىن جىبەرىپ، پىشەن ورىپ، ەگىن ەكپەيتىن بولسىن.

ورىستارمەن ۇرىسپاي، جاراسىمدى ءومىر ءسۇرۋدى وتىنەمىن. ويتپەگەن جاعدايدا قازاقتار جازالاناتىن بولادى» دەپ جازدى.

ال قازاقتارعا كورشى ورىس سەلوسىنىڭ ازاماتتىق كوميتەتىنە جازعان قاتىناس حاتىندا: «...ۆ ناستوياششەە پەرەحودنوە ۆرەميا ۆ ينتەرەساح گوسۋدارستۆا ي زاكرەپلەنيا زاۆوەۆاننىح سۆوبود نەوبحوديمو، چتوبى ۆسە گراجدانە روسسي بەز رازليچيا پارتي، ناتسيونالنوستي ي ۆەرويسپوۆەدەنيا، جيلي مەجدۋ سوبويۋ ۆ لادۋ، پوموگايا پو سيلە ۆوزموجنوستي درۋگ درۋگۋ.

پوەتومۋ پروشۋ گراجدان ۋچاستكا № 434 پرينيات سۆوي مەرى، چتوبى نە بىلو نيكاكيح ستولكنوۆەني ي نەدورازۋمەني نا زەمسكوي وسنوۆە...» دەپ، ولاردى ءدا وزارا جاراسىلىمدىققا شاقىردى [6,37 ب.].

شىلدە ايىنان باستاپ ءا.بوكەيحانوۆتىڭ جەر جانە باسقا قوعامدىق ماسەلەلەرگە بايلانىستى كوزقاراسى پرينتسىپتىك وزگەرىستەرگە ۇشىرايدى. وعان سەبەپشى بولعان، بىرىنشىدەن، ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ جالپى يمپەريا كولەمىندەگى ساياسي پروتسەستەردى يگەرۋ قابىلەتىنىڭ كۇن وتكەن سايىن تومەندەۋى بولسا، ەكىنشىدەن، وز قۇرامىنا ەنگەن كادەتتەر پارتياسى مەن ماقسات-مۇددەسى ايقىندالا تۇسكەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ نەگىزگى پرينتسىپتىك ماسەلەلەردە ءوزارا ءجىتىنىڭ الشاقتاي ءتۇسۋى ەدى. ەگەر يمپەريا كولەمىندە مەملەكەتتىك ءتارتىپتىڭ انارحيالىق كورىنىستەرگە ورىن بەرە باستاۋى ۇلتتىق مەملەكەتتىك دەربەستىك تۋرالى ماسەلەنى نەعۇرلىم باتىلىراق قويۋعا يتەرمەلەسە، ۇلتتىق بوستاندىق ءۇشىن كۇرەس قارقىنىنىڭ ءوسۋى كوپتەگەن ماسەلەلەردى، سونىڭ ىشىندە، ەڭ الدىمەن، جەر تۋرالى ماسەلەنى اشىق-انىق، ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان دەربەس كوتەرۋدى تالاپ ەتتى، بۇدان بىلايعى وقيعالار اعىمى رەسەيلىك ساياسي ۇيىمىنىڭ جەتەگىندە ءجۇرۋدى كوتەرمەدى.

ءا.بوكەيحانوۆتىڭ بۇل كەزەڭدەگى جەر ماسەلەسىنە بايلانىستى كوزقاراسى، بەلگىلى دارەجەدە، شىلدەدەگى ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزىنىڭ شەشىمدەرىندە، سونداي-اق ودان كەيىنگى ۋاقىتتاعى جازعان ماتەريالدارىندا، اسىرەسە «جالپى ءسىبىر سەزى» اتتى ماقالاسىندا ايقىن كورىندى. شىلدەدەگى جالپىقازاق سەزىندە ول كادەت پارتياسى قۇرامىنان شىعۋىنىڭ باستى سەبەبى ەسەبىندە جەر ماسەلەسىن كەلتىرىپ «كادەت» پارتياسى جەر ادامعا مەنشىكتى بولىپ بەرىلسە دە جوگ دەيدى. ءبىزدىڭ قازاق جەردى مەنشىكتى قىلىپ السا، باشقۇرتشا كورشى مۇجىققا ساتىپ، ءبىراز جىلدا سىپىرىلىپ جالاڭاش شىعا كەلەدى" دەپ ءتۇسىندىرىپ، قازاقتاردا مۇلىكتەنگەن جەردىڭ بولماۋىن، جەردىڭ اۋىلعا، بولىسقا بەرىلۋىن جاقتادى.

1917 جىلدىڭ كۇزىنە قاراي ءا.بوكەيحنوۆتىڭ قازاق ەلىنىڭ بولاشاق مەملەكەتتىك قۇرىلىمى تۋرالى كوزقاراسى دا بەلگىلى ءبىر جۇيەگە ءتۇسىپ قالعانىن بايقايمىز. ءول وزىنىڭ بۇل ماسەلەگە قاتىستى كوزقاراسىن ءسىبىر سەزىنەن قايتار جولدا سەمەيدەگى قازاق جۇرتشىلىعىمەن بولعان كەزدەسۋدە سويلەگەن سوزىندە باياندايدى. ونىڭ قىسقا مازمۇنى مىناعان سايادى:

1) رەسەي كوپ ۇلتتى، ۇلكەن مەملەكەت. ونىڭ قۇرامىندا،ى ءاربىر حالىقتىڭ ءتول دامۋ جولىنان، كۇندەلىكتى تىرشىلىگىنەن تۋىنداپ جاتقان وز ەرەكشەلىتەرى بار. ال «وسىنداي ءتىلى، جاراتىلىسى، جانى ءبىر-بىرىنەن بولەك حالىقتاردى ءبىر توپ كىسى قانداي اقىلدى بولسا دا، ءبارىنىڭ كەرەگىن ءبىلىپ، بارىنە لايىقتى زاڭ جاساپ، ءبىر ورتالىقتان باسقارا المايدى. لايىقتى زاڭدى وزدەرىنە وزەرى عانا جاساي الۋعا مۇمكىن». جالپىعا بىردەي قولايلى زاڭ شىعاراتىن ورىن — قۇرىلتاي جينالىسى.

2) قۇرىلتاي جينالىسىنا قازاق ەلىنەن سايلانعان دەپۋتاتتار رەسەي مەملەكەتىنىڭ اۆتونوميالار (وز بيلىگى وزىندە) وداعى بولۋىن قولداعانى ءجون ال «اۆتونوميا ءۇش تۇرلى: 1) قانى بىركەلكى، 2) جەرى بىرگەلكى، 3) شارۋاسى بىرگەلىك».

3) قازاق ەلى جەكە اۆتونوميا الۋعا ءازىر ەمەس. ويتكەنى «اۆتونوميانى جۇرگىزىپ اكەتەرلىك كىسىمىز ءتىپتى جەتكىلىكسىز، قازاقتىڭ جالپىسىن تاريح دايارلاعان جوز». سوندىقتان قازاق ەلى «جەرى بىرگەلكى اۆتونوميانى قابىلداپسىبىرگە» قوسىلا تۇرادى. قاي كۇنى ءوزىن-ءوزى باسقارۋعا جاراسا، سول كۇنى سىبىردەن ءبولىنىپ اۆتونوميا الماق.

ءا.بوكەيحانوۆ بۇل سوزىندە قازاق وبلىستارىنىڭ تۇركىستانمەن بىرىگىپ اۆتونوميا قۇرۋىنا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى. ونىڭ پىكىرىنشە، بۇل ەكى جاق تا مادەنيەتىنىڭ تومەندىگىنە بايلانىستى وزدەرىن-ءوزى باسقارۋعا دايار ەمەس. ال قوسىلعان كۇندە ، ينيتسياتيۆا ءدىني رەاكتسيالىق كۇشتەردىڭ قولىنا اۋىپ كەتۋى تولىق ىقتيمال.

ءا.بوكەيحانوۆتىڭ بۇل ايتىلعان پىكىرلەرى قايشىلىقسىز ەمەس-ءتىن. ونى كوپ ۇزاماي ۋاقىتتىڭ ءوزى-اق كورسەتىپ بەرگەن بولاتىن. ول جونىندە اڭگىمە كەلەسى تاراۋدا بولماق. ءبىز ازىرگە ۋاقىتشا ۇكىمەت كوميسسارى ءا.بوكەيحانوۆتىڭ 17 جىلدىڭ كۇزىنە قاراي قوعامدىق كوزقاراسىندا بولىپ وتكەن وزگەرىستەردى بايانداۋمەن توقتالماقپىز.

ءا.بوكەيحنوۆ 1917 جىلى 15 جەلتوقساندا، ياعني ونى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى ەتىپ سايلاعان ەكىنشى جالپىقازاق سەزى اياقتالعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە كوميسسارلىق قىزمەتتەن وتستاۆكاعا كەتەتىندىگىن مالىمدەدى. بۇل، ارينە، ونىڭ ساياسي قايراتكەرلىك جولىنداعى تاعى ءبىر كەزەڭنىڭ اياقتالۋى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوزى الدىنا ماقسات ەتىپ قويعان مۇددەلەر ءۇشىن كۇرەستىڭ جاڭا جاعدايدا، كەلەسى جاڭا كەزەڭنىڭ باستالۋى ەدى.

ورىنبەكوۆا.ر.ج.، ستۋدەنت، عىلىمي جەتەكشى:

بەيسەنبەكوۆا.ن.ا.، ت.ع.ك. دوتسەنت، ە.ا. بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى قاراعاندى ق. 

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. جانپەيسوۆا ج.، تەنيسباەۆ ك. كازاحسكايا ناتسيونالنايا ينتەلليگەنتسيا ۆ ۆوستاني 1916 گودا /- الماتى: جالىن، 1997.- 134

2. وماربەكۇلى س. «الاش» شاڭىراعىن بىرگە كوتەرىسكەن / س.وماربەكۇلى // اقيقات.- 2001.- № 4.- 55 بەت.

3. ابجانوۆ ح.م. سەلسكايا ينتەلليگەنتسيا كازاحستانا ۆ ۋسلوۆياح سوۆەرشەنستۆوۆانيا سوتسياليزما / ح.م.ابجانوۆ.-الماتى: عىلىم،1988.-188 س.

4. وزعانباەۆ ءو. رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسى جانە قازاقستان / ءو.وزعانباەۆ.- الماتى: نۇرلى الەم، 1997.- 360 بەت.

5. ەسماعامبەتوۆ ك. ل. ازات رۋحتىڭ كۇرەسكەرى / ك.ل. ەسماعامبەتوۆ.- الماتى: وركەنيەت، 2003.- 176 بەت.

6. توعجانۇلى ع. اباي / ع.توعجانۇلى.- الماتى: قازان، 1935.- 163 بەت. 
© e-history.kz