قازاق حاندىعى 1465 جىلى(كەي دەرەكتەردە 1456 جىلى) قۇرىلدى.

1917 جىلى جەلتوقساننىڭ 13-ى قۇرىلعان قازاق-قىرعىز الاش اۆتونومياسىنىڭ ۇكىمەتى جاريالاعان الاشوردا اۆتونومياسى دا «قازاق» اتاۋىن نەگىزگە الدى. الاش – الىمساقتان قازاقتىڭ ءبىر اتى.

1920 جىلدىڭ 16 ماۋسىمىندا ركفسر قۇرامىندا قۇرىلعان، ورىنبوردى استانا ەتكەن اۆتونوميالى رەسپۋبليكا دا قازاق (اۆتونوميالى سوۆەتتىك سوتسياليستىك) رەسپۋبليكاسى بولدى («قىرعىز» اتاۋى 1925 جىلى 15 ماۋسىمدا «قازاق» بولىپ وزگەرتىلدى).

1936 جىلدىڭ 5 جەلتوقسانىنا قايتا قۇرىلعان قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ دا اتاۋىنان «قازاق» ءسوزى  كوزگە ۇرىپ، ايگىلەنىپ تۇردى.

الايدا،  1991 جىلى دۇنيەگە تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان رەسپۋبليكا اتاۋى قازاقستان رەسپۋبليكاسى بولىپ شىعا كەلدى. نەگە؟

ءبىز بۇل ساۋالدى قازاقستان العاش وسى اتاۋمەن رەسپۋبليكا بولعان جىلدارداعى جوعارعى كەڭەستىڭ توراعاسى سەرىكبولسىن ءابدىلدين اقساقالعا قويعان ەدىك.

- ەلدىڭ اتاۋى قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك جاريالاعان كەزدە قالاي «قازاقستان» بولىپ قابىلدانىپ كەتتى؟

- بۇل ماسەلە تۋرالى بۇگىن ءسىز عانا سۇراق قويىپ وتىرعان جوقسىز، بۇل 20 جىلدان بەرگى جۇرتتىڭ اۋزىنداعى ماسەلە. جالپى، قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى دەگەنىمىز – قازاقتىڭ رەسپۋبليكاسى دەپ ەسەپتەلەتىن. سوۆەت وداعىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا ساي ءاربىر رەسپۋبليكا دەربەستىك الىپ، وداقتان شىعىپ كەتەمىز دەسە دە ەرىكتى، قۇقىلى بولدى.  ارينە، ءىس جۇزىندە بارلىق بيلىك تە، بايلىق تا ورتالىقتا - ماسكەۋدە بولدى. بىراق، مەملەكەت سول كەزدە قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى دەپ اتالعانىمەن، ءىس جۇزىندە، وسى اتاۋمەن قاتارلاس، ءتىپتى، كوبىرەك قازاقستان اتاۋى پايدالانىلاتىن. كۇندەلىكتى گازەت-جۋرنال، راديو-تەلەۆيزيادا، ىشكى ساياساتتا دا، سىرتقى ساياساتتا دا قازاقستان دەگەن اتاۋ وزىنەن-ءوزى بەكىتىلىپ تۇرعان. بۇل جالعىز قازاقستاندا عانا ەمەس، تاتارستاندا دا، وزبەكستاندا دا، قىرعىزستاندا دا سولاي بولعان. جالپى، ەل اراسىندا كۇندەلىكتى قولدانىستا «كازا́حسكايا سوۆەتسكايا سوتسياليستيچەسكايا رەسپۋبليكا» دەپ ەشكىم ايتپايتىن. قازاقستان دەيتىن. سوندىقتان، «قازاق رەسپۋبليكاسى ەمەس،  قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەگەن اتاۋ قايدان شىقتى؟» دەگەن سۇراققا باس قاتىرۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. ول ايتىلىپ جۇرگەن ات-تۇعىن.

- تاۋەلسىزدىك العان كەزدە ەل اتاۋىنىڭ «قازاقستان» اتالىپ كەتۋىنە قانداي دا ءبىر رەسمي تۇلعالاردىڭ ىقپالى بولعان جوق پا؟

- بۇنى اركىم ءار ءتۇرلى اڭگىمەگە وزەك ەتىپ ءجۇر عوي. ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العان كۇنىمىز 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانى. ال، رەسپۋبليكانىڭ اتىن وزگەرتكەن ۋاقىتىمىز – 10 جەلتوقسان، 1991 جىل. ء بىز نازارباەۆتى وسى جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىندا «پرەزيدەنت كازاحسكوي سسر» ەتىپ حالىقتىق رەفەرەندۋم ارقىلى تاعايىندادىق. بۇل جايت تەگى كوپ ايتىلمايدى. جالپى، ءبىزدىڭ پرەزيدەنت العاشىندا تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ پرەزيدەنتى ەمەس، سوتسياليستىك ەلدىڭ پرەزيدەنتى بولدى. ءبىرىنشى پارلامەنتتە سايلاعاندا دا، ەكىنشى حالىق سايلاعاندا دا سايلاۋ بليۋتەندەرىندە «قاز سسر-ءنىڭ» پرەزيدەنتى دەپ داۋىس بەرگەنبىز.

6 جەلتوقساندا، ءۇش مەملەكەت – ورىستار، ۋكرايندار، بەلارۋستار «كەڭەس وداعىن تاراتتىق» دەپ شەشىم شىعاردى. ال، ءبىز 10 جەلتوقسانعا پرەزيدەنتتى تاعىنا وتىرعىزۋ جينالىسىن شاقىرىپ قويعانبىز. بۇل جينالىستى جوعارعى كەڭەس وتكىزۋ كەرەك بولاتىن. ونى ۇيىمداستىرۋ مەنىڭ مىندەتىم بولدى. تۇستەن كەيىن ساعات ۇشتە ۇلىقتاۋ ءراسىمى بولۋ كەرەك. ال، وندا ءبىز پرەزيدەنتكە قانداي كۋالىك بەرەمىز. «پرەزيدەنت كازاحسكوي سسر» دەپ بەرسەك، ونى تاراتىپ جىبەردىك. ال، باسقالاي جاساۋ ءۇشىن وعان شەشىم قابىلداۋ كەرەك. ول كەزدە جوعارعى كەڭەس جىلىنا ەكى رەت سەسسيا شاقىرادى. كۇزگى سەسسيانىڭ ۋاقىتى. جاڭا وتىرىستا كۇن تارتىبىندە وسى رەسپۋبليكانىڭ اتىن وزگەرتۋدى ماسەلە ەتىپ قويدىق. بىرەۋلەر «قازاقيا» بولسىن دەپ، بىرەۋلەر «قازاقستان» بولسىن دەپ پىكىر الماسۋلار بولدى. بىراق ول كەزدە، كەڭەس وداعى ىدىرادى دەگەننەن كەيىن، سول زالدا وتىرعان باسقا ۇلتتاردىڭ دەپۋتتارىنىڭ اراسىندا از بولسىن، كوپ بولسىن «ەندى وداق جوق، ءبىز قايدا بارامىز؟» دەگەن قوبالجۋ پايدا بولدى. زالداعى اركىمنىڭ پىكىرىن تىڭداپ، تالقىلاپ، جالپى داۋىسپەن ەلدىڭ اتى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى» دەپ اتالدى. تاپ سول كەزدەگى ساياسات ءۇشىن، سول كەزدەگى قوعام ءۇشىن دۇرىس ساياسي شەشىم قابىلداندى دەپ ەسەپتەلدى. تۇستەن كەيىن جوعارعى كەڭەستىڭ جينالىسىن وتكىزىپ، مەن نازارباەۆتىڭ قولىنا كۋالىك تابىستادىم. سەبەبى ول كۋالىكتى جوعارعى كەڭەس بەرمەسە، زاڭسىز بوپ ەسەپتەلەدى. ويتكەنى، سول كەزدىڭ وزىندە كەيبىر دەپۋتاتتار «حالىقتىڭ سايلاۋىنا اقشا بوسقا كەتتى، بۇل دۇرىس ەمەس» دەپ ءسوز شىعاردى. ول سوزدەردى باسۋ ءۇشىن جوعارعى كەڭەس شەشىم قابىلداۋ كەرەك بولدى. اناۋ كۋالىكتى سايلاۋ كوميسسياسى بەرەتىن بولسا، ونىڭ دارەجەسى تومەن. زاڭ شىعاراتىن ورگان ەمەس. ال، سايلاۋدى جاريالاعان جوعارعى كەڭەس. سوندىقتان مەن جوعارعى كەڭەستىڭ باسشىسى قول قويعان كۋالىكتى نازارباەۆقا تاپسىردىم. نازارباەۆ ءسويتىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ شىقتى. جالپى نازارباەۆ ءبىرىنشى رەت «پارلامەنت كاز سسر-دە» سايلاندى. ەكىنشى رەت حالىق «پرەزيدەنت كاز سسر» دەپ سايلادى.  ءۇشىنشى رەت  سايلاۋ بولعان جوق، نازارباەۆتىڭ پرەزيدەنتتىك بيلىكتەگى وكىلەتتىگىن ۇزارتقان رەفەرەندۋم ءوتتى. ءسويتىپ وسى زامانعا دا جەتتىك.

- تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، ەل ەسىن جيىپ، ەتەگىن جيناعان كەزىندە، ءسىزدىڭ بيلىكتە بار كەزىڭىزدە ەلدىڭ اتاۋىن قازاقستاننان وزگەرتۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرگەندەر بولدى ما؟

- ونداي ماسەلەنى ەشكىم كوتەرگەن جوق. ال، ەندى ەل ەسىن جينادى دەگەنىڭە مەن كەلىسپەيمىن. ءسىز بەن ءبىز ەسىمىزدى جينادىق. قارا حالىق ءالى ەسىن جيناي الماي جاتىر. كۇنىن كورە الماي جۇرگەن حالىق ءۇشىن «قازاقستان» با، «قازاقيا» ما ءبارىبىر. اناۋ ايتتى، مىناۋ ايتتى دەپ، ءبارىنىڭ تۋىن كوتەرىپ ايعايلاۋدىڭ نەگىزى دە جوق. قازىرگى ماسەلە ەلدىڭ اتىندا ەمەس، تاۋەلسىزدىكتى نىعيتۋدا. حالىقتىڭ جاعدايىن كوتەرۋىمىز كەرەك. جاستارىمىز قاڭعىرىپ ءجۇر. الدىمەن وسى ماسەلەلەر شەشىلۋى كەرەك.

سەرىكبولسىن ابدىلداۇلىمەن ارامىزداعى شاعىن سۇحبات وسىلاي ءتامامدالدى. ال، ءبىز مەملەكەتىمىزدىڭ اتىنا قاتىستى سوڭعى كەزدەرى ايتىلىپ قالىپ جاتقان سوزدەردى ساراپقا سالا تۇسكەندى قۇپ كوردىك. .

11 اقپان. 2014 جىل.  اتىراۋداعى نازارباەۆ ينتەللەكتۋالدى مەكتەبىنە باس سۇعىپ، وبلىستاعى قوعامدىق ۇيىم وكىلدەرىمەن كەزدەسۋ وتكىزگەن پرەزيدەنت نازارباەۆ مەملەكەتىمىزدىڭ رەسمي اتاۋىنا وراي ءوز ويىن ايتتى. بىلاي دەپ:

«ورتالىق ازيانىڭ وزگە مەملەكەتتەرى سەكىلدى ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ اتاۋىندا «ستان» قوسىمشاسى بار. شەتەلدىكتەر قازىرگى تاڭدا ەكى ميلليوننان ازعانا اساتىن حالقى بار موڭعولياعا كوبىرەك نازار اۋدارۋدا. ويتكەنى، ونىڭ اتاۋىندا «ستان» قوسىمشاسى جوق. بالكىم، بولاشاقتا ەلىمىزدىڭ اتاۋىن «قازاق ەلى» دەپ وزگەرتۋ ماسەلەسىن قاراستىرۋ كەرەك شىعار. الايدا بۇل ماسەلەنى اۋەلى ەل بولىپ، حالىق بولىپ اقىلداسىپ العانىمىز ءجون»، – دەگەن ەدى مەملەكەت باسشىسى.

بيىلعى جىلى بەسىنشى شىلدەدە ەلباسى تەلەكوپىر ارقىلى ەل قاجەتىن وتەيتىن 10 جاڭا نىساندى اشۋ بارىسىندا ەلگە جاڭا يميدج قالىپتاستىرۋ تۋرالى ايتا كەلىپ: ء«بىز قانداي دا ءبىر قازاقستاندىق برەند ويلاستىرۋىمىز كەرەك. جاپونيا - كۇنشىعىس ەلى، كورەيا - تاڭعى شىق ەلى، نيدەرلاندى - قىزعالداقتار ەلى، قىتاي – اسپاناستى ەلى اتانعان. شەكسىز دالادا، ماڭگىلىك كوك اسپاندا ءبىزدىڭ اتا-بابامىز ءومىر سۇرگەن. ءتاڭىر – اسپان. جاسىل دالا مەن كوك اسپان ءبىزدىڭ تۋىمىزدا دا بەينەلەنگەن. ءبىز – ۇلى دالانىڭ بالالارىمىز. ءدال وسى ۇرانمەن جانە جاڭا برەندپەن ءبىز قازاقستاندى الەمگە تانىتۋىمىز كەرەك».

بۇعان وراي عارىشكەر، حالىق قاھارمانى توقتار اۋباكىروۆ تە:

«مەن بۇل يدەيانى قولدايمىن. سەبەبى، قازاق بولسىن، ورىس بولسىن، نەمىس بولسىن - قازاق ەلىندە تۇرىپ جاتىر. سوندىقتان، قازاقستان ەمەس، قازاق ەلى بولۋى كەرەك» ، - دەپ پىكىر بىلدىرگەن ەدى.

ساعان عاسىرلاردان بەرى قارايعى قازاق مەملەكەتىنىڭ اتاۋى اۋمالى-توكپەلى زاماندا، وسى ەلدە تۇرىپ جاتقان قازاقتاردىڭ سوۆەتتىك ساياسات سالدارىنان سانى ازايىپ كەتكەن تۇسىندا «قازاقستان» بولىپ وزگەرتىلدى. تاريح كوشى العا جىلجىپ، قازاق مەملەكەتى العاشقى بەلەستەرىن باعىندىرعان تۇستا ەل اتاۋىن وزگەرتۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋىپ كەلەدى. بۇل تۋرالى جوعارىدا كەلتىرگەنىمىزدەي پرەزيدەنتتىڭ ءوزى دە بىرنەشە رەت باستاما كوتەردى. ەلباسىنى كەيبىرەۋلەر اتاتۇرىكپەن سالىستىرىپ، قايراتكەرلىگىن مۇستافا كەمالدىڭ ەڭبەگىندەي دەپ باعالاپ جاتادى.

اتاۇرىك تۇركيانىڭ تۋىن قالاي تىكتەپ كەتىپ ەدى؟ ول بيلىككە كەلە سالا، 1924 جىلعى كونستيتۋتسياعا «تۇركيا حالقى – ءدىنى مەن ناسىلىنە قاراماستان تۇركيا ازاماتى بولعانى ءۇشىن تۇرىك بوپ سانالادى. (Türkiye ahalisine, din ve ırk farkı gözetilmeksizin vatandaşlık itibariyle Türk denilir)»، - دەپ جازدىردى. ال، ءبىز «قازاقستان ازاماتى» دەگەن اتاۋدى «قازاق ازاماتىنا» وزگەرتۋ بىلاي تۇرسىن، «قازاقستاندىق ۇلت» بولعالى ءجۇرمىز. ەل اتاۋىن وزگەرتۋ تۋرالى ماسەلەنى كەش كوتەردىك جانە جىل وتپەي ۇمىتىپ كەتتىك. «ەگەمەندىك ەشقانداي شارتسىز، قۇجاتسىز ۇلتقا ءتان» دەيتىن اتاتۇرىكتىڭ نازارباەۆتان ەرەكشەلىگى – اتاتۇرىك ايتقانىن جاسادى، ءبىز جاساي المادىق. بۇل مۇلدە دەگەنىمىزگە جەتە المايمىز دەگەن ءسوز ەمەس. قوعام تاراپىنان سۇرانىس پەن تالاپ-تىلەك  بولسا، ءبىزدىڭ پارلامەنتتىڭ ءبىر زاڭدى ەكى رەت وقىپ قابىلدايتىن ادەتى جوق. ءبىر وقيدى. باستى يزەيدى.

ەل اتاۋىن وزگەرتۋ ماسەلەسىن بىلاي قويعاندا، ءبىز مەملەكەتىمىزدىڭ قازىرگى اتاۋىن حالىقارالىق قولدانىستا دۇرىس جازا الماي ءجۇرمىز. Abai.kz پورتالى شىلدەنىڭ 12-سىندە قازاقستان - KAZAKHSTAN? اتتى ماتەريال جاريالاعان بولاتىن. مينيستر مۇحامەديۇلى ارىستانبەككە باعىتتالعان ساياساتتانۋشىلار مەن قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ جانە قازاقستان ازاماتتارىنىڭ حاتىنا اي وتسە دە ەش جاۋاپ جوق. بىلتىرعى جىلى ساۋىردە رەسەيگە ىسساپارمەن بارعان مۇحامەديۇلى ءبىر اپتا بۇرىن كۋالا لۋمپۋرعا ەكىنشى رەتكى مينيستر رەتىندەگى شەتەلگە ساپارىن جاسادى. ول بۇل جولى دا پاسپورتىنداعى Kazakhstan دەگەن جازۋىمەن شەتەل اتتادى.  وسى ورايدا ايتا كەتكەنىمىز ءجون شىعار، قاسىم-جومارت توقاەۆ مىرزا سىرتقى ىستەر ءمينسيترى بولىپ تۇرعان كەزدە تولقۇجاتىمىزدا جازىلىپ كەلگەن Kazakstan-دى اعىلشىن ءتىلىن جاقسى بىلەتىندىگىن الدىعا سالىپ از ۋاقىتتىڭ شەگىندە KAZAKHSTAN ەتىپ وزەگەرتتىرگەن ەدى. اعىلشىنعا جۇيرىك مينيستر، الايدا، «ق» ارپىنە قارايلاماي، مەملەكەت اتاۋىن ورىسشاسىنا ورايلاستىرا سالعان ەدى. قاسىم-جومارت مىرزانىڭ سونداعى جىبەرگەن قاتەسىمەن ءبىز ءالى كۇنگە «قالت-قۇلت ەتىپ» كەلە جاتىرمىز.

قازاق «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا، ءجۇز جىلدا قازان جاڭا» دەيدى. قازاق حاندىعىنا 550 جىل. ودان بەرى قانشا «ەلۋ» ءوتتى؟ جاڭارساق ەلدىڭ قازاق اتاۋىنان ايىرىلىپ، كەرى جاڭارماي سەرپىلىپ، العا ىلەرلەۋىمىز، وركەندەۋىمىز  كەرەك ەمەس پە؟  بارلىق جاعىنان قۋاتتى وتىز ەلدىڭ قاتارىنا مەملەكەتىمىز «قازاق ەلى» بولىپ، ازاماتتارىمىز «قازاق ازاماتتارى» بولىپ كىرسە ەكەن دەيمىز.  

نۇرعالي نۇرتاي

Abai.kz