قازاقستان رەسپۋبليكاسى 1996 جىلى دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا قوسىلۋعا ءوتىنىش بەرگەنى ءمالىم. ارينە، تاۋەلسىزدىك العانىنا بەس جىل تولار-تولماس ۋاقىتتا، اتا زاڭىنىڭ ءوزى ەندى عانا قابىلدانعان، ەكونوميكالىق قاۋقارى زەينەتاقى مەن جالاقىنى تولەۋگە ارەڭ جەتىپ وتىرعان قازاقستاننىڭ بۇل ۇيىمعا بىردەن مۇشە بولماسى انىق تا ەدى. دەگەنمەن، الەم  ەلدەرى ساياسي-ەكونوميكالىق شەكارالاردى ەندى شەگىندىرمەيتىنىن،  باستى ساياسي ۇستانىم رەتىندە ىنتىماقتاستىققا بەتتەيتىنىن تۇسىنگەن قازاق ەلى سول كەزدە دامۋشى ەلدەردىڭ، بولاشاقتا، دامىعان ەلدەردىڭ كوشىنەن قالمايىن دەپ وسى تاۋەكەلگە بەكىندى.    

از با، كوپ پە، ارادا 19 جىل وتكەن سوڭ دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمى قازاقستاندى وسى ۇيىمنىڭ باقىلاۋشى ەلى رەتىندەگى ستاتۋسىنان ۇيىمعا مۇشە ەلدىڭ مارتەبەسىنە شىعارۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. جۋىردا جەنەۆادا قازاقستاننىڭ دسۇ-عا مۇشەلىگى تۋرالى قورىتىندى قۇجاتتارعا قول قويعان سوڭ مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا ەلىمىزدىڭ 19 جىلعى تاباندى ەڭبەگىن باسا ايتىپ، حالقىنا ارنايى ۇندەۋ جولدادى.

«ەلىمىز اسا ماڭىزدى تاعى ءبىر تاريحي وقيعا قارساڭىندا تۇر. ءبىز دسۇ-عا كىرۋ جونىندەگى كەلىسسوزدەردى تابىستى اياقتادىق. دسۇ-عا مۇشە بولۋ ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزدى جاڭا كوكجيەكتەرگە باستايدى. كاسىپورىندارىمىزدىڭ شەت ەل نارىقتارىنا شىعۋىن قامتاماسىز ەتەدى. ال تۇتىنۋشىلار ءۇشىن تاۋارلار مەن قىزمەتتەردىڭ كەڭ اۋقىمىنا تاڭداۋ جاساۋعا جول اشادى. بۇگىندە ساۋدا-ساتتىعىمىزدىڭ 90 پايىزى دسۇ-عا مۇشە ەلدەرگە تيەسىلى. قازاقستان شەتەلدىك ينۆەستورلار مەن  سەرىكتەستەر ءۇشىن بۇرىنعىدان دا تارتىمدى ەل بولا تۇسەدى. ءبىز بۇل ناتيجەگە جەتۋ ءۇشىن 19 جىل تاباندى تۇردە جۇمىس جۇرگىزدىك. وڭاي بولعان جوق. بۇل رەتتە ۇلتتىق مۇددەلەرىمىزدى دە قورعاي بىلدىك»،-دەدى سول ۇندەۋىندە پرەزيدەنت.

راسىمەن، ەلباسى اتاپ وتكەندەي، 19 جىل بۇرىنعى قازاقستان مەن قازىرگى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، ساياسي ۇستانىمدارىنداعى ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي. ەندەشە، دسۇ-عا مۇشە بولۋعا ءوتىنىش بەرگەن كەزدەگى ەل الدىندا تۇرعان ەلەۋلى تاۋەكەلدەر مەن  بۇگىنگى  قازاقستان دسۇ-عا قانداي ارتىقشىلىقتارمەن قوسىلىپ وتىرعانىنا از-كەم شولۋ جاساپ وتەيىك.

سونىمەن، دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمى - 1995 جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ جۇمىسقا كىرىسكەن حالىقارالىق ەكونوميكالىق ۇيىم. ال، سول 1991-1995 جىلدارداعى قازاقستان ەكونوميكاسى كوڭىل كونشىتەتىن نارىق ەمەس ەدى. ەلىمىزدە ەكونوميكالىق قۇلدىراۋ قاتتى بايقالدى. حالىقارالىق كەلىسىمشارتتار، شەتەلدىك ينۆەستيتسيالار، بانكتەردەگى نەسيەنى بىلاي قويعاندا، دۇكەن سورەلەرىندە ساۋداعا قوياتىن دۇنيە دە تاپشى ەدى. بىلايشا ايتقاندا، قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىندا وتە جوعارى ينفلياتسيا بايقالدى، بيۋدجەت جۇيەسىندەگى كىرىس پەن شىعىس تەپە-تەڭ بولمادى، ءتىپتى، ءبىراز ۋاقىت ەل وڭىرلەرى اپتالاپ، ايلاپ جارىقسىز وتىردى. بۇل قيىن كەزەڭنەن ءوتۋ ءۇشىن قازاقستان جاڭا ءارى وتە ۇقىپتى اقشا-نەسيە ساياساتىن ازىرلەپ، ءوزىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسىن ەنگىزۋگە مۇددەلى بولدى. 1993 جىلى ءتول تەڭگەمىزدى اينالىمعا ەنگىزگەن سوڭ قازاقستان ينفلياتسيا دەڭگەيىن ازايتىپ، ەكونوميكالىق قۇلدىراۋدى توقتاتۋ تۋرالى ماقسات قويدى. نەبارى ەكى جىل ىشىندە قازاقستان 1993 جىلعى ينفلياتسيانىڭ 2265 پايىزدىق كورسەتكىشىن 1995 جىلى 60 پايىزدىق كورسەتكىشكە جەتكىزدى. ال، 1996 جىلدىڭ سوڭىندا ەلدەگى ينفلياتسيا دەڭگەيى 28 پايىزدى قۇراعان.

قازاقستان دسۇ-عا مۇشە بولۋعا ءوتىنىش بىلدىرگەن 1996 جىلدارى بۇل ۇيىم سول كەزدەگى قازاقستاننىڭ سيپاتىنا كەلەتىن، ياعني، حالقىنىڭ سانى از، ىشكى نارىعى وتە تار، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دەڭگەيى تومەن ەلدەردى مۇشە ەلدەر قاتارىنا قابىلدادى. مىسالى، 1996 جىلى دسۇ-عا مۇشەلىككە قابىلدانعان بولگاريا حالقىنىڭ 60 پايىزى 1995 جىلى كەدەيلىكتىڭ ەڭ تومەنگى شەگىنەن دە ناشار جاعدايدا ءومىر سۇرگەن. ال، 1998 جىلى دسۇ-عا قوسىلعان قىرعىز رەسپۋبليكاسىندا كەدەيلىك دەڭگەيى 60 پايىزعا جەتكەن. دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا قوسىلۋ بۇل ەلدەر ءۇشىن تاۋەكەلسىز بولدى دەپ ايتۋ قيىن. 1996 جىلدان باستاپ ۇيىمعا قوسىلعان ەلدەردىڭ كوبىنە اۋىل شارۋاشىلىعى بويىنشا ەكسپورتتى سۋبسيديا بەرىلمەدى دە. بىراق قازاقستان ءۇشىن حالىقارالىق ەكونوميكالىق ۇيىمنىڭ تالابى ءالسىز بولدى دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. كەرىسىنشە،  ەكونوميكاسى تۇراقتانعان ءارى دامۋعا بەت العان شاعىندا، الەم ەلدەرىنىڭ الدىندا ينۆەستيتسيالىق تارتىمدى ەل بولىپ وتىرعان كەزىندە قازاقستانعا قويىلاتىن تالاپ تا قاتتى، الىس-جاقىن ەلدەردىڭ نازارى دا كوپ بولدى.

«وسى ون توعىز جىل ىشىندە قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى وزگەرىستەرگە بەت الدى: ىشكى جالپى ءونىمنىڭ جان باسىنا شاققانداعى كولەمى 18 ەسە ارتتى، سىرتقى ساۋدامىز 120 ملرد.  دوللاردى قۇرايدى. ەگەر  دە 1990-شى جىلدارى ءبىز بۇرىنعى كەڭەستىڭ ەلدەرمەن عانا ساۋدا جاساسساق، بۇگىن الەمنىڭ 185 (!) ەلىمەن ساۋدا قارىم-قاتىناسىن ورناتتىق»،-دەدى ن.نازارباەۆ قازاقستاننىڭ دسۇ-عا قوسىلۋ تۋرالى كەلىسسوزدەر وڭتايلى اياقتالعاننان كەيىنگى جيىن بارىسىندا.  سوندىقتان، بۇل 19 جىل ۋاقىت ۇتىلىپ كەتتى دەۋگە بولمايدى، كەرىسىنشە وسى 19 جىل ىشىندە قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى دا، ساياساتى دا، قوعامى دا كوپ دۇنيەدەن ۇتا ءتۇستى. 

ەڭ باستىسى، قازاقستان ءىرى ەكونوميكالىق ۇيىمعا مۇشە بولا وتىرىپ، ەلدىك مۇددەنى بارىنشا ساقتاپ قالۋعا تىرىستى. ەكونوميكالىق ينتەگراتسيا ىستەرى جونىندەگى مينيستر جانار ايتجانوۆانىڭ ايتۋىنشا، سوڭعى بەس جىلدا دسۇ مەن قازاقستان اراسىنداعى كەلىسسوزدەر نەگىزگى ءتورت باعىتتا ءجۇرىپ وتىرعان. اتاپ ايتساق، قازاقستان اۋىل شارۋاشىلىعىنا قولداۋ كورسەتۋ، باسقا جۇيەلى ماسەلەلەر، قىزمەتتەر مەن تاۋارلاردىڭ نارىعىنا قاتىستى قازاقستان ءۇشىن ءتيىمدى شارتتاردى «ۇستاپ» قالۋعا تىرىسقان. ناتيجەسى جامان ەمەس. ءبىر عانا مىسال كەلتىرسەك. «سوڭعى بەس جىلداعى كەلىسسوزدەردىڭ ارقاسىندا قازاقستان  اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنا اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ جالپى قۇنىنىڭ 8,5 پايىزى كولەمىندە مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتە الاتىنداي مۇددەسىن ساقتاپ قالدى. ال، بۇل  كورسەتكىش دسۇ-عا مۇشە ەلدەر ءۇشىن ءبىر ستاندارتتا، ياعني، 5 پايىزدىق دەڭگەيدە ساقتالعان»،-دەيدى ج.ايتجانوۆا. ەندىگى ماقسات، ەلباسى ايتقانداي، دسۇ نورمالارى بويىنشا جۇمىس ىستەۋ. «دسۇ-عا قوسىلۋ ىقپالداستىقتىڭ تالاپتارىنا ساي، قازاقستاننىڭ قارجى سەكتورىنا قوسىمشا مۇمكىندىكتەر اشادى. بۇل رەتتە ايتا كەتەتىن جايت، ەكونوميكالىق ىقپالداستىق ساتى-ساتىسىمەن جۇزەگە اسىپ وتىرادى.  قازاقستان - وڭىرلىك ينتەگراتسيانىڭ لوكوموتيۆى. ءبىز الداعى ۋاقىتتا دا اشىق قارىم-قاتىناستاردى ۇستانا وتىرىپ، ەلدىڭ ەكونوميكالىق ساياساتىن دسۇ نورمالارىنا ساي جۇرگىزەتىن بولامىز. دسۇ بەرەتىن ارتىقشىلىقتاردى پايدالانا الاتىنىمىزدى دالەلدەۋ كەرەك. بۇل قازاقستاننىڭ قولىنان كەلەدى»،-دەدى مەملەكەت باسشىسى حالقىنا كەزەكتى مارتە سەنىم بىلدىرە وتىرىپ. 

كۇنىمجان جانات

قازاقپارات