قازاقتىڭ دا بارشا قازىناسى - اتا تىلىندە. ويتكەنى، دۇنيەدە ادامي تۇگەل تىرشىلىك تىلمەن ء(تىل: وي، ءسوز، ءىس جانە جۇزە) عانا اتقارىلادى. سانالى ادامعا ونى تاپتىشتەپ ءتۇسىندىرىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق. ءتىلدىڭ ءبۇلىنۋى - رۋحتىڭ ءبۇلىنۋى، رۋح باسقارىمىنداعى ەستىڭ (ونىڭ ءبىر قاسيەتى - جاد) ءبۇلىنۋى. 

ەل ءتىلىنىڭ ءبۇلىنۋى، ەڭ الدىمەن، اتالى سوزدەردىڭ بۇلىنۋىنەن باستالادى. ءبىزدىڭ ەلدە سونداي قاسىرەت بار ما؟ ارينە، بار. ءبىر-اق مىسال: "ات باسىنا كۇن تۋسا، اۋىزدىعىمەن سۋ ىشەر; ەر باسىنا كۇن تۋسا، ەتىگىمەن سۋ كەشەر". بارشا باسىلىمدىق نۇسقالارىنداعى ءھام قولدانىستاعى سۇقىتى ءالى كۇنگە دەيىن تۋرا وسىنداي بولىپ كەلە جاتقان بۇل ماتەلدىڭ العاشقى بولىگىنىڭ ايتپاعى تۇسىنىكتى. ال، "باسىنا كۇن تۋعان (اسا قيىندىققا تاپ بولعان) ەردىڭ سۋ كەشەر"-ءى قالاي؟ نەمەنە، ول جىندى ما؟ سۋ كەشسە-اق بولدى، بارلىق پروبلەما وزىنەن ءوزى شەشىلە سالا ما؟ باسىنا كۇن تۋعان ەر ەتىگىمەن سۋ كەشپەيدى، - قان كەشەدى! ويتكەنى، ەل باسىنا كۇن تۋعاندا عانا ەر باسىنا كۇن تۋعان بولىپ تابىلادى! مىنە، ەلدىڭ ماڭگۇرتتەنۋىنىڭ ءتىل تىرلىگىندەگى ءبىر كورىنىسى وسىنداي. مۇنداي مىسالداردى مىڭداپ كەلتىرۋگە بولادى. سولاردىڭ دەنى - اتالى سوزدەر.
ماڭگۇرتتەنۋ دەمەكشى، ءبىز ءتىپتى، ادامتانۋداعى كونە "ماڭگۇرت" تەرمينىن دە ءبىرجولاتا ۇمىتىپ كەتكەن ەدىك. ونى، ش. ايتماتوۆتان كوپ بۇرىن، ءوز شىعارماسى ارقىلى، ءوزىمىزدىڭ اۋليە سۋرەتكەرىمىز-ءابىش كەكىلبايۇلى اعامىز ەسىمىزگە قايتا ءتۇسىرىپ بەرگەن ەدى. "ماڭگۇرت" ءسوزىنىڭ 1974 جىلعى "قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە" بولماعاندىعى دا سودان. ءبىز بۇگىن "يت تەرىسىن باسىنا قاپتاۋ" (اۋىس ماعىناسى: "ايىبىن بەتىنە باسىپ، اۋىر سوزدەرمەن ماسقارالاۋ") فرازەولوگيزمىنىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىنا عانا ازداپ توقتالامىز. 

سونىمەن، بۇدان كوپ بۇرىن "قاس ساق اڭقىماسى"-نىڭ ەكىنشى كىتابىندا ("قازىعۇرت" باسپاسى، الماتى - 2003) ايتىلعان پىكىرىمىزدىڭ دە كەيبىر سوزدەرىن ازداپ ەسكە تۇسىرە كەتەمىز. اتالمىش ءسوز تىركەسىنىڭ بۇلىنبەگەن اۋەلگى تولىق نۇسقاسى: "اسا جازىقتىنىڭ ءىي تەرىسىن باسىنا قاپتاۋ". ياعني، "اسا جازىقتىنى جازالاۋعا" يت تەرىسىنىڭ دە، كەيبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەن "اققۋ تەرىسىنىڭ" دە مۇلدە قاتىسى جوق. اتالمىش تىركەس اۋەلى "... ءىي تەرىسىن باسىنا قاپتاۋ" تۇرىندە "باسسىزدانادى". سونان سوڭ، "يتەرىسىن باسىنا قاپتاۋ" تۇرىندە ايتىلا كەلە، "يت تەرىسىن باسىنا قاپتاۋ" تۇرىندە تۇبەگەيلى "تۇزەتىلەدى".
"اسا جازىقتىنىڭ ءىي تەرىسىن باسىنا قاپتاۋ" جازاسى قالاي قولدانىلعان؟ اۋەلى، اسا جازىقتىنىڭ شاشىن تاقىرلايدى دا، وتكىردىڭ جۇزىمەن، كولەمى تاقىر باستىڭ شاش وسەتىن اۋماعىن تۇتاس قامتيتىنداي ەتىپ، كەرىس بەلگىسىن ("كرەست"; ول كىرىس بەلگىسى بولىپ تا تابىلادى) سالادى، قالىڭ قۇيقانى ەرەن ىرسيتىپ! سونان سوڭ، الگى جازىقتىنىڭ جون تەرىسىن (جون تەرى تۇرىندەگى ء"ىي تەرى": بابىنداعى ءتىرى تەرى) سىپىرىپ الىپ، باسىنا قاپتايدى. ءوزىن ۇزاق ۋاقىت بويى، شىجىعان كۇن استىندا بايلاپ ۇستايدى.

ناتيجەسى بەلگىلى: جازىقتىنىڭ باس قۇيقاسىنىڭ ىرسيعان جەرلەرىنە ءوزىنىڭ جون تەرىسى تەز ءبىتىپ كەتەدى دە، قالعان بولىگى كونگە اينالۋ بارىسىندا، باسسۇيەكتى (ونىڭ ىشىندەگى ميدى قوسا) قاتتى سىعىمداپ جىبەرەدى. جون تەرىسىنىڭ سىپىرىلۋىمەن قوسا، ميى دا قوسا سىعىمدالا ۇزاق ازاپتالعان ادام ولە-ولگەنشە ماڭگىرىپ قالادى. "ماڭگۇرت" ءسوزىنىڭ اۋەلگى نۇسقاسىنىڭ "ماڭگىرت" ءسوزى ەكەندىگى دە سودان. "جون تەرىسىن سىپىرۋ" (اۋىس ماعىناسى; ء"ولىمشى ەتىپ ساباۋ، ازاپتاۋ") فرازەولوگيزمى تاريحىنىڭ ءمانىسى دە سوندا. ال، الگىندەي "شاراعا" (قۇيقانىڭ ىرسيعان جەرىنە تەرىنىڭ تەز ءبىتىپ كەتۋىنە) يت تەرىسى تۇرماق، وزگە ادام تەرىسىنىڭ دە مۇلدە جارامايتىندىعىن دانا بابالارىمىز كەشەلى-بۇگىنگى وزىق مەديتسينادان مىڭداعان جىلدار بۇرىن انىق بىلگەن.
بەستانىمنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن ءسوزتانىمنىڭ كەزەكتى عيبراتى وسىنداي.

تىنىشتىقبەك ابدىكاكىمۇلى

Abai.kz