مەڭدۋانانىڭ ەكى تاناۋى جەلپ-جەلپ ەتىپ، كوزدەرى شادىرايىپ كەتتى. الامان بايگەگە تۇسەتىن سىمبىل سايگۇلىكتىڭ تاناۋىنداي كەپ-كەڭ تاناۋىن قويشى، ال ەندى شادىرايعان كوزدەرىنەن ادام شوشيدى… ادام شوشيدى. تاپ قازىر عانا ءبىر قورا جاۋدىڭ بەتىن قايتارىپ تاستاپ، اينالاسىنداعى ادام بىتكەندى… ادام بالاسىنا ساناماي كەتەتىن كەيبىر اڭگۇدىكتەر بولۋشى ەدى، قازىرگى سىقپىتى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ مۇعالىمى ەمەس، سونداي اڭگۇدىكتەرگە كوبىرەك ۇقساپ كەتىپتى. انشەيىندە بىرتوعا جۋاستاۋ بولىپ كورىنەتىن جىگىتتىڭ اياق استىنان «جىندى بوپ» قالعانى ونى تالايدان بەرى تانيتىن، ونىڭ ىشكى-سىرتقى قان-جىنىن جاقسى بىلەتىن بىزدەر ءۇشىن اسپانننان اياعى سالبىراپ، باسقا پلانەتانىڭ ادامى كەلىپ قالعانداي جامان اسەر ەتتى… جامان اسەر ەتتى.

«وۋ، نە بوپ قالدى، ماكە، نە بوپ قالدى؟ — دەيمىز عوي بەسقاباتتى پانەل ءۇيدىڭ اۋلاسىندا جۇمىس جوق، تۇك جوق – ەرىككەننەن بەس-التى قازاق ويناپ وتىرعان كارتا-پارتامىزدى اسفالت تروتۋارعا تاستاي سالىپ، — تىنىشتىق پا، ءتۇرىڭ ءتىپتى تۇتىگىپ كەتىپتى عوي، تاعى دا «پودسولنەچنىي ماسلو» ءىشىپ العانسىڭ با؟» «مىسىققا ويىن كەرەك، تىشقانعا ءولىم كەرەك» دەگەندەي، تۇتىگىپ كەلگەن مەڭدۋاناعا العاشقىدا شوشي قاراساق تا، سەكۋند وتپەي جاتىپ ەرىككەن قازاقتار قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ مۇعالىمىن قىتىر-قىتىر قاجاي باستادىق.

ايتپاقشى، «پودسولنەچنوە ماسلو» دەمەكشى، قايبىر كۇندەرى وسى ءبىز وتىرعان ۇيگە جاقىن ماڭداعى مەكتەپتە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى پانىنەن ساباق بەرەتىن مەڭدۋانا (و توبا، ءبىر گرامم وتىرىگى جوق، اكە-شەشەسىنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان شىن اتى وسى، قازەكەڭ دە قويا بەرەدى-اۋ) پودەزدەن اتىپ شىقپاي ما – الاق-جۇلاق ەتىپ. سۇرىنە-قابىنا تروتۋاردىڭ شەتىنە جەتە بەرە لاق ەتكىزىپ قۇسىپ جىبەرىپتى. سودان قۇسىپ جاتىر، قۇسىپ جاتىر دەيدى بايعۇس ولەردەي بولىپ… كورگەندەردىڭ ايتۋلارىنا قاراعاندا. سويتسە – تۇنىمەن تويدا بولىپ، «اقاڭنان» ارتىقتاۋ سىلتەپ جىبەرگەن ماكەڭ تاڭەرتەڭ «باس جازام» دەپ ءجۇز گراممدى تارتىپ جىبەرگەن دە، ونىڭ ارتىنان ەدەلدەتە-جەدەلدەتە ءبىر ستاكان كۇنباعىس مايىن سىلق ەتكىزبەي مە – وڭەشىنە. ەستىگەن عوي بىرەۋلەردەن، «پودسولنەچنوە ماسلودان» تارتىپ الساڭ، اراقتىڭ ءيىسى ۆووبششە بىلىنبەيدى» دەگەندى. ءسويتىپ ءولىپ قالا جازداعان بولاتىن، قازىر دە سونى ەسىنە ءتۇسىرىپ، دالباسالاپ ازىلدەگەن بولىپ جاتىرمىز.

«نەمەنەگە كۇلەسىڭدەر-ەي! – دەدى ول تاعى دا شاق-شاق ەتىپ شادىرايا قاراپ. بۇرىن قالاي بايقاماعانبىز، كوزدەرى شادىرايىپ كەتسە، ءجۇدا قورقىنىشتى بولىپ كەتەدى ەكەن ءتۇرى. – نەمەنەگە كۇلەسىڭدەر؟ وسى جاڭا عانا ساندروشام… ساندروشام ءولىپ قالا جازدادى عوي! ءولىپ قالا جازدادى! بالكوننان سەكىرىپ كەتە جازدادى. وزدەرىڭ ويلاڭدارشى – ون ءبىرىنشى ەتاجدان سەكىرىپ كەتسە، نەسى قالادى ونىڭ، ا، نەسى قالادى؟!»

ءۇرپيىسىپ قالدىق. شىنىمەن شوشىپ، ءۇرپيىسىپ قالدىق مىنانى ەستىگەندە. التى جىلدان بەرى الەۋمەتتىك جاردەماقىمەن عانا كۇن كورىپ كەلە جاتقان ارتاناي دەگەن قوڭىر قازاق جالما-جان قالتاسىنان ءومىرى تاستامايتىن تاراعىن سۋىرىپ الىپ، تاپ-تاقىر باسىن تاراپ جاتىر – ساسقانىنان ۇمىتىپ كەتكەن سياقتى، كەشە عانا شاشىن تاقىرلاتىپ الدىرىپ تاستاعانىن. شاشى جوق باسىن تاراپ جاتىر… ونىسىن ءوزى سەزبەيتىن دە سياقتى. «ساندروشا… ساندروشاعا نە بولدى؟» — دەيدى كوزدەرى جىپىلىقتاپ.

قىسقاسى، مەڭدۋانانىڭ ۇيىندە مىنانداي ماسەلە قارالىپتى – الگىندە عانا. ىڭعاي بەسقاباتتى ۇيلەردىڭ اراسىندا… قاپتاعان ۇيرەكتەردىڭ اراسىندا جالعىز قالىپ قويعان تۇيەقۇس قۇساپ، بەسقاباتتى ۇيلەردىڭ اراسىنان ەرەكشە سورايىپ كورىنىپ تۇراتىن جالعىز ءۇي بار وسى ماڭايدا – ون ءبىر قاباتتى. وسى ءۇيدىڭ ون ءبىرىنشى قاباتىندا تۇراتىن مەڭدۋانا جۇمىستان ۇيىنە كەلىپ — ايەلى، بيىل مەكتەپ بىتىرەيىن دەپ وتىرعان… بۇكىل اۋلاعا بەلگىلى تەنتەك قىزى ساندرا (امەريكاندىق اتاقتى اكتريسا ساندرا باللوكتىڭ قۇرمەتىنە قويعان، ەستۋىمىزشە) ۇشەۋى ءشاي ءىشىپ وتىرماي ما؟! ءشاي اراسىندا ماكەڭ كەيىنگى كەزدەرى كوبەيىپ كەتكەن توقال ماسەلەسىن اڭگىمە قىلىپ… وتىرىپ-وتىرىپ… ءبىر كەزدە باس-اياعى جوق: «وسى مەن توقال السام قالاي بولادى، ا؟» دەپتى ايەلىنە.

ءبارىمىز جاقسى بىلەمىز – ماكەڭنىڭ ايەلى «جەر قوزعالسا، قوزعالا قويمايتىن» وتە سابىرلى كىسى، مىنانى ەستىگەندە دە مىڭق دەمەپتى. «توقالدىڭ ماسەلەسىن مەنىمەن ەمەس، بالالارىڭمەن اقىلداسسايشى» دەپتى. سويتكەنشە بولماپتى، «سەن توقال العانشا، مەن بالكوننان سەكىرىپ ولەم… سەكىرىپ ولەەەەممم!» دەپ جار دەگەندەگى جالعىز ساندراسى بالكونعا قاراي تۇرا جۇگىرىپتى. قىزىنىڭ تەنتەك مىنەزىن جاقسى بىلەتىن مەڭدۋانانىڭ ايەلى قاس قاقپاي قاراپ وتىرعان ەكەن، ىلە قىزىنىڭ ارتىنان جۇگىرىپ جەتىپ، ايتەۋىر ابىروي بولعاندا بالكوننىڭ جاقتاۋ اعاشىنا اياعىن سالىپ جاتقان قىزىن اۋپىرىممەن ىشكە قاراي تارتىپ الىپتى — ارەڭ-پارەڭ دەگەندە.

«ويباي-اۋ، توقالدا نەڭ بار سەنىڭ، ەسىڭ دۇرىس پا – جار دەگەندەگى جالعىز ساندروشامىزدان ايىرىلىپ قالا جازدادىق قوي!» — دەپ… ءبىز تۇراتىن «كەدەيلەر كۆارتالىندا» توبەلەسكىشتىگىمەن اتى شىققان جالعىز ۇلىنا ساندرانى الىپ بەرمەك بولىپ جۇرگەن ارتاناي تىزالاقتاپ كەتتى. ايتەۋىر قويشى، ەلىمىزدىڭ ءار جەر، ءار جەرىندە ايتىلىپ قالىپ جۇرگەن توقال ماسەلەسى وسىلايشا ءبىزدىڭ اۋلامىزعا دا جەتىپ، بۇكىل اۋلا جاقسى كورەتىن ساندرا دەگەن بولاشاق ۇلى اكتريسامىزدى و دۇنيەگە الىپ كەتە جازداعان.

جاسىراتىنى جوق، سوڭعى كەزدەرى جاسوسپىرىمدەر اراسىندا كوبەيىپ كەتكەن سۋيتسيد ماسەلەسى ەكىنىڭ ءبىرىن الاڭداتاتىن بولدى قازىر. ەكىنىڭ ءبىرى اسىلىپ ولە سالاتىن بولدى قازىر. ەكىنىڭ ءبىرى بالكوننان سەكىرىپ كەتەتىن بولدى قازىر. ءتيىستى ماماندار تيىسىنشە قورىتىندى شىعارعانشا ءبىزدىڭ ەلىمىز ءسۋيتسيدتىڭ ورىن الۋى ماسەلەسى جاعىنان دۇنيەجۇزى بويىنشا ءبىرىنشى ورىنعا شىعاتىن شىعار – قازىر ءۇشىنشى ورىندا تۇر، رەسمي مالىمەتتەرگە قاراعاندا. ال ەندى توقال ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، راس، ءدال وسى ماسەلە سوڭعى كەزدەرى ەلىمىزدىڭ ۇكىمەتى دەڭگەيىندە دە، پارلامەنتى دەڭگەيىندە دە ەكى كۇننىڭ بىرىندە ء«بىرىنشى ءنومىرلى» ماسەلە رەتىندە ءالسىن-ءالسىن كوتەرىلىپ قالىپ ءجۇر. بوس اڭگىمە بارلىعى دا، اشىعىن ايتۋ كەرەك. ءارى-بەرىدەن كەيىن ءتىپتى الەۋمەتتىك جەلىلەردە «وسى ماسەلەنى قايتا-قايتا داۋرىقتىرىپ، ەلدىڭ نازارىن اۋدارا بەرگەنشە، توقال العىشتار الاتىن توقالىن نەگە تىپ-تىنىش قانا الا بەرمەيدى، ويتكەنى ەكى ايەلى بار ادامدار وسى كۇنى ءتىپتى دە از ەمەس قوي!» دەگەن دە پىكىرتالاستار ءجۇرىپ جاتىر. شىنىندا دا وسى ەكىنشى ايەل ماسەلەسىن زاڭداستىرۋ، جاسىراتىنى جوق، بۇگىن-ەرتەڭ جۇزەگە اسا قوياتىن دۇنيە ەمەس، ويتكەنى ءبىزدىڭ اتا زاڭىمىزدا اتاپ تۇرىپ كورسەتىلگەن – ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ دەموكراتيالىق، زايىرلى قوعام بولۋعا بەت الاتىنى… بەتتەپ بارا جاتقانى. سوندىقتان قازەكەڭنىڭ «وڭ جامباسىنا ونشا كەلە بەرمەيتىن» الەمدىك دەموكراتيا شارتتارىن بۇزباي، زاڭىمىزداعى ءبىر ايەل الۋ ءتارتىبىن وزگەرتۋدىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق.

ال ەندى ەكى ايەل العىسى كەلىپ، دەنساۋلىعى مەن بايلىعى «ميىنا مازا» بەرمەي جۇرگەن كەيبىرەۋلەر ماسەلەنى داۋ-داماي قىلماي، مادەنيەتتى تۇردە شەشىپ جىبەرسە بولماي ما؟ بولادى ارينە، البەتتە بولادى. ىڭ-شىڭسىز… «قۇدا دا تىنىش، قۇداعي دا تىنىش» دەگەن «سابىرلى ساياساتتى» باستى قاعيداسىنا اينالدىرىپ الىپ، ەكى ايەلمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندار ءتىپتى دە از ەمەس ەلىمىزدە. بۇل جەردە ءبىز البەتتە، كىشكەنتاي عانا چەشەن رەسپۋبليكاسىنىڭ مىقتىلىعىن مويىنداۋىمىز كەرەك. كەشە عانا ەمەس پە – وسى ەلدىڭ باسشىسى رامزان قادىروۆتىڭ قولداۋىمەن 47 جاستاعى ناجۋد گۋچيگوۆ دەگەن ازاماتتىڭ 17 جاستاعى ۇلبىرەپ تۇرعان جاپ-جاس قىزعا ۇيلەنىپ العانى. بۇل گۋچيگوۆ دەگەنىمىزدىڭ ءوزى اناۋ-مىناۋ ەمەس، قۇقىق سالاسىنىڭ قىزمەتكەرى. باقانداي پولكوۆنيك. نوجاي-يۋرتوۆسك اۋداندىق ىشكى ىستەر باسقارماسىنىڭ باستىعى. چەشەندەر البەتتە، «قولىمىزدان كەلدى، قونىشىمىزدان باستىق، ال ەندى نە ىستەيسىڭ بىزگە؟» دەگەندەي قاباق تانىتتى – ءپۋتيننىڭ رەسەيىنە، ويتكەنى رەسەي فەدەراتسياسىندا ەكى نەمەسە ودان دا كوپ ايەل الۋ ماسەلەسىنە زاڭ بويىنشا تيىم سالىنعان. ون جەتى جاستاعى قىزدى ەكىنشى ايەلدىككە ۇزاتىپ (رەسمي مالىمەتتەرگە قاراعاندا، قىزدىڭ كەلىسىمى بويىنشا البەتتە), گۋچيگوۆتى «گۇلدەندىرىپ» جىبەرگەن پرەزيدەنت قادىروۆقا پرەزيدەنت پۋتين ء«ماۋ» دەگەن جوق، نە بولسا دا ىشىندە جاتىر. بۇل ماسەلە بويىنشا تەك رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى دميتري پەسكوۆ قانا ء«اۋ» دەدى: «مەن ءبىر نارسەنى عانا اشىق ايتا الامىن: كوپ ايەل الۋ ماسەلەسىنە رەسەي فەدەراتسياسىندا زاڭ بويىنشا تيىم سالىنعان…» — دەدى ول.

ەسىمىزگە الا كەتەتىن بولساق، رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنداعى چەشەن رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى اكىمشىلىگىنىڭ جەتەكشىسى ماگومەد داۋدوۆ قانا ەمەس، سونىمەن بىرگە باشكيريا مەملەكەتتىك جينالىسىنىڭ (گوسسوبرانيە) دەپۋتاتى ەدۆارد مۋرزين مىرزا دا ەكى ايەل الۋدى زاڭداستىرۋ ماسەلەسىن ءالسىن-ءالسىن كوتەرىپ ءجۇر. ءبىر قىزىعى – «قازاقتاردىڭ قارعىسىنا» ءجيى-ءجيى ۇشىراپ تۇرعاندى قاتتى جاقسى كورەتىن رەسەيلىك لدپر پارتياسىنىڭ ليدەرى ۆلاديمير جيرينوۆسكي دە كەيىنگى كەزدەرى ەكى ايەل الۋدى زاڭداستىرۋدى قاتتى-قاتتى قولداپ ءجۇر. ال توقال تۋراسىنداعى ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز… اشىعىن ايتايىق، اسحانانىڭ ماڭايى مەن الەۋمەتتىك جەلىنىڭ ىشىنەن شىعا الماي-اق قويدى. ۇيات نارسە!

سوندىقتان، مەنىڭ ويىمشا، توقال ماسەلەسىن «توڭقىلداتىپ» ءدۇرسىن-ءدۇرسىن كوتەرە بەرگەنشە، بۇل اڭگىمەگە مۇلدە نۇكتە قويۋ كەرەك. جاعدايى جاقسى قازاقتار «اربانى دا سىندىرماي، وگىزدى دە ولتىرمەي» — ەكى ايەلمەن-اق تۇرىپ جاتىر عوي؟! تۇرىپ جاتىر. ولاردىڭ كىمدەر ەكەنىن مەن دە جاقسى بىلەم، ءسىز دە جاقسى بىلەسىز، قۇرمەتتى وقىرمان. ءتامام وسىمەن توقال ماسەلەسى. مەن ءۇشىن.

مارات ماداليموۆ.

Abai.kz