2014 جىلدىڭ تامىزىندا، سولتۇستىكتەگى كورشى ەل پرەزيدەنتى پۋتين «قازاقتاردا قازاقستانعا دەيىن، ياعني 1991 جىلعا دەيىن ەشقاشان مەملەكەت بولماعان» دەپ، قازاق تاريحىنا توپىراق شاشتى. وسىدان ساناۋلى كۇندەردەن سوڭ قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى قازاقستان 2015 جىلى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ۇلكەن كولەمدە تويلايتىنsy مالىمدەپ، بار قازاقتىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ تاستاعان. ۇلكەن تويدىڭ ءبىر شاراسى رەتىندە «قازاق ەلى» اتتى 20 سەريالى تاريحي تەلەحيكايا ءتۇسىرۋ دە قولعا الىنعان. تويدىڭ باسقا شاراسى قالاي ءوتىپ جاتقانىن قايدام، ءدال وسى 20 سەريالى تەلەحيكايا اۋەلى 10-عا قىسقارسا، جاقىندا قارجى جەتكىلىكسىزدىگىنەن تاعى دا قىسقاراتىنى ايتىلدى. ءتىپتى، كەشە وسى سالاعا جاۋاپتى مادەنيەت ءمينيسترى حالىقتىڭ قالتالى وكىلدەرىنەن تەلەحيكايانىڭ تۇسىرىلىمىنە قارجىلاي كومەك جاساۋدى سۇرادى. وسى ماسەلەگە بايلانىستى Abai.kz سايتى ەل الدىندا جۇرگەن تۇلعالاردان «قاجەت كەزىندە قاجەت نارسەگە تابىلا كەتەتىن مول قارجى قازاق حاندارى تۋرالى فيلمگە كەلگەندە نەگە جەتپەي قالدى؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كوردى.

عابباس قابىشۇلى:

ماسەلە نەنىڭ كىمگە، قاشان، نەگە قاجەتتىگىندە. ەگەر پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ قاجەت ەتسە، ول ماسەلە ءبىر مينوتتە وڭ شەشىمىن تاۋىپ، ارتىعىمەن جەتەتىن قارجى دا تابىلار ەدى. سونداي-اق، مەنىڭشە، ول ءفيلمنىڭ ستسەناريى دە ناقتى تاريحي اقيقاتقا سۇيەنۋمەن ەمەس، استاناداعى اناۋ تاريح ينستيتۋتىنداعى «اكادەميك-تاريحشىلاردىڭ» سىبىرلاپ-كۇبىرلەۋىمەن، بۇگىنگى بيلىككە جالتاقتاۋمەن جازىلعان بولسا، «كوشپەندىلەرشە» بىتىقى-شىتىقى بىردەڭە بولىپ تا تىنار.

قازىبەك يسا:

ۇلتتىق رۋحى جوعارى ەل مەرەكەلىك باستى كينوسىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن ەلدەن جىلۋ سۇراتىپ قويمايدى. «قاجەت كەزىندە قاجەت نارسەگە تابىلا كەتەتىن مول قارجى قازاق حاندارى تۋرالى فيلمگە كەلگەندە نەگە جەتپەي قالدى؟»- دەگەن سۇراقتى ءسال وزگەرتۋگە دە بولادى: «قاجەت كەزىندە قاجەت ەمەس نارسەگە دە تابىلا كەتەتىن مول قارجى قازاق حاندارى تۋرالى فيلمگە كەلگەندە نەگە جەتپەي قالادى؟»-دەپ!.. بۇل ءبىزدىڭ ەلدەگى ۇكىمەتتىڭ رۋحانياتقا وگەي بالانىڭ كوزىمەن قاراۋى دەيىن دەسەك، بىراق «قاجەتى شامالى» شارالارعا استا-توك قارجى توگىلىپ جاتقانىن كورىپ جاتىرمىز. مىسالى، كەشەگى ءبىر رەتتىك قانا شوۋ مەن شۋ ماسكەۋلىك «مۋزتۆ»-عا كەتكەن اقشا وسى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالعان فيلمگە كينونىڭ رەجيسسەرى، ول از بولعانداي ەلىمىزدىڭ مادەنيەت ءمينيسترى دە جىلۋ سۇراعان قارجىدان كەم جۇمسالعان جوق دەپ ويلايمىن. بۇل جەردە ءبىر-اق ماسەلە تۋىندايدى: ءبىزدىڭ بيلىكتە ۇلتتىق رۋح جوق! سوندىقتان دا ۇلتتىق رۋحتىڭ - ءپاتريوتيزمنىڭ باستى كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن باستى مەرەكەمىز - قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالعان فيلمگە جەتكىلىكتى قارجى تابىلماي وتىرعانى. ۇلتتىق رۋحى جوعارى ەلدەردە، مىسالى، كورشى وزبەكستاندا باستى مەرەكەلەرىندە باستى كينولارىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن ەلدەن جىلۋ سۇراتىپ قويمايدى.

جىلدىڭ باسىندا ءۇش مينيسترلىك پەن اسسامبلەيا جىلدىڭ مەرەكەلەرىنە بايلانىستى جيىن وتكىزگەندە مەن ايتىپ ەدىم; «قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى اسسامبلەيانىڭ تاساسىندا قالىپ كەتپەسە بولعانى» دەپ... و باستا جوسپارلانعان 20 سەريا -10 سەرياعا ءبىر-اق قيىلعاندا سول ءسوزىم ەسكە ءتۇسىپ ەدى... ەندى، مىنە، ميللياردتاعان قارجى جەتپەي جاتۋى تاعى دا كۇدىگىمدى كۇشەيتە ءتۇستى... سوندا نەمەنە، بۇل كينوعا جاۋاپتىلار، مادەنيەت مينيسترلىگى قارجىسىن ەسەپتەگەندە قايدا قاراعان، ايعا قاراعان با؟ الەمدەگى ەلۋلىككە كىرگەن، ەندى وتىزدىققا ومىراۋلاي ۇمتىلىپ بارا جاتقان قازاق ەلى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالعان كينوسىنا ەلگە الاقان جايدىرىپ قويعانى دۇرىس ەمەس. بۇل جەردە ءبىزدىڭ مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ قاۋقارى دا شامالى ەكەنى ءبىلىنىپ قالدى. قازاقتىڭ رۋحىنان اياعان قارجىنى يت جەسىن!

گەرويحان قىستاۋباەۆ:

مەن سول و باستان-اق وسى ءىستىڭ سوڭى وڭبايتىنىن بىلگەنمىن. سەبەبى قانشا ۋاقىت جىر بولعان "كوشپەندىلەر" فيلمىنەن كەيىن- اق ەلدىڭ كوڭىلى قالعان بولاتىن. جەمقورلىق جايلاعان مىنا قوعامدا بارلىق ءىس اۋەلى قالتانى تولتىرۋدان باستالاتىنى بەلگىلى عوي. سوندىقتان "قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا" تۇسىرىلەتىن ءفيلمنىڭ جاعدايىنا قىزىعۋشىلىعىم بولماعان ەدى. مىنە، سوڭى تۋرا مەن ويلاعانداي بولىپ شىعىپتى. بۇل سالاعا ءبىر سااكاشۆيلي كەرەك بولىپ تۇر.

  قاليلا وماروۆ:

«قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى» - بۇل تاقىرىپتىڭ كەنتتەن كوتەرىلۋىنىڭ وزىندە ۇلكەن ءمان جاتىر. ەلباسىنىڭ جانىندا جۇرگەن جاندايشاپتار بۇعان دەيىن الەمگە جار سالىپ، پرەزيدەنتكە: «قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگى سىزدەن باستالادى» دەپ كەلدى.  ولار پرەزيدەنتكە جاقسى كورىنگىسى كەلدى. ال، شىن مانىندە ءبىزدىڭ حاندىعىمىز، رۋحى مىقتى حاندارىمىز بولماسا، وسىنشا ۇلان-بايتاق جەر بولماس ەدى عوي. قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگى نازارباەۆتان باستالادى دەگەنگە ورىستىڭ تاريحشىلارى ىرجالاقتاپ كۇلدى. اقىر-اياعىندا پرەزيدەنتتەرىنىڭ ءوزى «قازاقتا نازارباەۆقا دەيىن مەملەكەت بولعان جوق» دەپ سالدى. ماسقاراسى – جيرينوۆسكي قازاقتى مازاق ەتىپ، «سەندەر ەل بولماعانسىڭدار، قايداعى جوق رۋ-تايپالاردىڭ جيىنتىعىسىڭدار» دەپ كەلەكە ەتتى. ولار وسى ءسوزدى بوستان-بوسقا ايتقان جوق، بۇعان دەيىن قازاق پرەزيدەنتىنىڭ ءوزى ايتقان سوزدەرگە سۇيەنىپ ايتتى.  وسىدان كەيىن بارىپ ەلباسى قانداي قاتەلىككە جول بەرگەنىن ءتۇسىندى. شىن مانىندە بۇل پرەزيدەنتتىڭ عانا قاتەلىگى ەمەس، ونىڭ كەڭەسشىلەرىنىڭ قازاق قوعامىنىڭ، قازاق زيالىلارىنىڭ قاتەلىگى ەدى. سەبەبى تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ەل بولىپ تاريحىمىزدى تۇگەندەۋىمىز ءتيىس ەدى. ەلباسى كەش تە بولسا قازاققا تاريحىمەن ماقتاناتىن جول اشىپ بەردى.

ءبىز اناۋ ارىعا كەتپەي-اق، التىن وردانىڭ ءوزىن الاتىن بولساق، قازاقتىڭ ەجەلدەن بەرگى بيلەۋشىلەرى – شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاعى. ال، سوۆەت  ۇكىمەتى، ار جاعىنداعى رەسەي پاتشالىعى، بۇلار قازاق حالقىن مەملەكەت رەتىندە توزدىرىپ جىبەرۋ ءۇشىن، ۋىسىندا ۇستاۋ ءۇشىن ولاردىڭ باسىنداعى ەكى الەۋمەتتىك توپتى جويىپ جىبەرگىسى كەلەدى. اۋەلى تورەلەر. نەگە؟  تورەلەردەن ارىلماي قازاق مەملەكەتتىلىگىن جويۋ مۇمكىن ەمەس ەدى، سەبەبى: قازاق حاندارىنىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا قازاق جەرى ءۇشىن جاندارىن پيدا ەتتى. ولار وسى ماقساتتا تورەلەردى مەيلىنشە حالىققا دۇشپان ەتىپ، قاتىگەز ەتىپ، جەككورىنىشتى ەتىپ كورسەتتى. حالىقتىڭ جۇرەگىندە تورەلەرگە دەگەن انتيكوزقاراستى وياتۋعا تىرىسىپ باقتى. سول كەزدەگى رەسەيدىڭ ولەگ بەروۆ سياقتى شىعىستانۋشىلارى قازاق حالقىنىڭ اراسىنا ىرىتكى سالۋ ءۇشىن ۇلكەن مونوگرافيالار جازدى. ولادىڭ ماقساتى قازاق رۋلارى مەن تورەلەر اراسىنا ۇلكەن جىك ءتۇسىرۋ بولدى. ارينە،  بۇل قازاق مەملەكەتتىگىن جويۋعا باعىتتالعان جۇمىستار ەدى.

 ەكىنشىسى، قازاقتى رۋحاني تۇرعىدا ساناسىن جاۋلاپ الۋ ءۇشىن قوجالارعا، مولدا-يشاندارعا ءتيىستى. ياعني قازاقتى مۇسىلماندىقتان اجىراتسا، قازاق ورىستانىپ ءسىبىر حالىقتارى سياقتى يۆان دەپ ات قويىپ كەتەر ەدى ۇرپاقتارىنا.  سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندەگى زيالىلار قۋدالاندى. سۇلەيمەنوۆتىڭ «از ي يا»-سى تىپتەن ورىستىڭ شىمبايىنا باتتى. ويتكەنى، ول ورىس حالقىنا، ورىس مادەنيەتىنە، ارعى كەزدەگى ورىس مەملەكەتىنە قازاقتاردىڭ ءتۇپ اتاسى تۇرىك مادەنيەتىنىڭ جاساعان ۇلكەن ىقپالىن اشىپ كورسەتكەن بولاتىن. بۇل جەردە بودان بولۋشى ەلدىڭ، وزدەرىن بودان ەتكەن ەلدىڭ تاريحىندا ۇلكەن اسەرى بار بولىپ شىققانىن ورىستار مويىنداعىسى كەلمەدى. ال، ەگمەندىكتەن كەيىن رەسەيدىڭ كونفەسسياسىمەن ءبىلىم العان تاريحشىلار قازاقتى قولىندا ۇستاعان  تورەلەر، شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاقتارى بىزگە نەگە كەرەك دەپ، تاريحتى بۇرمالادى. قازاق تاريحىن ەۋروتسەنترلىك ەمەس، شىعىستىق كوزقاراسپەن جازۋ كەرەك دەگەن ۇلكەن كونفەسسيا بار. ونى بارلىعىمىز تولىعىمەن قولدايمىز. وسىنىڭ اياسىندا، بيلىكتە رۋلىق قاۋىمداعى قازاق تاريحىن حاندارسىز جازۋ كەرەك دەگەن ۇعىم بولدى ما، نە ويلاعاندارى بەلگىسىز. ولار ءسويتىپ، ەلباسىن «تاريح سىزدەن باستالادى» دەپ تاقىر جەردە الدادى.

ەندى، كينو تۇسىرۋگە قارجى جوق دەگەن مۇلدە كۇلكىلى نارسە. ميللياردتاپ اقشا ۇرلاعان ءبىر-ەكى شەنەۋنىكتىڭ مال-مۇلكىن كونفيسكاتسيا جاساپ، وسى كينوعا بەرە سالسىنشى، قازاق تاريحى تۋرالى كەرەمەت كينو تۇسىرۋگە بولادى. بۇل جەردەگى باسى اشىق ماسەلە: قازاق تاريحى تۋرالى كينونى كورەرمەننىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەۋ ءۇشىن حانداردىڭ وبىرازىن جاقسىلاپ اشۋ كەرەك. حانداردىڭ قايراتكەرلىگى، قولباشىلىعى، ستراتەگيالىق شەشىمدەرى كينودا اشىپ كورسەتىلمەسە، ءبارىبىر ونى ەشكىم كورمەيدى. ال، ونى اشىپ كورسەتۋ ءۇشىن، پاتشالىق رەسەيدىڭ وزبىرلىعىن بۇلجىتپاي بەينەلەۋ كەرەك. ونى كورسەتۋگە ەكىنىڭ-ءبىرىنىڭ ءداتى جەتپەيدى. تاقىرىپ اشىق  قويىلدى. ەلباسىنىڭ ءوزى باستاپ بەردى. الايدا، «باس جاققا بارىسۋعا» كينو تۇسىرۋشەلردىڭ جۇرەگى داۋالاپ وتىرعان جوق. وسى سەبەپتەن ولار قاراجاتتى سىلتاۋ ەتىپ، كينونى قىسقارتىپ تاستاماقشى.

***

Abai.kz-ءتىڭ «قازاق ەلى» تاريحي سەريالىنىڭ قىسقارىپ قالۋىنا بايلانىستى سۇراعىنا جاۋاپ بەرگەن رەجيسسەر قاليلا وماروۆ، ءوزى ءتۇسىرىپ جاتقان «قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارى» تۋرالى دەرەكتى ءفيلىمى تۋرالى دا ايتا كەتتى. رەجيسسوردىڭ ايتۋىنشا، ول بۇل فيلىمگە بايلانىستى ماسكەۋ، پەتربۋرگ مۇراعاتتارىندا، رەسەيدىڭ تاريحشىلارىمەن جۇزدەسىپ، سونداي-اق، تۇركيادا ءتۇسىرىلىم جۇمىستارىن جۇرگىزىپ قايتقان. الدا رەسەيدىڭ بارناۋل قالاسىنداعى كەنەسارى تۋرالى عىلىمي ديسەرتاتسيا قورعاعان ءبىر اسكەري تاريحشىمەن جانە قىرعىز تاريحشىلارىنان دەرەك الاتىن جۇمىستار قالعان. جىل اياعىندا كورمەرمەن قازاق تاريحى تۋرالى مەملەكەت تارپىنان تۇسىرىلگەن شولتيعان تەلەحيكايامەن قاتار وماروۆىڭ دا "كەنسارىسىن" كورىپ قالاتىن شىعار.

Abai.kz