از كۇن بۇرىن رەداكتسيادا بەلگىلى فوتوسۋرەتشى اسىلحان ءابدىرايىمۇلىن كەزدەستىرىپ قالدىم. از-كەم سۇحباتتاسۋدىڭ دا ءساتى ءتۇستى. اسا مادەنيەتتى، انشەيىندە داۋىسىن كوتەرمەي، باسەڭ ءۇن قاتاتىن اسەكەڭ بۇل جولى قىزبالانا، باستىرمالاتا سويلەدى: «قازاق  ەلىندە فوتو بار، مەكتەپ جوق، بولسا دا جۇيەلەنبەگەن. قازاق فوتوعا ءتۇسىرۋدى ونەر دەپ بىلمەيدى. فوتو ونەرى جوق ۇلت ۇلت پا ءوزى؟»  – دەپ شامىرقانادى.

«راس-اۋ»  دەيمىن مەن ىشتەي. شىنىمەن. فوتوونەرى جوق ۇلت ۇلت پا؟ بارىمىزدى ورىس فوتوونەرى وكىلدەرىنە ارتىپ ساپ، اقساق قويداي سۇيرەتىلىپ، قاي وركەنيەتتىڭ سوڭىنان بارامىز؟ «ايۋ» جەپ قويماي ما؟ ال، ۇلتتىق كاريكاتۋراسى جوق ۇلت شە؟ ۇلت پا؟ جالعىز عالىم سماعۇلۇلى قاي جىرتىعىمىزعا جاماۋ بولادى؟ ونىڭ ءوزىن «جالعىزىم» دەپ قاستەرلەپ ءجۇرمىز بە ءوزى؟  عالىم سماعۇلۇلى ۇلتتىعىمىزدىڭ ايناسى ەمەس پە اۋەلى؟ ول بولماسا، ءتىپتى، جىرىم-جىرىم تۋىرلىعىمىز جالپىلداپ، ءۇيىمىزدى جەل كوتەرىپ كەتەر ەدى عوي؟ ال، كينو شە؟ كينومىز ۇلتتىق پا ءوزى؟

جوعارىداعى ماسەلەلەر جارايدى، ەلەنبەي، نازاردان قاعىس قالدى دەيىك، ال، پرولەتارياتتىڭ كوسەمى، ءبارىن الدىن الا سەزىپ، ءبىلىپ وتىراتىن لەنين ايتقان: «يز ۆسەح يسكۋسستۆ دليا ناس ۆاجنەيشيم ياۆلياەتسيا كينو» شە؟ داڭعاراداي قىلىپ سالعان «قازاقفيلمىمىز» بار ەمەس پە؟ ونى نەگە نازاردان قاعىس قالدىرعانبىز؟ وسى داڭعاراداي «قازاقفيلمىمىزدەن» جىلىنا ورتا ەسەپپەن بەس-التى فيلم شىعادى، ولار نەگە ءبىزدىڭ «ۇلتتىق» دەگەن ولشەمىمىزگە كەلمەي جاتىر؟ ءبىز سوندا سونشا ميللياردتاردى شىعىنداپ، «بالا-شاعانىڭ اۋزىنان جىرىپ» كىم ءۇشىن، نە ءۇشىن فيلم ءتۇسىرىپ جاتىرمىز، ەگەر ولار ۇلت رۋحىنا دەم بەرمەسە؟ بىردەن بايبالام سالىپ كەتىپ جاتىرمىز، دەگەنمەن، كينومىزدىڭ قازىرگى ءتۇرى شىنىمەن جۇيكەگە شي جۇگىرتكەندەي…

«جىلتىراعاننىڭ ءبارى التىن ەمەس» دەيدى اتام قازاق.  ءدال قازىرگى ۋاقىتتا بابالارىمىزدان قالعان وسى اسىل سوزگە زەيىن قويىپ، زەر سالساق، كوپ نارسەگە كوزىمىز جەتەر ەدى. ياعني، ۇلتتىق كينو دەپ سىرتىن جىلتىراتقان دۇنيەلەردىڭ ءىشىن جارىپ كورگەن ءلازىم، نە اقتارىلار ەكەن…

جەتپىس جىل ۇلتتىعىمىزدى تۇساۋلاپ كەلگەن كەڭەس وداعىنا ورتاق يدەولوگيا ماركسيستىك يدەو-لوگيادان باستاۋ الارى تۇسىنىكتى. «ماركسيستىك يدەولوگيا نەگىزىندە ۇلتتىڭ نەگىزگى ساياسي كومپونەنتى جويىلىپ، ەتنوس دەڭگەيىنە دەيىن تومەندەگەن». ياعني، ونداعى ورتاق ماقسات – كوممۋنيزم بولعاندىقتان، ۇلتىمىزدىڭ  جانى مەن جۇرەگى – ءتىل مەن ءدىل بارىنشا تۇنشىقتىرىلىپ، ورىس ءتىلى قارىم-قاتىناس قۇرالى رەتىندە ومىرىمىزگە ەنىپ، جانىمىزدى دا جاۋلاي باستاعان. ال، ءتىلى مەن دىلىنەن ايىرىلعان جۇرتتان ۇلتتىق دۇنيە كۇتۋ مۇمكىن بە؟

كەڭەس وكىمەتى ەرتەرەك بەل الىپ كەتكەن ۇلتتىق ادەبيەتكە اۋىز سالعانىمەن، ازۋىن باسىپ جاتا الماعاسىن، اۋرە بولعان جوق، ال، كينونى مىقتاپ قولعا الدى.  لەنين ءۇشىن «ونەردىڭ ماڭىزدىسى» كەڭەس وكىمەتى ءۇشىن دە قۇندى بولارى تۇسىنىكتى، ارينە. قازاقتىڭ كينو ونەرىنىڭ تاريحىن كينوتانۋشىلار 1937 جىلى تۇسىرىلگەن «امانگەلدى» فيلمىنەن باستاعىسى كەلەدى. باستاپ تا ءجۇر. وعان ايتاتىن دالەلى – فيلم قازاق دالاسىندا تۇسىرىلگەن. كەيىپكەرى –  قازاق. ستسەناريىن جازعاندار دا قازاقتار – ب.مايلين، ع.مۇسىرەپوۆ (ونىڭ وزىندە ولارعا ۆسەۆولود يۆانوۆ دەگەندى قوساقتاپ قويعان), تەك رەجيسسەرى عانا ورىس.

ەندى ءبىرى قازاق كينوسى تاريحىن 1954 جىلدان، ياعني ع.مۇسىرەپوۆتىڭ  «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» پەساسىنىڭ ىزىمەن تۇسىرگەن شاكەن ايمانوۆتىڭ «ماحاببات تۋرالى اڭىز» فيلمىنەن بەرى تارتقاندى ءجون سانايدى. بۇل ەندى اقىلعا قونىمدى بولعانىمەن «امبيتسيامىزعا» قونىڭقىراماي تۇر. سەبەبى، ك.گەككەل دەگەن اتى ورىس، كينوونەر الەمىندە ونشا تانىس ەمەس جاندى قويۋشى رەجيسسەرلىككە قوساقتاپ قويعان. وسىلاي قوساقتاۋدان ارىلماعان كينوونەرىمىز بۇگىنگە دەيىن بىرەۋمەن جاناسپاسا جۇرە المايتىنداي دارەجەگە جەتكەن. كەڭەس كەزەڭىندە قازاق ەلىندە تۇسىرىلگەن فيلمدەردىڭ سانىنا جەتە الماسسىز، ال ونىڭ قازاق رۋحىنا قىزمەت ەتىپ جاتقانى قانشا؟ ساۋساقپەن سانارلىق-اق… وكىنىشتى.

ء«جا» دەيىك، كەڭەس وكىمەتى ەندى ورتاق قازانعا قاراپ، ورتاق مۇددەنى كوزدەدى، ونى سىناعانىمىز ولگەن ادامدى تومپەشتەگەنمەن بىردەي بولىپ شىعادى. ءبىز تاۋەلسىزدىك العان تۇستان، جوق، ودان دا بەرى – كەيىنگى بەس-التى جىلدا جارىق كورگەن فيلمدەردى سارالاپ كورەيىكشى.

2010 جىلى ش.ايمانوۆ اتىنداعى «قازاقفيلم» اكتسيونەرلىك قوعامىندا «يرونيا ليۋبۆي» دەگەن فيلم دۇنيەگە كەلگەن. بيۋدجەتى – 2 ميلليون دوللار. اۋەلگى ستسەناري اۆتورلارى د.رۇستەمبەكوۆ پەن د.كۇمىسباەۆ ەدى، سوڭىرا كينوستۋديا باسشىلارى ءفيلمدى «جەتىلدىرمەككە» ماسكەۋ اسىردى دا، ول جاقتان ا.زەنزينوۆ، ۆ.زابالۋەۆا دەگەن اۆتورلاردى، ا.چەرنياەۆ دەگەن رەجيسسەردى، داۆلەتياروۆ دەگەن پروديۋسەردى تىزبەككە الىپ ورالدى. فيلم ماسكەۋدە ءتۇسىرىلدى. بۇل فيلم تۋرالى كوپ سوزىپ قايتەيىك، كارتينادان قازاق ۇلتىن دا، ۇلىسىن دا كورە المايسىز. باس كەيىپكەر – رەسەيلىك، بىراق قۇشاعىنا قىسقان قىزى قازاق ء(ا.ساعاتوۆا سومدايدى ول ءرولدى). رۋحىڭدى بايىتار نە ءمان، نە ماعىنا بولساشى… جارناماسى سۇمدىق بولدى. «ات قۇيرىعىنا سالىنعان» بويجەتكەننىڭ سۋرەتى قالانىڭ ءار بۇرىشىنان تابىلاتىن. ۇلت زيالىلارى شۋلاپ-شۋلاپ قويعان.

سول جىلى «ۆوزۆراششەنيە ۆ ا» دەگەن فيلم جارىق كوردى. اۋەلدە ونىڭ ستسەناريىن د.امانتاي مەن ع.ناسىروۆ جازدى. باستاپقى اتى «قارا مايور» بولاتىن. كادىمگى اۋعان سوعىسىنىڭ قاھارمانى، «قارا مايور» اتانىپ كەتكەن جاننىڭ ەرلىك ىستەرى مەن ءومىرى كەستەلەنگەن ەدى ستسەناريدە. «اۋىلداعىنىڭ اۋزى ساسىق»، نەسى جاقپاي قالعانىن، ونى دا «قىرناپ-سۇرمەككە» ماسكەۋ اتتاندىردى باسشىلىق. داڭقتى رەجيسسەر-ستسەناريست اندرون كونچالوۆسكيدىڭ ۇلى ەگور كونچالوۆسكي تاڭدالدى رەجيسسەرلىككە. قازان قولدان كەتكەن سوڭ، قۇلاعىن قالاي شىعارۋ وزگەنىڭ ەركىندە قالماي ما؟ ەگورىمىز قاسىنا مويسەەنكو، نوۆوتوتسكي-ۆلاسوۆ دەگەن ستسەناريستەرىن الىپ، شىعارمانى بىلگەنىنشە كەرگىلەپ، كەسكىلەپ باقتى. سوسىن جامادى، جاسقادى. فيلم شىقتى. شىققانشا شۋىلداتىپ، دابىرالاتىپ ءبىتتى. العاشقى كورسەتىلىمىن دارداي قىلىپ سول جىلعى حالىقارالىق «ەۋرازيا» كينوفەستيۆالىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا سايكەستىردى. كوردىك. داڭعازا مۋزىكا، اسىرەدىبىستار مەن ەففەكتىلەردى قيۋلاستىرىپ، ارەكەتتەردى ءتۇزىپ شىققان. تاعدىر جوق، ۇلكەن پولوتنولارعا ءتان بايىپتىلىق جوق. ەكى ساعاتتىق كليپ كورگەندەي اسەردە بولاسىز. قازاقىلىقتان، قازاقتىڭ جانىنان مىسقالداي جۇرناق قالماعان. سوندا دەيمىز-اۋ، بۇل جوبانى ماسكەۋدىڭ كينوماماندارىنا (ورتاقول كينوماماندارىنا، ارينە. بولماسا، ەگوردىڭ ءوزى ايتپادى ما، «اكەم – كينو-ونەرمەن، مەن كينويندۋستريامەن اينالىسامىن» دەپ…) بەرگەندەگى ماقساتى نە؟ جەتىلدىرۋ مە، جەلكەسىن قيۋ ما؟ ول كينونى كورگەندەر بار ما ەكەن بۇگىندە؟ ەستەرىندە نە قالدى ەكەن؟ وتانسۇيگىشتىك، ەلجاندىلىق قاسيتتەردى قۇيا الدى ما بويلارىنا؟ قازاقتىڭ باتىرىنىڭ جانتەبىرەنتەر تۇلعاسىن مۇسىندەپ بەرە الدى ما؟ ءفيلمنىڭ بيۋدجەتى – 5 ميلليون دوللار! شىنىمىزدى ايتايىق، مۇنداي اقشاعا ب.ءمايليننىڭ، ج.ايماۋىتوۆتىڭ،  ع.مۇسىرەپوۆتىڭ، قايسىبىرىن ءتىزىپ ايتا بەرەمىز،  قالعان جەتى ءجۇز جازۋشىنىڭ كەز كەلگەن قازاقى شىعارمالارىنىڭ ىزىمەن قازاقى رۋحىمىزدى جەلبىرەتىپ تۇرىپ، ون كينو تۇسىرۋگە بولار ەدى… سونشاما اقشانى كولدەنەڭ كوك اتتىلاردىڭ تاقىمىنا قىستىرىپ، بوكتەرگىلەرىنە بايلاپ بەرەتىندەي نە بولدى؟ سونداي ورتاقول كينومامانى وزىمىزدەن دە تابىلاتىن ەدى عوي؟!

سول جىلى وندىرىسكە كەتىپ، اراعا ەكى جىل سالىپ تاعى ءبىر ءدۇدامال دۇنيە («دۇرەگەي دۇنيە» دەسەك اۆتورلاردىڭ نامىسىنا تيەرمىز) كەلدى دۇنيەگە. اۋەلگى اتاۋى «ۆيرتۋالنايا ليۋبوۆ. RU» بولاتىن. اتى ايتىپ تۇرعانداي-اق، فيلم  ورىس جاستارى ءومىرىنىڭ ءبىر قىرىن ءسوز ەتەتىن. سول كەزدە بەل العان الەۋمەتتىك جەلىدەگى قارىم-قاتىناس، ونىڭ جاستار تۇرمىس-تىرشىلىگىندەگى ءرولى، باسقا دا اۆتورلار قىزىقتى دەپ تاپقان وقيعالار قامتىلعان-تىن. تەك ءبىز تۇسىنبەگەن ءبىر نارسە بار ەدى: مۇنىڭ قازاق جۇرتىنا قانداي قاتىسى بار؟ ءبىزدىڭ  تىرشىلىگىمىزدەن مۇلدەم الشاق بۇل نارسەنى نەگە (قانشا دۇنيەمىزدى ىسىرىپ قويىپ!) «قازاقفيلم» قولعا الۋى كەرەك؟ ءفيلمنىڭ ستسەناريى وسى جولداردىڭ اۆتورىنىڭ دا قولىنا تۇسكەن. ستسەناريدىڭ رەسەيدىڭ سانسىز كوپ كينوكومپانيالارىنىڭ ءبىرازىنىڭ تابالدىرىعىن توزدىرعانى كورىنىپ تۇردى. ءبىراز ادام اتتارىن «ەل ومىرىنە لايىقتاماق بولىپ» قازاقشالاعان ەكەن، بىراق كەي تۇستا الگى كەيىپكەردىڭ اتى باياعى ورىس ەسىمىمەن سوپاڭ ەتىپ شىعىپ قالىپ جاتتى. جىبەرىپ العان عوي اراسىندا… فيلم شىقتى. سول باياعى قالىپتى فورمادان الىس كەتپەگەن. باس كەيىپكەر جىگىت – رەسەيلىك. ارتۋر سموليانينوۆ. باس كەيىپكەر قىز دا رەسەيلىك، بىراق قازاق قىز. اقىرى اۆتورلار وزدەرىنىڭ اۋەلگى ويلارىن جاسىرا الماعان. فيلم رەسەيلىكتەردىڭ اۋديتورياسىنا لايىقتالعان.

سولاردىڭ ءفيلمى.  ال، وعان كەتكەن اقشا بىزدىكى، ياعني بيۋدجەتى – 2,4 ميلليون دوللار. كوركەمدىگى… نە دەيىك… سىن كوتەرمەيدى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا. ايتپاقشى، فيلم شىعار ۋاقىتتا تۋىندىنىڭ اتىن «قازاقشالاعان». قالاي دەپ دەيسىزدەر مە؟ «نەرەالنايا ليۋبۆ. KZ»! ال، ەندەشە!

جارايدى، جوعارىدا ءسوز بولعان فيلمدەر ەندى  ورىس كينوماماندارىنا ء«وزىمىز سۇيكەنىپ» تاۋىپ العان باس اۋرۋىمىز، ال ءوز ماماندارىمىز جاساعان فيلمدەر نەگە ۇلت جانىنان اۋلاق قونعان؟ سەنبەسەڭىز، تىزەيىك: سول 2011-12  جىلدارى  «قازاقفيلمدە» «كنيگا لەگەند: تاينستۆەننىي لەس» دەگەن بالالارعا ارنالعان فيلم جارىق كوردى. اۆتورى احات يبراەۆ دەگەن جاس جىگىت. ەستۋىمىزشە، اقش-تىڭ الدەبىر شتاتىندا كينوونەردىڭ وقۋىن تاۋىسىپ كەلگەن مامان ەكەن. ءفيلمنىڭ سحەمالىق سيۋجەت جەلىسىنە تيىسپەي-اق قويايىق، ال تۇرىنە، پوشىمىنا قاراپ قالجاسىنان تۇڭىلەرلىكتەي  ەكەن. ءفيلمنىڭ اۋەلگى تيترلەرىنىڭ كالليگرافيالىق تاڭبالانۋىنان  باستاپ گولليۆۋدتىق فيلمدەردىڭ،  ناقتىراق ايتقاندا، اعىلشىن جازۋشىسى دجوان روۋلينگتىڭ «گارري پوتتەر»  رومانىنىڭ  جەلىسىمەن  تۇسىرىلگەن  فيلم  ەستەتيكاسى كوزگە ۇرادى. سول اتموسفەرا، سول قاراكولەڭكە ورمان، سول تەكتەس تەگى شاتاسقان قيال-عاجايىپ كەيىپكەرلەر. ۇلتىمىزعا ءتان ءتۇر مەن سيپاتتان مىسقال بولساشى. قۇداي-وۋ، ءبىز نەگە بالالارىمىزعا اق تەر، كوك تەر بولىپ قازاق ەرتەگىلەرىن ايتامىز، وقىتامىز، تەڭدەپ باسپادان شىعارامىز، ەگەر قيالدارىنا ورنىعا باستاعان ول كەيىپكەرلەر ء(وز كەيىپكەرلەرىمىز) كينودان كورىنىس تاپپاسا، سانالارىنا تۇسكەن دانەك ەكراندا زورايىپ، كورىنبەسە، جەمىسىن بەرمەسە؟

سول كەزدەرى جارىق كورگەن «سكاز و روزوۆوم زايتسە» (رەجيسسەرى ف.شاريپوۆ), «سۋپەر باحا» (رەجيسسەرلەرى ت.بايتۋكەنوۆ، ت.قاسىمجانوۆ), «رادي بۋدۋششەگو» (رەجيسسەرى ي.ساگينوۆ), «وبراتنايا ستورونا 2» (رەجيسسەرى م.كۋناروۆا), «پۋت بوكسەرا» (رەجيسسەرى ف.شاريپوۆ) اتتى فيلمدەر تۋرالى دا وسى مانزەلدەس ءسوز قوزعاۋعا بولادى. باسى مەن باقايشاعىنا دەيىن باسقا تىلدە، باسقا دىلدەگى فيلمدەر.

بىراق، ستسەناريى مەملەكەتتىك تىلدە جازىلىپ، قويىلىمىنا دەيىن ۇلتتىق ناقىش مەنمۇندالاعان ءبىر-ەكى فيلم بولعانىن ايتا كەتپەسەك، ادىلەتسىزدىك بولار ەدى. ولار: «اققىز» (رەجيسسەرى ج.جەتىرۋوۆ) جانە «جەل قىزى» (رەجيسسەرى ج.پوشانوۆ). بۇلاردىڭ بيۋدجەتى 200-300 مىڭ دوللاردان اسقان جوق، جالاۋلاتىپ جارنامالاپ جاتقاندارىن دا بايقامادىق. مىنە، ءبىزدىڭ حال!

«قازاقفيلمنىڭ» قاتىسۋىمەن تازا رەسەيلىك فيلمدەر دە تۇسىرىلە بەرەدى. وعان دالەل ب.حۋدوينازاروۆتىڭ «ۆ وجيداني موريا» ءفيلمى مەن پ.چۋحراي باستاپ، ا.كوتتو اياقتاعان «يسپىتانيە» فيلمدەرى.

«قازاقفيلمنىڭ» سوڭعى بەس-التى جىلداعى ۇستانىمى «كورەرمەندەرگە ارنالعان كينو» ۇرانىمەن ىسكە اسىپ جاتقانداي. ناقتىراق ايتساق، كينو كورەرمەن نازارىن وزىنە تەز اۋدارا قويسا، سول جەتىستىك دەگەن تۇسىنىك بولسا كەرەك. وسى جولدا قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جالعىز كينوستۋديانىڭ باسشىلارى كوپ ويلانىپ، باس قاتىرمادى (مۇمكىن، كەرىسىنشە، ۇزاق تولعانىپ), گولليۆۋدىق دايىن مودەلدى يكەمدەي قويدى. قايتكەن كۇندە دە كورەرمەندەردى مولداپ تارتۋ، سول ارقىلى اقشا دا اكەلۋ باستى ماقساتتارىنا اينالدى. بىراق مۇنداي مودەلدى بىردەن الدىعا الماس ءۇشىن، اۋەلى ەلدەگى الەۋمەتتىك احۋالدى اڭداپ العان دۇرىس بولار ەدى. ۇلكەن قارجىعا تۇسىرىلگەن فيلم ءوزىن-ءوزى اقتاۋ ءۇشىن سول كينوونىم تۇسىرىلگەن تىلدە كورەتىن شامامەن 200 ميلليون حالقى بولۋى كەرەك. ال ءبىزدىڭ ەلدە 16 ميلليون ادام بار، ونىڭ كينوتەاترعا باراتىن بولىگىن 10 ميلليون دەپ ساناعان كۇننىڭ وزىندە الگى «قازاقستاندىق-گولليۆۋدتىق ەكشنىڭىز» شىققان شىعىنىنىڭ جارتىسىن دا جابا الماس ەدى. ونىڭ ۇستىنە، بىزدە تىلدىك بىركەلكىلىك جوق. سول سەبەپتى، اۋديتوريا تۇتاستىعى دا جوق.  ءبىز جوعارىدا اتاعان فيلمدەردىڭ ءبارى سول كوممەرتسيالىق مۇددەدە اقشا تابادى دەپ جاسالعان تۋىندىلار. قايدان؟ شىققان شىعىندارىنىڭ شيرەگىن دە جابا العان جوق ولار. سەبەبى، ونداي قالىپتا گولليۆۋدتا، رەسەيدە مىڭداپ فيلمدەر شىعىپ جاتىر، ولار ەمىن-ەركىن ەلىمىزدە كورسەتىلىپ جاتىر، «كالكانى» قايتسىن جۇرت؟

قر مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇحامەديۇلى:

– «حوزياەۆا»، «ۋروكي گارموني»، «ريەلتور»… كورگەن بولارسىزدار؟ سىن كوتەرمەيدى! ادامدا نامىس دەگەن بولۋى كەرەك قوي؟! قازاق حالقىن ماسقارا قىلىپ كورسەتۋ كىمگە كەرەك؟ نەگە ءبىزدىڭ ءال-فارابي، ءشامشى قالداياقوۆ تۋرالى بىردە-ءبىر ءفيلمىمىز جوق؟ باۋىرجان مومىشۇلى تۋرالى شاعىن سەريال تۇسىردىك. نەگە كوركەم فيلم تۇسىرمەيمىز؟

«قازاقفيلم» جەكەلەگەن ادامداردىڭ مەنشىگى ەمەس. بەلگىلى ءبىر ادامداردى جيناپ العان. سولار عانا جاڭا فيلم تۇسىرەدى. ال باسقا رەجيسسەرلەر «قازاقفيلمگە» جۋىمايدى. بۇلاي بولماۋى كەرەك! «تاڭداۋلى» رەجيسسەرلاردىڭ تۋىندىلارى سىن كوتەرسە مەيلى ەكەن، ولاردىڭ تۇسىرگەنىن شەتەل تۇگىلى، ءوز كورەرمەنىمىز بىلمەيدى.

كينو ساياساتىن نىقتاۋدا بىزدەن بالتىق جاعالاۋى ەلىن ايتپاعاندا، وزبەك اعايىندار مەن قىرعىز اعايىندار وزدى. ولاردىڭ ەلدەرىندەگى كينوتەاترلار الدەقاشان ساندىق جۇيەگە كوشكەن. ساندىق فورماتتا بيۋدجەتى وتە از، ۇلتتىق فيلمدەر تۇسىرەدى ولار. بيۋدجەتى از بولعان سوڭ، ونى اقتاۋ دا وڭاي. بىزگە دە كەرەگى سول ەدى.

وزبەك اعايىندار بۇگىندە ءوز فيلمدەرىمەن، وزىندىك فيلمدەرىمەن رۋحتارىن بايىتىپ وتىر. قازىر بارىپ ەلىندەگى كينوتەاترلارىن كورسەڭىز، الەم-جالەم جارناما ششيتتەرىنەن الاشاپاندى جەتكىنشەكتىڭ كۇلىپ تۇرعان  سۋرەتىن كورەسىز. بۇل حالىق تۇگەلگە جۋىق ءوز فيلمدەرىن كورەدى. مودەلى ءبىز ۇستانعان امەريكاندىق ەمەس، وزىندىك. سيۋجەتتىك قيىلىستارى ءسال ءۇندى فيلمدەرىنە تارتىپ كەتەتىنى بولماسا، سالتى، ساناسى، ءتىلى، ءدىلى ادەمى ورىلگەن وزبەك فيلمدەرى. سانا-ميلارى ورىس كينوسىمەن جۋىلىپ، گولليۆۋدپەن شايىلعان جوق، ءوز باعىتتارىن قالىپتاستىردى، كورەرمەندەرىن دە سوعان ۇيىتا الدى. ءتىپتى، قازاقتاردى دا ۇيىتتى دەسە بولادى («زۋحرا»، «سۋپەركەلىنشەك» فيلمدەرىن ەسكە ءتۇسىرىڭىز).

ارينە، ولاردا دا كەمشىلىكتەر بار. فيلمدەرى تۇگەلگە جۋىق پايدا تابۋ ءۇشىن كورەرمەن جەتەگىندە كەتكەن سوڭ وقيعا، سيۋجەت بارىسىن سەنتيمەنتالدىق ارەكەتتەر، قيسىندار جاۋلاپ العان. سول سەبەپتى دە كوركەم فيلمگە ءتان قۋاتتىلىقتى جوعالتىپ الدى. اۆتورلىق فيلمدەرى جوقتىڭ قاسى. بىراق، العان بەتتەرى دۇرىس، ازىرگە ولار رۋحتارىن بەكىتۋ جولىندا، سوسىن جاندارىن بايىتاتىن فيلمدەرىن دە تۇسىرەر.

قىرعىز فيلمدەرى دە نەگىزىنەن ءدال وسىنداي باعىتتا. بىراق ولار تارازى باسىن تەڭ ۇستادى. ولار وزدەرىنە ءتان كورەرمەندەرگە ارنالعان حالىقتىق فيلمدەرمەن قوسا اۆتورلىق باعىتتى قاتار الىپ ءجۇردى. ول ەلدە توقسانىنشى جىلدىڭ اياعى، ەكى مىڭىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندە اۆتورلىق فيلمدەردىڭ حاس شەبەرى  اكتان ارىن كۋبات دەگەن ازامات ءبىر توپ جاستاردى جيناپ، ارت حاۋس فيلمدەر شەبەرحاناسىن قۇردى. قازىرگى قىرعىز فيلمدەرىنىڭ نەگىزىن قالاپ، شاڭىراعىن ۇستاپ تۇرعان ءبىراز جاس سوندا تاربيەلەندى. اكتان ولارعا شەتەلدەن گرانتتار تارتتى، «قىرعىزفيلم» حال-قادىرىنشە كومەكتەستى.

«قازاقفيلمنىڭ» ءبىر باعىتى وسىنداي جولدى ۇستانسا، ەكىنشى باعىت – ەلىمىزدىڭ اقىل ويى مەن دارەجەسى – اۆتورلىق فيلمدەردى دامىتا بەرگەنى ءجون ەدى. اۆتورلىق فيلمدەردىڭ باعاسى ەشقانداي ماتەريالدىق يگىلىكپەن ولشەن-بەيدى. دەگەنمەن، ونداي فيلمدەر دە قىرۋار پايدا اكەلەدى. يران كينوگەرى جافار پاناحيدىڭ 10 مىڭ دوللارعا عانا تۇسىرىلگەن «شەڭبەر» اتتى ءفيلمى 45 ەلگە ساتىلدى دەمەپ پە ەدىك؟ ا.زۆياگينتسەۆتىڭ دە 400 دوللارعا تۇسىرىلگەن «ۆوزۆراششەنيە» اتتى تىرناقالدى ءفيلمى ۆەنەتسيا كينوفەستيۆالىندە ەكى بىردەي «التىن ارىستاندى» قانجىعاسىنا بايلاعان سوڭ، الەمنىڭ 65 ەلىنە ساتىلماپ پا ەدى؟ ءبىزدىڭ دە وسىلاي ەلىمىزگە «قارۋمەن» ەمەس، «اقىلمەن» قارجى اكەلۋگە ارەكەت ەتكەنىمىز ابزال. بۇل اتالعان فيلمدەر ەشقانداي «ۆۋدتاردىڭ» ىقپالىنا كەتپەگەن تازا ۇلتتىق فيلمدەر ەدى. سونىسىمەن باعالانادى ولار!

«قازاقفيلمنىڭ» سوڭعى بەس-التى جىلداعى سيپاتى ءوزىنىڭ اققۋى مەن قازى قونعان، جاعاسىن قامىسى مەن قوعاسى كومكەرگەن شالقار كولى تۇرىپ، اداسىپ، بىرەسە ورىس بارجاسىنىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، تۇتىنىنە قاقالىپ، بىرەسە بارىپ «گولليۆۋدتىڭ» الىپ كەمەسى جۇزگەن تەڭىزگە ۇرىنعان ەسكەكسىز قايىقتى ەلەستەتەتىن ەدى. بۋى بۋداقتاپ، جال-جال تولقىندى ءيىرىپ سالىپ، كەتىپ بارا جاتقان الىپ كەمە مەن ەكپىندى بارجا ءبىزدىڭ ەسكەكسىز قاراشا قايىعىمىزدى قايتا-قايتا جاعاعا قايىرىپ تاستايدى. سوندا دا كەرى تالپىنىپ قويمايمىز.

كينو ونەرى – وتە جاس. سول سەبەپتى، ول بولاشاقتىڭ ونەرى. مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعى وسى بولاشاقتىڭ ونەرىمەن بىرگە پىسپەك، بىرگە قالىپتاسپاق، بىرگە جاساسپاق! ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت، وسى بولاشاقتىڭ ونەرى – كينو ۇلتتىق رۋحپەن سۋارىلماي، ۇلتىڭىزدىڭ بويى تۇزەلمەيدى! 

دانيار سالامات

«اق جەلكەن», جۋرنالى №6. 2015 جىل

تاقىرىپ وزگەرتىلىپ الىندى. تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: "ەسكەكسىز قايىق نەمەسە قازاق كينوسى ۇلتتىق پا؟"