«جاس قازاقتىڭ» ءداستۇرلى كونفەرەنتسيانىڭ كەزەكتى قوناقتارى - جازۋشى سماعۇل ەلۋباي، فيلوسوف ءابدىراشيت باكىرۇلى، «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسانىڭ ورىنباسارى بەيبىت قويشىباي، مادەني ساياسات جانە ونەرتانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ەرلان سايروۆ، ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم. قوناقتارىمىز قارالى داتا - 31 مامىر ساياسي قۋعان-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى قارساڭىندا پىكىر الماستى.

«جاس قازاقتىڭ» ءداستۇرلى كونفەرەنتسيانىڭ كەزەكتى قوناقتارى - جازۋشى سماعۇل ەلۋباي، فيلوسوف ءابدىراشيت باكىرۇلى، «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسانىڭ ورىنباسارى بەيبىت قويشىباي، مادەني ساياسات جانە ونەرتانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ەرلان سايروۆ، ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم. قوناقتارىمىز قارالى داتا - 31 مامىر ساياسي قۋعان-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى قارساڭىندا پىكىر الماستى.

سماعۇل ەلۋباي: 1994 جىل ما ەكەن، پارلامەنتكە العاش ۇسىنىلعاندا اشارشىلىق جانە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى دەپ بەرىلگەن بولاتىن.
بەيبىت قويشىباي: جو-جوق، تەك اشتىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى عانا اتالىپ ءوتتى. ءارى بۇل 1994 جىل ەمەس... ەگەمەندىك الدىق دەپ ەس كەتىپ جۇرگەن 1991 جىلى-اق كوميسسيا قۇرىلدى ەمەس پە؟ كوميسسيا ۇجىمداستىرۋدان باستاپ اشارشىلىقتىڭ قاسىرەتىن قاراستىردى، ءبىراز جۇمىستىڭ باسىن قايىردى. سوندا «1931-1933 جىلدارى كوشپەندى قازاق حالقىنا گەنوتسيد جاسالىندى» دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن-ءدى. قاراپ تۇرساڭىز، عاجاپ شەشىم! الايدا، مۇنى جوعارعى كەڭەس بەكىتكەن جوق. ەسەسىنە، 31 مامىردى «اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى» دەپ بەلگىلەپ بەردى. بىراق، ەشكىم، ەش ۇيىم بۇل داتانى اتاپ وتكەن جوق. 1997 جىلعا دەيىن وسىلاي بولىپ كەلدى. ءبارى دە سول مىقتىلارىمىزدىڭ ماسكەۋگە، ورىسقا قاراپ، جالتاقسيتىن ادەتتەرىنەن... ال بۇل جالتاقتىق - ورىنسىز. وعان ورىس حالقى، بۇگىنگى رەسەي باسشىلىعى كىنالى ەمەس. ءبارىنىڭ باسى مەن اياعى سول ستاليندىك رەجيمدە جاتىر عوي. ال 1997 جىلى 31 مامىر ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى بولىپ وزگەرتىلدى. بىراق بۇل كۇنى دە اشتىق قۇرباندارىن ەسكە الامىز، اتاپ وتەمىز دەگەنى ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى ەدى. دەگەنمەن، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا باسىمدىق بەرىلىپ، اشارشىلىق تاسادا قالىپ جاتتى. گەنوتسيدتىڭ كەسىرىنەن قازاق ءوز جەرىندە حالىقتىڭ ۇشتەن بىرىنە جەتپەي قالدى. مۇنى ەلىمىزدى جايلاعان باسقا ۇلىستار بىلگەن جوق قوي. سول كەزدەگى ساياسات تا سەزدىرمەدى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ قول استىندا بولعاندا، بىزدە 3 رەت اشارشىلىق بولسا، ءبارى دە - سولاقاي ساياساتتىڭ سالدارىنان. مۇستافا شوقايدىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «بولشەۆيكتەردىڭ اشتىق ساياساتىنان».
ءابدىراشيت باكىرۇلى: مەنىڭشە، 1931 جىلدارى باستالعان اشتىق پەن ساياسي رەپرەسسيانى ەكى ءبولىپ قاراستىرعان دۇرىس.
بەيبىت قويشىباي: جوق، اشتىق تا ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە جاتادى دەپ سانايمىن. سونىڭ ءبىر ءتۇرى عانا.  
ءابدىراشيت باكىرۇلى: جارايدى دەلىك، جالپى اشارشىلىق كەزەڭى قازاق حالقىنا جاسالعان گەنوتسيد دەپ باعالانىپ، ەلىمىزدە ازا تۇتۋ كۇنىن جاريالانۋ كەرەك. ياعني، وسى ەكى ماسەلەنi دەپۋتات مىرزامىز (الدان سمايىل - رەد.) ءبىر ارناعا توعىستىرا سالعان. ەكەۋى دە ەكى بولەك قۇبىلىس. تاعى ءبىر تۇسىنىكسىز تۇسى - جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن دەگەنىمىز ابستراكتىلى ۇعىم. ناقتى ماعىناسى جوق. جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن دەگەندە كىمدى قۋدالايدى، نە ءۇشىن، قالاي قۋدالايدى؟ ياكي، ساياسي ماعىناسى جويىلىپ كەتەدى. اتالعان دەپۋتات كوتەرگەن ماسەلەدە مىنە، وسىنداي كەلىسپەۋشىلىك بار.
سماعۇل ەلۋباي: 1897 جىلى رەسەي يمپەرياسىندا ءبىرىنشى ساناق وتكىزىلگەنى ءمالىم. سوندا ءبىزدىڭ حالىقتىڭ سانى 4 ملن 84 مىڭ دەپ كورسەتىلدى. وسى دەرەكتەن كەيىن كەڭەس وكىمەتى ورناعانعا دەيىن ەش ستاتيستيكالىق قۇجات بولمادى. ەندى مىنە، جاقىندا مىرزاتاي جولداسبەكوۆ اعامىز ورىنبور مۇراعاتىنان «وچەركي پو يستوري كازاك-كيرگيزسكوگو نارودا» دەگەن قۇندى ەڭبەكتى تاۋىپ الدى. اۆتورى - ا.چۋلوشنيكوۆ. وسى ەڭبەكتە تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ، «1911 جىلعى دەرەك بويىنشا، قازاقتاردىڭ سانى (ول كەزدە قازاق-قىرعىز دەپ اتاعان) 8,5 ملن ادامعا جەتتى» دەپ جازىلعان. وسىنى ەستە ساقتاڭىزدار. ال 1926 جىلعى رەسمي ساناقتا قازاقتان 4-اق ملن قالدى. 1936 جىلعى ساناقتا 2 ملن... وسىدان ۇلتىمىز ءۇشىن قانشالىقتى الاپات قاسىرەت بولعانىن اڭعارۋعا بولادى. م.اۋەزوۆتىڭ كگب مۇراعاتىندا قالدىرعان دەرەگى بار، «پراۆدا» گازەتىندەگى ماقالا بار، وسى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 1920-21 جىلدىڭ وزىندە ميلليونداي قازاق باۋداي تۇسكەن. ەندى وسى دەرەكتەردى ارى ەسەپتەپ، بەرى ەسەپتەگەندە شىعارى - 1918-1933 جىلدار ارالىعىندا تەك اشارشىلىقتان قىرىلعان حالىقتىڭ سانى 4 ملن-عا جەتىپ ارتىلادى. 2 ملن-داي ادام كورشى ەلدەرگە بوسىپ كەتتى. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ تاريحشىلاردىڭ قولىندا چۋلوشنيكوۆتىڭ وچەركتەرى جوق. سودان دا، اشارشىلىقتا قىرىلعان حالىقتىڭ ناقتى دەرەگى ايتىلماي ءجۇر. ال ەندى وسى ناۋبەتتى قالاي اتاپ ءوتىپ ءجۇرمىز دەگەن ساۋالعا كەلسەك، 31 مامىردا اشارشىلىق دەگەن ءسوز ايتىلۋى كەرەك. ايتىلماعاندىقتان دا، ۇمىتىلدى مىنە... 4 ملن قازاقتى دا ايتىلماعاندىقتان، ۇمىت قالدىردىق. ناۋبەتكە بەلگىلى ءبىر حالىق ەمەس، رەجيم كىنالى بولدى. ۇلىقتاۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە، قارنىمىز اشادى. اشارشىلىق قۇرباندارىنا دەپ بىردە دە ءبىر ەسكەرتكىش قويىلمادى. مەشىتتەردە دۇعا وقۋ دا ۇمىت قالدى، ەڭ بولماعاندا ءالى كۇنگە دەيىن ەلىمىزدە 3 مينۋت ۇنسىزدىك جاريالاپ، ازا كۇنى يا ازا مينۋتى وتكەن جوق. الماتى يا استانادا مەموريالدى كەشەن اشىلۋى كەرەك ەدى... ول جايىندا دا ءلام-ميم. ياعني، ءبىز وسى 4 ملن ادامنىڭ ارۋاعىن ۇلىقتاۋدا كوزجۇمبايلىققا سالىنىپ كەلەمىز. قاشان بۇل قاتەلىگىمىزدى تۇزەمەيىنشە، اياعىمىزعا تۇساۋ بولادى. بۇدان ارىلۋ كەرەك. بۇگىنگى كوزى ءتىرى ۇرپاقتىڭ موينىندا پارىز كەتىپ بارادى.
ايدوس سارىم: نەگىزى، بۇكىل قۋعىن-سۇرگىن، زوبالاڭنىڭ ءبارىن 1918 جىلدان ەمەس، 1916 جىلدان باستاعان ءجون سياقتى. سەبەبى، قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە دۇمپىگەن تولقۋلاردى باسامىن دەپ پاتشا وكىمەتى المانيامەن سوعىسۋدىڭ ورنىنا، قازاقپەن قىرىلىسىپ كەتتى. قانشا ادام قازا تاپتى، اۋىپ كەتتى. قىپشاق دەگەن ۇلكەن رۋ بار ەدى، قازىر ات توبەلىندەي از عانا. مىنە، وسى ەل 1916 جىلدىڭ سوڭ باس كوتەرە الماي قالدى. سودان كەيىن توقتاۋسىز قۋعىن. توڭكەرىس، اشارشىلىق، رەپرەسسيا... وسىنىڭ ءبارىن اينالدىرىپ اكەلگەندە، ءسوزسىز ۇلكەن تاريحي زەرتتەۋ جاسالىپ، پارلامەنت دەڭگەيىندە ساياسي باعاسى بەرىلۋى ءتيىس. بىزدە ءبىر ۇرەي بار... اشتىق ماسەلەسىن كوتەرسەڭ، سەن رەسەيگە قارسى شىعاسىڭ دەگەن. بىراق، ول پاراساتتىڭ ماسەلەسى عوي. «بۇعان بۇگىنگى رەسەيدىڭ تىكەلەي قاتىسى جوق، الايدا باياعى لەنيندىك-ستاليندىك ساياساتتىڭ ناتيجەسى وسى بولدى» دەگەندى نەگە ايتپاسقا؟ ەڭ بولماسا، تاريحي شىندىقتى مويىنداتۋ ءۇشىن.

جاس قازاق: وتكەن جىلى ءبىر توپ زيالىلار ەلىمىزدە بولعان بارلىق زۇلمات-زوبالاڭعا بولشەۆيكتەر پارتياسىن كىنالى دەپ تاۋىپ، سوتقا تارتۋ كەرەك دەپ اشىق حات جازعان ەدى. وسى ۇكىم ءالى ءوز كۇشىندە مە؟
ايدوس سارىم: بۇل ەندى ۇزاق پروتسەسس... نەگىزى، بولشەۆيكتەردى جاۋاپقا تارتۋ قازىرگى شال-كەمپىرلەردى قۋدالاۋ دەپ تۇسىنبەۋ كەرەك. ماسەلە: يدەولوگيانىڭ قاۋىپتىلىگىن جەتكىزۋدە. مىسالى، فاشيزم دەسە، بارلىعىمىزدىڭ توبە شاشىمىز تىك تۇرادى عوي، سول سياقتى كوممۋنيزم دەگەندە دە وسىنداي رەاكتسيا بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. ولار سوتسيال-دەموكراتيالىق، تاعى باسقالاي پوزيتسيالارعا كوشە بەرسىن، بىراق قازىرگى كوممۋنيزمىمىز ناعىز لەنيندىك-ستاليندىك نۇسقا. اينالىپ كەلگەندە، لەنيندىك-ستاليندىك نۇسقادا ۇلت دەگەن ۇعىمعا ورىن جوق دەلىنگەن. ال ءبىزدىڭ كوممۋنيستەر وزدەرىن ءارى ۇلتشىلمىز دەپ تانىستىرادى. دورەكىلەۋ بولسا دا، بۇل - ەكليكتيكانىڭ، ناداندىقتىڭ، ارى كەتكەندە كىتاپ وقىماعاندىقتىڭ سالدارى.
ەرلان سايروۆ: بىرىنشىدەن، ءبىز دەپۋتات الدان سمايىلعا العىسىمىزدى ءبىلدىرۋىمىز كەرەك. سەبەبى، اياققى بەس جىلدىڭ ىشىندە دەپۋتاتتىق كورپۋستىڭ ىشىنەن وسىنداي قوعامعا، ۇلتقا قاتىستى ساۋالدار سيرەك قويىلۋشى ەدى. جالپى قازاقتىڭ وتكەن عاسىرعا قالعان ەكى داۋى دەيمىز بە، دۇرىسى وكپەسى بار. ءبىرى - اشتىق، ەكىنشىسى - ساياسي رەپرەسسيا. اشتىق 5-6 ملن قازاقتىڭ باسىن جۇتسا، رەپرەسسيا ۇلت قايماعىن قالقىپ الدى. ال ەليتانىڭ جاڭا تولقىنى قاي­تا قالىپتاسۋى ءۇشىن تاعى 30-40 جىلداي ۋاقىت كەرەك بولدى. ايتپەسە، ءبىز رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنداعى سانى جاعى­نان ءۇشىنشى ورىندا تۇر­عان حالىق ەدىك. وسى ءوسىمدى ساقتاعاندا، قازىر كەمى 30 ملن-دىق مەجەنى باعىندىرىپ قويار ەدىك. دەموگرافيالىق تۇرعىدا دا، وسىنىڭ تاياعىن قازىر جەپ وتىرمىز. جەرىمىز كەڭ، حالقىمىز از. جاستار مۇنى بىلە بەرمەيدى. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىن ستۋدەنتتەر بار. ال ەندىگى ون جىلدا كەلەسى بۋىن قازاق ۇلتىنىڭ ۇلى اشارشىلىقتاردى وتكەرگەنىن، ۇلت سەركەلەرىنىڭ باسى شابىلعانىن بىلمەيتىن بولادى.
ءابدىراشيت باكىرۇلى: وسى ايتىلعاننىڭ ءبارى مەملەكەتتىك سەزىنۋ، مەملەكەتتى قۇرۋ ىسىمەن تىعىز بايلانىستى. ايتالىق، تاۋەلسىزدىكتىڭ قانداي تەر-قانمەن كەلگەندىگىن، وسى جولدا ميلليونداعان باستىڭ دالادا قالعانىن مويىنداۋ ارقىلى مەملەكەتتى سەزىنۋ قاسيەتىن ارتتىرۋعا بولادى. بىراق وسى ماسەلەنى بايىپتاۋعا كەلگەندە بيلىك تاراپىنان كۇتەتىنىمىز - جالتاقتىق قانا. مۇمكىن، وسى جەردە ساياساتىمىز شامادان تىس كوپ ۆەكتورلى ما دەپ قالامىن....
بەيبىت قويشىباي: دۇرىسى وپىنۋ قۇجاتىن قابىلداتۋ كەرەك. «رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنداعى جەكە-دارا مەملەكەت بولساق تا، ءوز قۇقىعىمىزدى قورعاي المادىق. قۋىرشاق ەل بولعاندىقتان دا، ءۇش اشارشىلىق، ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ورىن بەردىك. شاماسى كەلگەندەر شەت استى. ءبىز وسى جاعدايدىڭ بارىنە مەملەكەت رەتىندە ورىن بەرىپ الدىق، كىنا بىزدەن»، - دەگەندەي ماتىندە وپىنۋ قۇجاتىن قابىلدامايىنشا، ءىس ىلگەرى باسپايدى. ودان ارى ۇلتتىق ازا كۇنى، تاعى باسقامىزدى تۇگەندەۋ وڭاي شارۋا. 

ەرلان سايروۆ: باكە، سوزىڭىزدە جان بار. ويىڭىزدى ءىلىپ اكەتەيىن. ءسىز ايتقان ماسەلەلەر - ازاماتتىق قوعام جۇمىسى. سەبەبى، بۇل مەملەكەتتىڭ قولىنان كەلمەي وتىر. سوندىقتان مەملەكەت ازاماتتىق قوعامنىڭ قادامدارىن قولداپ، قولپاشتاپ، جاعداي جاساۋى ءتيىس. تاريحىمىزدى تۇگەندەۋىمىز - رەسەيگە قارسى ساياساتىمىز ەمەس. اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ، ولارعا قۇرمەت كورسەتۋ، مەملەكەتتىك مارتەبەسىن بەرۋ - قازاقتىڭ وزىنە كەرەك. رۋحاني دامۋى ءۇشىن. ەندى وسىنى ءسىز بوپ، ءبىز بوپ ءىلىپ اكەتىپ، جۇمىستىڭ ناتيجەسىن شىعارۋىمىز كەرەك. جويتتەرگە قارامايسىزدار ما، «حولوكوست» وقيعاسىن قانداي دارەجەگە جەتكىزدى؟ دۇنيەجۇزىندە نەشە ءتۇرلى رەزوليۋتسيالار قابىلدادى. بىراق ولار مۇنداي قادامدارىمەن ەشقانداي مەملەكەتكە، گيتلەرگە قارسى ارەكەت ەتپەدى. وزدەرىنە، ۇرپاقتارىنا قاجەت قارالى كۇندى كەڭ كولەمدە ناسيحاتتاي الدى. «حولوكوست» قىرعىنىنان ساباق الۋ ماقساتىندا ىستەدى. ءبىز دە سولار سەكىلدى وبلىس، ودان قالدى اۋدان ورتالىقتارىندا ازالى مونۋمەنتتەردى تۇرعىزۋىمىز قاجەت. قۇربانداردىڭ ءتىزىمىن مۇراعاتتان تابۋ قيىن ەمەس. 80-90-داعى شالدار ءبارىن بىلەدى. مىنە، سولار بىزگە دايىن ءتىرى مۇراعاتتار.  سەبەبى، تاريحي وقيعا تەز ۇمىتىلىپ كەتەتىن دۇنيە. ەگەر ۇيىقتاپ جۇرە بەرسەك، ۇلتتى ۇيىستىراتىن تاريحي قۇندىلىقتارىمىزدان ايىرىلىپ قالامىز.
ءابدىراشيت باكىرۇلى: قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ قۇرىلتايىندا قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى تۋرالى ءسوز ايتىلا ما دەپ ۇمىتتەنىپ ەدىم. الايدا قاتىسۋشىلاردىڭ «قارنىمىز اش، جاعدايمىز جوق» دەگەن سوزدەرى مەنىڭ قارنىمدى اشتىردى. قارىننىڭ ماسەلەسىنەن ارى اسا المادى. قۇرىلتايدى نەگە وسى ماسەلەدەن باستامادى؟ كەيدە قۇرباندارىمىز قوعامدىق سانادان ءوشىپ كەتە مە دەپ قورقامىن...  
ايدوس سارىم: مەنىڭ ويىمشا، ءبىز قازىردەن باستاپ ورتالىق مۇراعاتتان بولەك ارنايى ينستيتۋت اشىپ، بار قۇجاتتىڭ كوشىرمەسىن جيناي بەرگەنىمىز دۇرىس. مۇراعات قىزمەتكەرلەرىن جەر-جەرگە دەرەك ىزدەتۋگە جىبەرىپ، وسىنىڭ ءبارىن ۇنتاسپاعا، بەينەتاسپاعا ءتۇسىرىپ الساق، ءبىراز شارۋانى بىتىرگەن بولار ەدىك. ءار اۋداندىق گازەت وسىعان باستاماشىل بولىپ كەتسە جاقسى عوي. ءسوز جوق، بۇل باستاما - ۇلتتىق يدەيا بولا الادى. سەبەبى، قازىر قوعام ءارتۇرلى بولىنىستەرگە ءبولىنىپ كەتتى: رۋشىلدىق، جەرشىلدىك، دىنشىلدىك، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، ت.ت. سوندىقتان ءبىزدى ۇلتتىق ازالى كۇن بىرىكتىرەدى. ءدىني ۇعىمدا كۇناڭدى مويىنداۋ، تاۋبەگە كەلۋ دەگەن تۇسىنىك بار. سوندا ادام ءوزىن-ءوزىن تۇزەپ، ەسەپ بەرىپ وتىرادى.

بەيبىت قويشىباي: ونداي تۇسىنىك مەملەكەتتە دە بولۋى كەرەك.
ايدوس سارىم: دۇرىس ايتاسىز. بۇل - مەملەكەتتىڭ دۇرىس شەشىم شىعارۋىنان كورىنىس تابادى. قارجىلىق تىعىرىققا تىرەلگەن حالىق شىنىمەن دە وسىنى وي ساناسىنان وتكىزسە، تۇرالاپ قالعان تاريحىمىزعا قان جۇگىرەدى. وسى ورايدا «يۋنگتىڭ ءتۇسى» ويعا ورالادى. تۇسىندە قاراڭعى قاپاستا شىراق ۇستاپ بارا جاتقان ايگىلى عالىم يۋنگ ارتىنا قاراپ، شوشىپ ويانادى. سويتسە، ارتىندا كەلە جاتقان ءداۋ قارا كولەڭكەسى ەكەن. ءبىز دە قازىر يۋنگ سەكىلدى ءوز كولەڭكەمىزدەن ءوزىمىز قورقىپ ءجۇرمىز. ۇيىقتاپ جاتقان حالىقتى كەشەگى اشارشىلىق تراگەدياسى وياتپاسا، باسقا ەشقانداي كۇش اسەر ەتپەيدى. مىسالى ەۆرەيلەر تاريحي وقيعانى وزدەرىنە ساباق ەتىپ، جوعالىپ كەتكەن يۆريت ءتىلىن ءتىرىلتتى، مەملەكەتتىگىن قايتا تىكتەدى. ەكونوميكادا «قول ءۇزىپ قالعان پايدا» دەگەن قاعيدا بار. سول سەكىلدى، زوبالاڭ-زۇلماتتىڭ كەسىرىنەن دەموگرافيالىق ءوسىمدى كەرى كەتىرىپ الدىق...
ءابدىراشيت باكىرۇلى: ءيا، الەمگە تارىداي شاشىراپ كەتكەن ياھۋديلەر ءوزىنىڭ باسىنان وتكەن قاسىرەتتەن قورىتىندى شىعارا ءبىلدى. قازىر جاھاندى وزىنە قاراتىپ وتىر.
ايدوس سارىم: ونى ايتاسىز، قازىر الەمنىڭ كەيبىر ەلدەرىندە «حولوكوستى» مويىنداماۋ - قىلمىس سانالادى. بۇل - فاكت.
ءابدىراشيت باكىرۇلى: ياھۋديلەردىڭ وتباسىندا ۇلتشىلدىق كوزقاراس وتە باسىم. ال ءبىزدىڭ وتباسىمىزداعى پسيحولوگيا: قازاقتىڭ مەنسىز دە كۇنى شىعىپ، كۇنى باتادى. وسىنداي تۇسىنىكپەن وسكەن بالادان ەرتەڭ نە كۇتەسىز؟

ايدوس سارىم: توتاليتارلىق، اۆتوريتارلىق رەجيمنىڭ قانداي قىلمىسقا يتەرمەلەگەنىنە كوزىمىز جەتتى. ورىس ەرتەگىلەرىندە ءولى سۋ، ءتىرى سۋ دەگەن بولۋشى ەدى عوي. دەنەسى تۋرالعان ادامدى الدىمەن ءولى سۋمەن، سوسىن ءتىرى سۋمەن جۋادى. سول ايتپاقشى، كەتكەن كەمشىلىكتەرىمىز - «ءولى سۋ»، ەندى سول «ورگانيزمدى» قايتا ءتىرىلتۋ ءۇشىن ءتىرى سۋمەن جۋىمىز كەرەك. 

ءابدىراشيت باكىرۇلى: مەملەكەتى جوق حالىق (ۇيعىر) ءوز تۋىن جەلبىرەتكىسى كەلەدى. ەگەر ءبىز وسى ماسەلەدە جۇمىلساق، ولار دا «ە، مىنالار تىزە قوسىپ جاتىر» دەپ بىزبەن ساناسار ەدى. ايتپەسە، بىزگە كىم كورىنگەن قوجايىن بولعىسى كەلەدى.

كونفەرەنتسيانى جۇرگىزگەندەر وركەن كەنجەبەك، اعابەك قوناربايۇلى

«جاس قازاق» ، 28.05.2010 جىل