سىناپتاي جىلجىعان ۋاقىت بولمىستىق سيپاتىمىز بەن سانامىزعا وزگەرىس ەنگىزبەي قويماق ەمەس. ال وزگەرىستەر سان الۋان. تالعامعا تاتيتىنى دا، تاتىمايتىنى دا بار. بۇگىنگى سالت-داستۇرىمىزدە بەلەڭ الا باستاعان وسىنداي ءبىردى-ەكىلى «جاڭالىقتاردىڭ» بەتىن اشىپ، استارىنا ءۇڭىلىپ كورەلىك.

قاراپ تۇرساڭ، قازاقتىڭ بالاعا ات قويۋ ءراسىمى ءداستۇرلى شەڭبەر اياسىنان اۋىتقىپ تۇراتىن قۇبىلمالى ءۇردىس. ءبىر كەزدەگى سوۆەت، سوتسيال، وكتيابر، بولشەۆيك، مەلس، تەلمان، ءوندىرىس سياقتى ەسىمدەر ەندى بىرەر جىلدان سوڭ تاريح قويناۋىندا قالماق. 70–80-جىلدارى تۋىپ، تەڭ جارىمى ايگۇل، الماگۇل، گۇلنار، گۇلميرا اتانعان، ودان بەرى ءبارى جيىلىپ گۋلياعا اينالعان قىزدار دا – بۇگىن ساليقالى كەلىنشەكتەر. بۇل داعدى قازىر باسەڭسىگەن ءتارىزدى.

ەسەسىنە رادي مەن تاليسماندار، ازيادا مەن سامميتتەر پايدا بولىپتى. مىڭداعان قىزدارىمىز ديانا، كارينا، زارينا، زارەما، ايدا، سايدا سياقتى عۇرپىمىزعا جات ەسىمدەردى يەمدەنىپ ءجۇر. ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ قۇزىرىنداعى ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، 20-دان استام ءبۇلدىرشىن قىزداردىڭ اتى استانا ەكەن، ال ەلباسىمىزدىڭ اتتاستارى – نۇرسۇلتاننىڭ ۇزىن سانى 16 923-كە جەتىپتى (ايف – كازاحستان، №29, 2015 ج.).

نارەستەگە ات قويۋدا زامان اعىمىن ەسكەرۋدىڭ، اتاقتى ادامداردىڭ ەسىمدەرىن قولدانۋدىڭ، ارينە، سوكەتتىگى جوق. بىراق مۇنىڭ دا ءبىر تالعامى، شەگى بار شىعار. ەكىنىڭ ءبىرى نۇرسۇلتان اتانسا، كەيىن ولار «قاي سۇلتانعا» اينالىپ، كۇندەلىكتى ومىردە ەبەدەيسىزدىك تۋماس پا ەكەن؟! ونىڭ ۇستىنە ولاردىڭ اتا، اكەلەرىنىڭ كوكەيىندەگى وي-ارماننىڭ دا جاپپاي جۇزەگە اسۋى مۇمكىن ەمەس قوي.

قازاق بالاسىنىڭ اعاسىن يا ناعاشىسىن «ديادكا، دياديا امان» دەي سالۋى قۇلاققا ءسىڭىستى، ۇيرەنشىكتى نارسە. ال ولاردى اعىلشىنشا «انكل» دەپ اتاۋ، راسىندا دا، توسىن جاڭالىق (الدە بارا-بارا بۇعان دا ەتىمىز ءولىپ، ەلەڭ ەتۋدەن قالار ما ەكەنبىز؟!).

كۇندە كوزىمىز كورىپ، قۇلاعىمىز ەستىپ جۇرگەن تاعى ءبىر «جاڭالىق» – قازىرگى قاۋىمنىڭ نەمەرە مەن جيەننىڭ اراسىن اجىراتپاۋى، ياعني جيەندى نەمەرە دەپ اتاۋى. جانە وسىلاي كوپە-كورنەۋ قيا تارتىپ جۇرگەندەردىڭ دەنى اۋىلدا ءوسىپ، قازاقي تاربيە العان، ءجون-جوسىقتى بىلەتىن پايعامبار جاسىنداعى زامانداستارىمىز.

نەگە ۇيتەدى؟ بۇرمالاۋشىلىقتىڭ سىرى نەدە؟ مەنىڭ پايىمداۋىمشا، مۇنىڭ ەكى سەبەبى بار. اۋەلگىسى – ورىس حالقىنىڭ وتباسىلىق مادەنيەتى مەن بولمىسىنىڭ اسەرى. ورىستىڭ، باسقا دا جۇرتتىڭ تۋىستىقتى جىكتەۋ جۇيەسى بىزگە قاراعاندا الدەقايدا جۇتاڭ: ناعاشى، جيەن، بولە دەگەن كاتەگوريالار جوق، سوندىقتان ولارعا نەمەرە دە «ۆنۋك»، جيەن دە «ۆنۋك».

ەكىنشىسىنىڭ (بۇل باستى سەبەپ پە دەپ ويلايمىن) ءتۇپ-تامىرى مىنادا. قازاق قانداس تۋىستىقتى، شەجىرەنى ەركەك كىندىكتىلەر تاراپىنان عانا تارقاتادى. ولاي بولسا، قازاق ءۇشىن نەمەرە ۇلدىڭ، البەتتە، ءجونى بولەك: ول اتا تاراتۋعا ارقاۋ بولار تىكەلەي ۇرپاعىڭ.

ەندى ەلگە تانىمال ساكەڭ مەن جاكەڭە قۇداي ۇل بەرمەدى دەلىك. بەرگەندەرىنىڭ ءبارى جاتجۇرتتىق، دەمەك، تاعدىردىڭ سىيلار قىزىعى – جيەندەر. بىراق مۇنى مىسە تۇتا قويماعان جانە باسقادان «كەم» بولعىسى كەلمەگەن ساكەڭ مەن جاكەڭدەر جيەندەرىن وپ-وڭاي «نەمەرەگە» اينالدىرىپ الادى. «اۋ، جارقىنىم، مۇنىڭ قالاي؟» دەپ، بۇلجىماس زاڭ ىسپەتتى اتا داستۇرىنەن اۋىتقۋشىلارعا ەسكەرتۋ جاسايتىن، جونگە سالاتىن باياعىنىڭ اقساقالدارى جوق. ماڭايىنداعى كوڭىلجىقپاس دوس-جاران، كورشى-قولاڭ، قىزمەتتەستەرى بۇل وزگەرىستى ءۇنسىز ماقۇلداپ، جيەندەردىڭ «جاڭا ستاتۋسىن» امالسىز قۇپتايدى.

ال، شىندىعىندا، ۇلتىمىزدىڭ تۋىستىق جۇيەسىندە، قالىپتاسقان ءومىر-سالتىندا جيەننىڭ دە وزىندىك ەرەكشە ورىنى بار ەمەس پە؟ راس، «قازاقتىڭ وزگە جۇرتتان ءسوزى ۇزىن» بولعاندىقتان با، الدە قىرىق سەركەشىن قيماعاندىقتان با، ويىن-شىنى ارالاس جيەن مەن جەلكە تۋرالى ناقىلى دا بار. دەسە دە، «قىزدان تۋعاننىڭ جاتتىعى جوق» دەگەن اتالى ءسوز ەجەلدەن التى الاشتىڭ ومىرلىك ۇستانىمى بولىپ كەلە جاتقان جوق پا؟!

جيەننىڭ باسقا رۋدان ەكەنىنە قاراماستان، ناعاشى جۇرتى وعان ءاردايىم تىلەۋلەس، قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە باۋىرىنا باسار قامقورشىسى. تەك وتكەن عاسىردىڭ اشارشىلىق، سوعىس جىلدارىندا، سوعىستان كەيىنگى جوقشىلىق زاماندا قانشاما ازامات ناعاشىنىڭ ايالى الاقانىندا تاربيەلەنىپ، ەل قاتارىنا قوسىلدى.

قالا بەردى تەك قازاققا عانا ءتان ناعاشى مەن جيەن اراسىنداعى ءازىل-وسپاقتىڭ ءوزى نەگە تۇرادى! قانداس تۋىستار اراسىندا رياسىز ءازىل سيرەك، قايتا باقتالاستىق، اكەدەن قالعان دۇنيە-مۇلىكتى بولىسۋدەن تۋىندايتىن ۇرىس-تالاس، ارازدىق كەزدەسىپ جاتادى.

ەرتەرەكتە (قازىر جوق) وسىعان ۇقساس جاعدايدا «ەركەكشورا» دەگەن دە اتاۋ بولعان. ۇلى جوق اكە قىزدارىنىڭ كەنجەسىن، كەيدە جالعىز قىزىن كىشكەنتايىنان ۇلشا كيىندىرىپ، ۇل سياقتى تاربيەلەگەن. بىراق تابيعاتقا قارسى تۇرا الاسىڭ با؟! (باتىس ەلدەرىندە، قۇداي بەتىن اۋلاق قىلسىن، قارسى تۇرۋشىلىق تا بار!). باليعات جاسىنا تولعان سوڭ جاڭاعى «ەركەكشورالار» قايتا «قىزعا اينالىپ»، كەيىن تۇرمىس قۇرعاندا جات تاربيەنىڭ زاردابىن شەگەدى ەكەن.

قۇرمەتتەۋدىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ، تۋىستىقتىڭ ءوڭىن وزگەرتۋ قۇداندالىق سياقتى ايدان انىق جاقىندىق تۇرىندە دە كەزدەسەدى. بازبىرەۋلەر توپ ىشىندە قۇدا-قۇداعيىن مەڭزەي وتىرىپ، «بۇلار ماعان قۇدا-قۇداعي ەمەس، بۇلار اعا-جەڭگەم، اپا-جەزدەم» دەپ، ولاردىڭ تۋىستىق دارەجەسىن كوتەرۋگە كىرىسەدى. جارايدى، قۇداڭ رۋلاسىڭ بولىپ شىققان ەكەن، بىراق ونىڭ اعالىعىنان گورى قۇدالىعى باسىم ەمەس پە؟! ال تىم جاقىن اعاڭمەن قۇدا بولۋ – جەتىاتالىق ءداستۇر تىيىم سالعان، ۇرپاق ازدىرار قاتەرلى قادام. بۇل ءتارتىپتى اتا-بابامىز قاتتى قاداعالاپ، قاتاڭ ساقتاعان. ونى بۇزعاندار كەيدە اۋىر جازاعا تارتىلعان (قالقامان – مامىر وقيعاسىن ەسكە الىڭىز).

قورىتا ايتقاندا، حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان، ۋاقىت سىنىنان وتكەن، ىزگىلىكتى ءارى عيبراتقا تولى وتباسىلىق مادەنيەتى، تۋىستىق قارىم-قاتىناستى جىكتەۋ، رەتتەۋ ءتارتىبى بار. ونى بىلمەستىكتەن، يا بىلە تۇرىپ، تالعامسىز ەلىكتەۋدىڭ، قيسىنسىز نامىستانۋشىلىقتىڭ، ورىنسىز شاشباۋ كوتەرۋدىڭ قۇربانى قىلۋعا حاقىمىز جوق، اعايىن!

ەرسىن ورداباەۆ، پاۆلودار قالاسى

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: اڭقىلداعان قازاقتىڭ «انكل» جيەندەرى، «جاساندى» نەمەرەلەرى حاقىندا

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» №40 (311) وت 19 نويابريا 2015 گ.