اراب داستۇرشىلدىگى قازاقتى قايدا اپارادى؟
قازىرگى كۇنى قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى رەتىندە «اراب داستۇرشىلدىگى» ۋاعىزدالىپ كەلەدى. ءارى بۇل جول قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنىڭ نەگىزى رەتىندە جانە بىردەن ءبىر دۇرىس جول رەتىندە كورسەتىلۋدە. اسىرەسە، ارۋاق پەن اۋليەگە قاتىستى قالىپتاسقان «اللاعا سەرىك قوسۋ» ماسەلەسى ءوزىن دىنگە سەنەمىن، مۇسىلمانمىن دەيتىن جاستاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ساناسىن جاۋلاپ ۇلگەردى.
ءدىني سەنىم مەن تانىمداعى بۇل وزگەرىستەردىڭ بۇلاي بەلەڭ الۋى قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنىڭ نەگىزدەرىن تولىعىمەن شايىپ بارادى. بۇل ەرتەڭگى كۇنى قازاق حالقىنىڭ يسلامدىق ءدىني سالت-ءداستۇرىنىڭ تولىعىمەن كيەلىلىك سيپاتىنان اجىرتىپ، حالىق ساناسىنان وشۋىنە اكەلەتىن قاۋىپتى قۇبىلىسقا اينالىپ وتىر. ەگەردە بۇل باعىت ارى قاراي جالعاسا بەرەتىن بولسا، وندا قازاق حالقىنىڭ ءدىني تانىمى تولىعىمەن وزگەرىسكە ءتۇسىپ، قازاق حالقى جاڭا ءدىني تانىمعا ىلايىق جاڭا مادەنيەت قالىپتاستىرۋعا ءماجبۇر بولادى. وسىعان بايلانىستى قازىرگى بىزدەگى نەگىزگى ءدىني باعىت رەتىندە قابىلدانىپ وتىرعان «اراب داستۇرشىلدىگىنىڭ» قالىپتاسۋ كەزەڭى مەن سەبەپتەرىنە قاتىستى تاريحي دەرەكتەردى العا شىعارۋ قازىرگى قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىر. ەندىگى كەزەكتە، وسى ماسەلەنى تەرەڭىرەك زەرتتەپ، تاريحىن جازعان تۇرىك عالىمدارىنىڭ پىكىرىنە جول بەرەيىك.
احل ال-حاديس توبىنىڭ قالىپتاسۋى
احل ال-حاديس سۇننەت پەن ەسكىدەن العان اڭگىمەلەردى نەگىزگە العان، ءداستۇرشىل ءدىني تۇسىنىكتى جوعارى قويعان توپتىڭ اتى بولاتىن. ولار يسلامنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن قۇران مەن پايعامبار سۇننەتى جانە ساحابالار مەن تابينداردىڭ ايتقاندارىن نەگىزگە الىپ، سولاردى عانا يسلامدىق تانىمنىڭ نەگىزى ەتتى. بۇلاردىڭ تىسىندا قالعان جەكە كوزقاراس پەن اقىل دالەلدەردى قولدانۋعا قارسى بولدى. يسلامنىڭ ەكىنشى عاسىرى ورتاسىندا قالىپتاسقان بۇل تانىم جۇيەسى احل ال-حاديس، احل اس-سۋننا نەمەسە اسحاب ال-حاديس دەپ اتالدى.
حيجرانىڭ II/VIII عاسىر ورتاسىندا يسلام دۇنيەسىندە حاريجيلەر، مۋرجي‘ا، شي‘ا، قاداريا/مۋعتازيلا سياقتى كوپتەگەن اعىمدار ورتاعا شىقتى جانە ولاردىڭ ءبىر بولىگى ءالى قالىپتاسۋ ۇستىندە ەدى. بۇل اعىمداردىڭ شىعۋىمەن يسلامعا جاڭا پىكىرلەر (بيدعات) مەن كوزقاراستار دۇنيەگە كەلدى. بۇرىن پىكىرتالاستاردا ءسوز بولماعان تاقىرىپتار كۇن تارتىبىنە شىقتى. بۇرىندارى تەك كىتاپ پەن سۇننەت شەڭبەرىندە قولدانىلاتىن اقىل مەن رەي (كوزقاراس), قياس، ەندى ءتۇرلى ماسەلەلەردى شەشۋدە كوپ قولدانىلاتىن نەگىز رەتىندە قاراستىرىلا باستادى.
شي‘الار يمامات تاقىرىبىن، مۋرجي‘يلەر يمان ماسەلەسىن، مۇعتازيلا بەس نەگىز تاقىرىبىن جانە اقىلدى، ءبىرسىپىرا جاعدايلاردا اقىلمەن تابىلعان دالەلدەردى ءجيى-ءجيى قولدانا باستادى. جانە بۇل ماسەلەدە ايرىقشا اتاپ وتىلەتىن ماسەلە – بۇل باعىتتاعى ءوز پىكىرلەرىنە جاردەم بەرۋ نيەتىمەن كەيبىر مازحاب وكىلدەرى ءبىرسىپىرا ءحاديستى ويدان شىعارۋ ارەكەتىنە دە باردى.
بۇل قياسقا قاتىستى پىكىر قايشىلىعى ناتيجەسىندە يسلام قوعامى ىشىندە تانىم نەگىزدەرى ءارتۇرلى توپتاردى ورتاعا شىعاردى.
ونىڭ ۇستىنە مۇسىلمانداردىڭ شەتجەرلىك مادەنيەتپەن جاقىنداسۋى باسقا ءدىني جانە فيلوسوفيالىق باعىتتار اراسىنداعى پىكىرتالاستىڭ شىعىپ، قويۋلانۋى، ابباسي بيلەۋشىلەرىنىڭ شي‘ا، مۋرجي‘ا مەن زەيديا اعىمدارىمەن جاقىنداسۋى، بۇل شەڭبەر تىسىندا قالعانداردىڭ تاراپىنان قاتتى قارسىلىققا ۇشىرادى. بۇل يسلام دۇنيەسىندەگى پىكىر قايشىلىعىنىڭ شىعۋىمەن قاتار، ءحاديستى جاقتاۋشىلاردىڭ قارسىلىعىن تۋدىردى جانە وسى قارسىلىقتىڭ ناتيجەسىندە ولاردىڭ بەلگىلى توپقا بىرىگۋىنە ىقپال ەتتى. بۇل جاعدايلار احل-ي سۇننەت جاقتاستارىنىڭ جەكە باعىت رەتىندە قالىپتاسۋىنا اكەلدى. شىندىعىندا بۇل باعىت احل-ي حاديس تاراپىنان قۇرىلدى جانە ولار بارلىق باعىتتارعا قارسى كۇرەستە احل-ي سۇننەتتىڭ تۋ ۇستاۋشىلىعىن قولدارىنا الدى.
حاريجيلىك، مۋرجيا، شيا، مۋتازيلا سياقتى رۋحاني ۇستانىمدارىنىڭ بىرلىگى نەگىزىندە ۇيىمداسقان توپتار مەن ساياسي مۇددە تۇرعىسىنان توپتاسقان توپتارعا قارسى سوققى بەرەتىن ۇيىمداسقان كۇش رەتىندە ورتاعا شىققان احل-ي حاديس وكىلدەرى مۇسىلمانداردى بولشەكتەۋدەن ساقتاۋ ءۇشىن قوعامدىق ءومىردىڭ يدەالى رەتىندە پايعامبار زامانىن الدى جانە قوعامدى سوعان ۇقساس فورمادا بىرلىك پەن تۇتاستىق نەگىزىندە قالىپتاستىرۋدى ماقسات ەتتى. بۇل سەبەپتەن ولاردا كىتاپقا ساي، شەشىمىن پايعامبار حاديستەرى مەن ساحابالار مەن تابيندەردىڭ سوزدەرىن ءبىر جەرگە جيناپ، تاقىرىپتارعا قاراي توپتاستىرىپ، نەگىزگى كوزقاراستى حاديستەرگە نەگىزدەپ، سول رۋحاني نەگىزگە ۇلاستىرۋدى ماقساتى بولدى. كىتاپ پەن حاديسكە نەگىزدەلمەگەن كوزقاراستى (قياستى) قابىل ەتپەگەن جانە ونداي كوزقاراستى قولدايتىنداردى سىنايتىن توپ ورتاعا شىقتى.
جالپى يسلام دەرەك كوزدەرىندە احل-حاديس، اسحاب ال-اسار، ساحيب اس-سۋننا وكىلدەرىنە، ولاردىڭ كوزقاراستارىنا كوپ ورىن بولىنگەن. بۇل تۇلعالاردىڭ ءومىرىن زەرتتەگەندە بۇل باعىت وكىلدەرىنىڭ II عاسىر باسىنان III عاسىر باسىنا دەيىنگى ارالىقتا ءومىر سۇرگەنىن كورۋگە بولادى.
باعداتتاعى مۋعتازيلا وكىلدەرى مەن احل-ي حاديس وكىلدەرى اراسىنداعى بولعان پىكىرتالاستار تارتىسىندا بۇل باعىتتىڭ كۇشتى ءبىر فورمادا بولعانىن جانە ولاردىڭ وزدەرىنىڭ سوڭىنان ەرگەندەرمەن تەڭ دارەجەدە بولعاندىعىن كورەمىز. سول كەزەڭدە باعداتتاعى احل-ي حاديس عۇلامالارىنان ابۋ ۋبەيد قاسىم بين سەليم، ابۋ يبراحيم حاليد جانە احمەد بين حانبال بار ەدى.
كەيبىر دەرەكتەر مۋعتازيلا، حاريجي مۋرجيا، سابەيا، شيا توپتارىندا بولماعانداردىڭ نەگىزگى ۇيىستىرۋشى كۇشى ساحيب اس-سۋننا بولعاندىعى ولارعا احل اس-سۋننا جانە ساحيب اس-سۋننا ۋا جاماعا اتى بەرىلگەندىگى، ولاردىڭ ىشىندەگى از عانا بولىگىنىڭ احل ال-حاديس وكىلدەرى بولعاندىعى جازىلعان.
بۇل اتالعان توپتاردا سۇننەت ءسوزى «بيدعاتقا» قارسى دەگەن ماعىنادا قولدانىلدى. مۇنداي اتپەن نەگىزگى قۇرىلىم ىشىندە «ساحيب اس-سۋننا جانە جاماعا» جانە باسقا اتتارمەن تانىلعان كەيبىر توپتار بولعاندىعى ايتىلادى. ال احل-ي حاديس ولاردىڭ ىشىندە ەرەكشە توپ بولعاندىعى اتاپ كورسەتىلەدى.
احل-ي حاديس تەك حاديستەردى جيناۋشى جانە اڭىزداردى كوشىرۋشىمەن عانا اينالىسقان كاسىبي توپ ەمەس ەدى. بۇل توپ وزدەرىنىڭ كوزقاراسىن قورعاي ءجۇرىپ، سول جولداعى پىكىرتالاستار مەن تارتىستاردا ءوسىپ، جەتىلدى. ماقالات پەن ءتۇرلى اڭىزداردا احل-ي ءحاديستى مۋعتازيلا، مۋرجيا، حاريجيلەر، شيا سياقتى يسلامنىڭ سەنىم جۇيەسىندەگى ورتاعا شىققان تاۋەلسىز ءبىر سەنىمدىك مازحاب رەتىندە مۋرجيانىڭ نەمەسە احل اس-سۋنناتتىڭ ءبىر تومەنگى توبى رەتىندە ەسكە الىنادى.
سۋننانى جاقتاۋشىلاردان شىققان اشاري (324/935) مۇسىلمانداردى ون توپقا بولەدى جانە ولاردى حاريجيلەر، مۋرجيا، شيا جانە مۋعتازيلا دەپ اتاپ كورسەتىپ، ولاردىڭ قاتارىنا اسحاب ال-ءحاديستى دە قوسادى. سونىمەن قوسا اسحاب ال-حاديس پەن احل-ي سۇننەتتىڭ سەنىمدىك كوزقاراستارىنا ارنايى ورىن بولەدى.
حاليف مامۋن كەزەڭىندەگى قۇراننىڭ جاراتىلعاندىعى تۋرالى پىكىرتالاستار جانە وسىعان بايلانىستى جاسالعان قىسىم مەن زۇلىمدىق، سۋنني توپتار ىشىنەن اقىلدى پايدالانۋدى تەرىستەگەن، تەك ءماتىندى نەگىزگە الاتىن كوزقاراستى ۇستانعان توپتى العا شىعاردى.
احل-ي ءحاديستىڭ جۇلدىزى مۋتاۋاككيل كەزەڭىنەن باستاپ جارقىراي باستادى. وسى كەزەڭدە احماد يبن حانبال «(241/855) جانە ابد ال-ازيز ال-ماككي (239/854) احل-ي حاديس وكىلدەرىنىڭ مۋتازيلاعا قارسى توپتىڭ باسىندا بولدى.
احل-حاديس يسلامنىڭ يمان، عيبادات، احلاق جانە باسقا عيباداتتاردى ءبىر-بىرىنەن ايىرۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن قولعا الۋ ۇستىندە بولدى. سول سەبەپتەن، ولاردىڭ جازعان «كيتاب ال-اسار» اتتى ەڭبەكتەرىندە يمان، اقيدا، احلاق، عيبادات سياقتى قۇلشىلىق تۇرلەرى ءبىر-بىرىنەن اجىراماس، ءبۇتىن رەتىندە قاراستىرىلدى. احل-ي ءحاديستىڭ كوزقاراستارى تاۋحيد، يمان مەن ۇلكەن كۇنا، ادامنىڭ ارەكتى مەن تاعدىر، يمامات پەن ساياسات، بيدعات جانە باسقا تاقىرىپتاردا توپتاستىرىلدى. ولارعا كوزقاراستارىندا قاراعاندا اللا ءبىر جانە ودان باسقا ءتاڭىر جوق. ازىرەتى مۇحاممەد ونىڭ ەلشىسى، ءنابيى ءارى قۇلى. اللانىڭ بۇدان باسقا دا ەسىمدەرى بار. يمان نيەت جانە امالدان تۇرادى. تاعى ءبىر نەگىزگى انىقتامادا يمان – تىلمەن ايتىپ، مويىنۇسىنۋ، جۇرەكپەن بەكىتۋ، دەنە مۇشەلەرىمەن امال ەتۋ. يمان يسلامنان باسقا نارسە. امالدار يماننىڭ بولىگى. بۇلاردىڭ جيىنتىعى 70 بولىكتەن(قالدىق) اسادى. يمان ارتار جانە ازايار. يماندى «اللا قالاسا، مەن ءمۇمينمىن جانە ءۇمىت ەتەرمىن. مەن ءمۇميمىن» دەگەن فورمادا ەرەجە بويىنشا ايتۋى كەرەك. جەر جۇزىندە جاسالعان جاقسىلىق پەن زۇلىمدىقتىڭ بارلىعى اللادان. ءاربىر نارسە ونىڭ قالاۋىمەن بولار. ءار جاراتىلعاننىڭ ءبىر اجالى بار. پايعامبار سەرىكتەرىنىڭ ەڭ ابزالدارى كەزەگىمەن ازىرەتى ابۋ باكىر، ازىرەتى ومار، ازىرەتى وسپان، ازىرەتى الي بولاتىن. ازىرەتى پايعامباردان سوڭعى ادامداردىڭ ىشىندەگى ەڭ جوعارىلارى دە وسى تورتەۋى بولاتىن. كىتاپ پەن سۇننەتە نە ءامىر ەتىلسە، سوعان مويىنۇسىنىپ، نەگە تىيىم سالسا، ولاردان قاشاتىن. ءدىن باسشىلارى بولعان سالافتارعا مويىنۇسىناتىن ەدى.
احل-ي حاديس كوزقاراستارىن احمەت حانبالدىڭ شاكىرتتەرى سيريا، اراب تۇبەگى، حوراسان، ماۋارانناحر ولكەلەرىنە، يمام ماليكتىڭ شاكىرتتەرى ارقىلى اندالۋسيااعا، يمام شافي جاقتاستارىنىڭ مىسىر مەن سولتۇستىك افريكا مەن تاعى باسقا يسلام ولكەلەرىنە تارادى. شافيلىك، بەلىگىلى ءبىر ولكەدە ماليكيلىك، بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتان سوڭرا احل-ي سۇننەتىڭ كالامدىق باعىتى بولعان اشاريلىكتى قابىلدادى جانە تاريحتا ونىمەن بىرگە بولدى. سەنىمدىك جانە كالامدىق جۇيەمەن بىرلىكتە وكىل بولعان حانباليلىك احل-ي ءحاديستىڭ ەڭ نەگىزگى شەكتەن شىققان توبى بولىپ قالدى.
احل-ي سۇننەتتىڭ پىكىر شەڭبەرى (ءدىني-تانىمدىق كوزقاراسنىڭ قالىپتاسۋى)
احل-ي سۇننەتىڭ ساياسي، كالامدىق، فيلوسوفيالىق، مەتافيزيكالىق، سوپىلىق، فيحقتىق كوزقاراستارى ۋاقىت وتە قالىپتاسىپ، ورنىقتى. احل-ي سۇننەتتىڭ تاريحي قالىپتاسۋىندا تاريحي-ساياسي تاجريبە مەن بيللەۋشىلەر ماڭىزدى رول اتقاردى. احل-ي سۇننەتتىڭ ساياسي شەڭبەرىن انىقتاعان ەكى ماڭىزدى پىكىر بار ەدى: ءبىرىنشىسى، ازىرەتى پايعامباردان كەيىن العاشقى زاڭدى حاليفانىڭ ازىرەتى ابۋ باكىر، ودان كەيىن ازىرەتى ومار، ازىرەتى وسپان، ازىرەتى ءاليدىڭ كەزەگىمەن بولۋى بۇلاردىڭ تاريحي ءداۋىرىنىڭ ىزگىلىك كەزەڭى بولعاندىعى تۋرالى پىكىر ەدى. ەكىنشىسى، جامال جانە سيففين سوعىسىندا ولگەندەردەن اللانىڭ اقىرەتتە ەسەبىن الادى دەگەن ۇكىم مەن ساحابالاردىڭ مۇسىلماندارمەن سوعىسىپ، ولتىرگەنى ءۇشىن كاپىرگە شىعارىلماۋى جانە ولار تۋرالى جامان ءسوز ايتۋعا بولمايدى دەگەن پىكىردىڭ قالىپتاسۋى ەدى. مۇنىڭ ارتىنان كەيبىر ەرەكشەلىكتەرى بولسا دا، نەگىزىنەن يمام مەن حاليفالارعا ءمۇمين دە بولسا، پاسىق تا بولسا دا مويىنسىنۋ كەرەكتىگى تۋرالى پىكىردىڭ قالىپتاسۋى، قوعامنىڭ تۇراقتىلىعىن ساقتاۋ تۇرعىسىنان اقيدا كىتاپتارىندا ماڭىزدى ورىن الدى.
يمامات/ حاليفات تۋرالى ەڭ كۇشتى پىكىرتالاستار مەن قاقتىعىستار نەگىزىندە ورتالىق ءدىني توپ پەن شيالار، كەيدە حاريجيلەر اراسىندا بولدى. احل-ي سۇننەتتىڭ ساياسي كوزقاراستارى حاريجيلىك پەن شيالارعا قارسى، سولاردىڭ بيلىككە تالاسىنا توسقاۋىل قوياتىنداي ماقساتتا قالىپتاستىرىلدى جانە كوبىنە ولار كۇندەلىكتى ساياسي تارتىستى ءسوز ەتپەي، ونىڭ ورنىنا تاريحتاعى تاريحي وقيعالاردى ايتقاندى دۇرىس كوردى. حاليف شىندىق يەسى بولاتىن ادامداردىڭ بەيات پەن سايلاۋدا ءىس باسىنا كەلۋىمەن قورعالسا دا، «يمامداردىڭ قۇرايش تايپاسىنان بولۋى» اڭىزى نەگىز رەتىندە قابىل ەتىپ، حاليفالاردىڭ قۇرايىش تايپاسىنان بولۋ شارتى بەكىتىلدى.
احل-ي سۇننەتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىن قالىپتاستىرعان كالام عىلىمىنىڭ نەگىزگى شارتتارى قالىپتاسقانشا احل-ي سۇننەت تاراپىنان يمامنىڭ بەكىتىلۋى مەن ەركىمەن ىسكە اسىرىلۋى، كۇپىر مەن يمانىنىڭ ءبىر-بىرىنە قارسى بولۋى، ۇلكەن كۇننانىڭ كۇپىرگە شىعارىلمايتىنى، ۇلكەن كۇنى ىستەگەن جاننىڭ دىننەن شىعارىلماۋى، جاقسىلىق پەن زۇلىمدىقتىڭ اللادان بولۋى سياقتى كوزقاراستار قابىلداندى. ەرتە كەزدەن باستاپ بۇعان بەرىك بولماسا دا «احل-ي قىبلا كاپىگە شىعارىلمايدى» دەگەن تۇجىرىم قابىلدانىپ، بەكىتىلدى. ادام بالاسىنىڭ شەكسىز ەركىندىگى تۋرالى ءبىرشاما پىكىر، نەگىز رەتىندە تەرىستەلدى. بۇل ۇستانىمدار نەگىزىنەن حاريجيلەردىڭ كۇپىرگە شىعارۋ جانە مۋعتازيلانىڭ «ۇلكەن كۇنا ىستەگەن نە كاپىر، نە مۇسىلمان ەمەس» دەگەن تۇجىرىم نەگىزىنە قارسى جاسالعان ەدى جانە ول احل-ي سۇننەتتىڭ ايىرماس بولشەگى رەتىندە قابىلداندى. حيجرانىڭ ەكىنشى جانە ءۇشىنشى عاسىرلارىندا اللانىڭ سيپاتتارىنىڭ جانە ونىڭ زاتىنىڭ بىردەي نەمەسە ولاي ەمەستىگى تۋرالى جانە قۇراننىڭ قولدان جازىلماعاندىعى تۋرالى نەگىزدەر احل-ي سۇننەتتىڭ اجىراماس بولشەگىنە اينالدى.
جالپى احل-ي سننەت قۇرامىنا كىرەتىن رەي جاقتاستارى مەن احل ال-حاديس تاراپىنان جازىلعان العاشقى دەرككوزدەرىندەگى اقيدا نەگىزدەرى جازبالارىندا باپتار توپتاستىرىلىپ، بىلايشا تىزىلگەنىن كورۋگە بولادى:
- يمان اللانىڭ بارلىعى مەن بىرلىگىنە، پايعامبارلارىنىڭ اللانىڭ تاراپىنان جىبەرىلگەندىگىن تولىعىمەن قابىل ەتۋ.
- يمان نەگىزدەرى اللاعا، پەرىششتەلەرىنە، كىتاپتارىنا، ەلشىلەرىنە، ولگەننەن كەيىن قايتا ءتىرىلىپ، جاۋاپ بەرۋگە، جاقسىلىق پەن جاماندىق، اششىلىق پەن تاتتىلىك تاعدىرعا سەنۋمەن قالىپتاسار.
- اللا بىرەۋ، ودان باسقا قۇداي جوق، ول ەش نارسەگەن مۇحتاج ەمەس، ...
- اللانىڭ ەسىمدەرى بار، بىراق ولار اللانىڭ باسقا نارسە ەكەندىگىن بىلدىرمەيدى. ول بىلەدى، ەسىتەدى، كورەدى، قۇدىرەت يەسى. اللانىڭ بۇل سيپاتتارى جاراتقان قۇلدارىنىڭ سيپاتتارىنا ۇقسامايدى.
- ازىرەتى مۇحاممەت ونىڭ ەلشىسى، پايعامبارى جانە قۇلى.
- قۇران اللانىڭ ءسوزى جانە قولدان جاراتىلعان ەمەس.
- جەر جۇزىندەگى بارلىق جاقسىلىق پەن جاماندىق اللادان جانە ءار ءبىر نارسە ونىڭ قالاۋىمەن بولار.
- اللادان باسقا جاراتۋشى جوق. قۇلدارىنىڭ جاقسى جانە جامان ارەكەتتەرىنىڭ بارلىعىن جاراتقان ءبىر اللا. قۇلدار ەش نارسەنى جاراتۋعا قابىلەتتى ەمەس.
- مۇميندەردى مويىنۇسىندىرىپ، باقىتقا بولەگەن، كاپىرلەردىڭ اياقتارىن جاڭىلىس باستىرعان ءبىر اللا.
- مۇميندەر كوزدەرىمەن ايدى كورگەندەي، اقىرەت كۇنى اللانى كورەدى. كاپىرلەر بولسا كورمەيدى.
- قۇبلاعا مويىنۇسىنعان ەشبىر ادام زينا، ۇرلىق جانە باسقا جامان ىستەردى ىستەگەن كۇنالارى ءۇشىن دىننەن شىعارىلمايدى. ولار بىلە تۇرىپ، ۇلكەن كۇنا ىستەيتىن بولسا دا، بىراق ولاردىڭ يماندارى ءمۇمين بولىپ قالادى. تاۋحيد پەن ىقىلاسپەن ولگەن بولسا، اللا ونى قالاسا ونى كەشىرەر، قالاسا كۇناسىنا لايىق ازابىن بەرەر. الايدا، ونى ماڭگىلىككە توزاعىندا قالدىرماس.
- ۇلكەن كۇنا يەسىنىڭ توزاقتىق بولاتىندىعىنا، تاۋحيدكە مويىنۇسىنعانداردىڭ پەيىشتىك بولاتىندىعىنا ۇكىم ەتىلمەس. بۇلاردىڭ جاعدايى اللانىڭ ەركىندە.
- اللانىڭ ەلشىسىنىڭ شاپاعاتى مەن قابىر ازابى راس. شاپاعات ۇلكەن كۇنا ىستەگەندەر ءۇشىن جاسالادى.
- حاۋىز، كاۋسار، قىل كوپىر اللانىڭ قۇلدارىنان ەسەپ الۋى شىن.
- اللانىڭ پايعامبارىنا سەرىك بولعان العاشقى مۇسىلماندارعا قۇرمەت كورسەتىلىپ، ولاردىڭ ۇلكەن، كىشى كۇنالارى سىنالمايدى جانە بالاعاتتاۋعا بولمايدى.
- اسحابتىڭ ەڭ جوعارعىلارى تىزىمىنە ازىرەتى ابۋ باكىر، ازىرەتى ومار، ازىرەتى وسپان جانە ازىرەتى الي كىرەدى. ازىرەتى پايعامباردىڭ سوڭعى ادامداردىڭ ىشىندەگى ادامگەرشىلىگى مول، ىزگىلەرى وسى ءتورت حاليفالار ەدى.
- ايت نامازدارى، جۇما نامازدارى جانە جاماعات نامازداردارى ادەپتى نەمەسە ادەپسىز يمامنىڭ ارتىنان وقىلا بەرەدى.
- ء ماسىنىڭ ۇستىنە ءماسىح تارتۋ سۇننەت جانە ساپاردا، تۇرعان جەرىندە قولدانۋىنا بولادى.
- مۇسىلمان باسشىلارىنىڭ تابىستى، باي بولۋى ءۇشىن دۇعا ەتىلەدى.
- پايعامباردىڭ ميعراج ساپارى شىن.
- مۇنكىر نانكىر شىن.
- احل-ي قىبلانىڭ ادەپتى جانە ادەپسىز ادامدارىنا جانازا نامازى وقىلادى.
- پەيىش پەن توزاق شىن. ەكەۋى دە جاراتىلعان. قيامەت كۇنى ءشۇباسىز بولادى.
- ولگەن دە، ولتىرگەن دە اجالىمەن ولەدى. ءاربىر جاراتىلعاننىڭ اجالى بار.
- قۇلداردىڭ يەلىك ەتكەن ريزىعىنىڭ بارلىعى، ارام بولسىن، ادال بولسىن، اللادان.
- جاماعاتتان ايرىلماۋ جانە بىرلىك پەن ىنتىماقتى بۇزۋعا بولمايدى.
ءبىز احل اس-سۋننا ۋا-ل جاماعانىڭ ەكى باعىتى ابۋ حانيفا نەگىزىن سالعان حانافي مازحابى مەن احل-ي سۋننا توپتارىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىنا ارنالعان قىسقاشا تالداۋعا توقتالدىق. وسى تالداۋدىڭ ءوزى ەكى باعىتى اراسىندا وتە ۇلكەن ايىرماشىلىقتار بار ەكەندىگىنە كوز جەتكىزدىك. ابۋ حانيفا باستاعان احل ار-راي توبىنىڭ قۇران مەن سۇننەتكە عانا سۇيەنبەي، بۇل ەكى قايناردا شەشىمى تابىلماعان ماسەلەلەردى شەشۋدە اقىلدى دا پايدالاندى. جانە اقىلمەن تابىلعان شەشىمدەردى ەركىن قولداناتىن ەدى. سونىمەن قاتار، ابۋ حانيفا باستاعان توپ، يمان-سەنىم ماسەلەلەرىن نەگىزدەۋدە اقىلدى قولدانۋ ارقىلى كالام عىلىمىن دا دامىتتى. حيدجازداعى احل-ي سۇننەت وكىلدەرى ابۋ حانيفا مەن ونىڭ سەرىكتەرىن قۇران مەن حاديس شەڭبەرىنەن شىعىپ، كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشۋدە اقىلدى قولدانعانى «بيدعات» (جاڭالىق قوسۋ) جانە اداسقاندىعى ءۇشىن ايىپتايتىن. مىسالى، ماليكي مازحابىنىڭ نەگىزىن سالعان يمام ماليك: «كىم ءدىندى كالام جولىمەن ۇيرەنەتىن بولسا، ويىنا كەلگەنىن ايتار» دەگەن پىكىردە بولدى. ال، شافي مازحابىنىڭ نەگىزىن سالۋشى يمام شافي بولسا، «يسلام ءدىنى تۋرالى كالام كىتاپتارىنان پايدالانۋعا بولمايدى. سەبەبى، كالام ءىلىم رەتىندە قابىلدانعان ەمەس» دەگەن پىكىردە بولدى. حانبالي مازحابىنىڭ نەگىزىن قالاعان احمەت حانبال بولسا، «كالاممەن شۇعىلدانعانداردىڭ جۇرەك پەن سانالارىنىڭ ازعىنداعاندىعى نازار اۋدارتادى،-دەدى.[1] ولار قالايدا، يسلامداعى اراب حالقىنىڭ رۋحاني-مادەني ىقپالىن ساقتاپ قالعىسى كەلدى. الايدا ولاردىڭ بۇل ارەكەتى يسلام ءدىنىنىڭ ىشكى قۋاتىن شەكتەيتىندەرىن ويلامادى. ولار ويلاۋ، ويلانۋ يسلامعا كەرى ىقپالىن تيگىزەدى دەگەن تۇسىنىكتە بولدى. ال، يسلام ءدىنىن قابىلداعان اراب ەمەس حالىقتارعا يسلام مەن قۇراننىڭ ىشكى مازمۇنىن ءبىلۋ قاجەتتىگى بارلىعىن، سول ارقىلى يسلامنىڭ ۇلىلىعىنا باس يەرىن تۇسىنبەدى. جالپى، احل ار-راي توبىنىڭ باعىتىن حالافيا دەپ اتادى. بۇل باسقاشا ايتقاندا «يسلامعا سوڭىنان كىرگەندەر» جولى دەگەندى بىلدىرەتىن ەدى.
ابۋ حانيفا بولسا، قوعام ىشىندە تۋىنداعىن ماسەلەلەردى ۋشىقتىرماي شەشۋ ماقساتىندا ول ونداي شارالارعا باردى. الايدا، ونىڭ باعىتىن حيدجازداعى احل-حاديس، احل-ي سۇننەت وكىلدەرى قابىلداعان جوق. ولار بارىنشا ابۋ حانيفا جولىن ايىپتاۋمەن كەتتى.
ال، احل-ي حاديس بولسا، ازىرەتى پايعامباردىڭ ءبىر حاديسىندەگى «ەڭ قايىرلى، جاقسى ءناسىل بولاتىندار مۇسىلماندار ىشىندەگى «العاشقى ساليح ناسىلدەرىم» دەگەن بولاتىن. ولار وسىنى نەگىزگە الا وتىرىپ، ساحابالار مەن تابيندەر كەزىندەگى يسلام قوعامىن قالىپتاستىرۋدى ماقسات ەتتى جانە ول جولدى «سالافيا» جولى دەپ اتادى. ول حالافتاردىڭ جولىن قۇران مەن سۇننەتتتەن الىستاتاتىن جول دەپ ءتۇسىندى. ولار سونىمەن قاتار، سوپىلىق، تاقۋالىق جولداردى دا بيدعات جانە اداسۋشىلىق رەتىندە باعالادى.[2] احل-ي حاديس توبىنا شافيا، ماليكيا، حانباليا مازحابتارى كىرەتىن ەدى.
بۇل ەكى باعىت اراسىنداعى قايشىلىق حيجرانىڭ ءتورتىنشى عاسىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جالعاستى. بۇل ەكى باعىتتى العاش بىرىكتىرمەك بولعان يمام ماتۋريدي مەن يمام اشاري بولدى. ودان كەيىن مازحابتار تاريحىنىڭ بەلگىلى تۇلعالارى ابد ال-قادىر باعدادي مەن شاحريستاني بولدى. الايدا، بۇل ەكى باعىت اراسىنداعى ايىرماشالىق ونىمەن جويىلىپ كەتكەن جوق. كەرىسىنشە، مەزگىل-مەزگىل شىعىپ، قاقتىعىسقا ءتۇسىپ وتىردى. العاشقى كورىنىس بەرۋى، احل-ي حاديس وكىلدەرىنىڭ بەل الىپ، جالپى يسلام الەمىنە ىقپالىن جۇرگىزگەن كەزەڭى V/X-VII/XIII عع. اراسى بولدى. بۇل كەزەڭدە بۇكىل يسلام الەمى توقىراۋعا ءتۇسىپ، ىشتەي قىرقىس ءداۋىرىن باسىنان كەشىردى. بۇل كەزەڭدە سوپىلىق تاريقاتتاردىڭ يسلامنىڭ نەگىزى-يماندى قايتا قالپىنا كەلتىرۋى عانا يسلام ءدىنىنىڭ قايتادان رۋحاني كۇشكە اينالۋىنا مۇمكىندىك بەردى. بۇل حانافي مازحابى شەڭبەرىندە، ابۋ حانيفانىڭ ءدىن مەن شاريعاتتى ءبولىپ قاراستىرۋىنىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولدى. بۇل كەزەڭدە سوپىلىق تاريقاتتاردىڭ شىعۋىمەن يسلامدى قابىلداعان حالىقتار وزدەرىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتتتەرىن قايتادان قالپىنا كەلتىرگەن بولاتىن. مىنە تۇرىك عالىمدارى «اراب داستۇرشىدىگىنىڭ» قالىپتاسۋىن وسىلايشا باياندايدى. ەندىگى كەزەكتە وسى «اراب داستۇرشىلدىگى» بىزگە قالاي كەلدى دەگەن سۇراققا قىسقاشا جاۋاپ بەرىپ كورەلىك.
«اراب داستۇرشىلدىگىنىڭ» قازاق دالاسىنا كەلۋى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق دالاسىن ءدىني-يدەولوگيالىق تۇرعىدان يگەرۋ ءۇشىن قولدانعان ساياساتىمەن بايلانىستى بولاتىن. قازاق حالقى ءوزىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى اياسىندا قالاتىن بولسا، وڭايلىقپەن مويىن ۇسىنا قويمايتىنىن سەزىنگەن وتارشىلدار قازاقتىڭ ءدىني سەنىم نەگىزدەرى مەن ءدىني تانىمىن وزگەرتۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىندى. ول ءۇشىن 1756 جىلدان باستاپ، ءدىني باسقارما اشىپ، ارنايى قازاق دالاسى ءۇشىن ۋفا قالاسىندا مەدرەسەدە مولدالار دايىنداتا باستاعان. كەرەك دەسە، ول كەزدە ءالى قازاق حاندىعى ىدىرىماعان كەزى بولاتىن. رەسەي وتارشىلدارى وزدەرىنە مويىنۇسىنعان جەرلەرگە وسى مولدالاردى جىبەرە وتىرىپ، قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىن وزگەرتۋگە كۇش سالدى. ول مولدالار قازاق اراسىندا «زاكازنوي مولدالار» دەپ اتالدى. ولاردىڭ ارەكەتتەرمەن قازاق زيالىلارى ءجۇز ەلۋ جىلداي كۇرەستى. كەڭەس وكىمەتى ورناعان سوڭ اتەيستىك كەزەڭ كەلگەنى بەلگىلى. 1943 جىلى ءستاليننىڭ شەشىمەن مەشىتتەر قايتا اشىلعاندا، بۇل جۇيە قايتا جالعاسىن تاپتى. سول كەزدەگى ورتا ازيا حالىقتارى ءۇشىن تاشكەنتتە اشىلعان ءدىني باسقارما باسشىلىعىنا كەلگەن باباحان قارى قانداي باعىتتا بولعانىن بىلمەيمىن. ول كىسى قايتىس بولعان سوڭ، ونىڭ ورنىنا وتىرعان ونىڭ ۇلى زياۋددين باباحانوۆ ورتا ازياعا العاش كەڭەس وكىمەتىنىڭ كومەگىمەن ۋاححابيلىكتى اكەلگەن شامي دامۋللانىڭ شاكىرتى بولاتىن. بۇل كىسى كەڭەس وكىمەتىنە دە، ۋاححابيلەرگە دە ادال قىزمەت ەتكەن سياقتى. ول ۇزاق جىلدار بويى كەڭەس وكىمەتى مەن ساۋد ارابياسى اراسىنداعى جالعاستىرۋشى جالعىز كوپىر بولدى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە ۋاححابيلىك ادەبيەتتىڭ ورتا ازياعا دەندەپ ەنۋىنە سول كىسىنىڭ ۇلەسى بولعاندىعىنا داۋ جوق. جانە كەڭەس وكىمەتىنىڭ ۋاححابيلىك يدەولوگيانىڭ مۇسىلماندار اراسىنا كەڭىنەن تارالۋىنا مۇددەلى بولعاندىعىن، سول ارقىلى مۇسىلمان حالىقتارىن ءداستۇلى مادەنيەتىنەن اجىراتۋ ماقساتىندا بولعاندىعىن دا ايتۋىمىز كەرەك. كەڭەس وكىمەتى ىدىراعان سوڭ وزبەكستان جەرىندە ۋاححابيلىكتىڭ بىردەن بەلەڭ الىپ كەتۋى وسىنداي فاكتورلارمەن تىكەلەي بايلانىستى. قازىرگى ەلىمىزدەگى مەشىتتەر سول پاتشالى رەسەيدەن باستاۋ الىپ، كەڭەس وكىمەتى كەزىندە ۋاححابيلىك تانىم نەگىزدەرىمەن سۋارىلعان ورتالىقتار بولاتىن. سول كەڭەس وكىمەت كەزەڭىندە ءدىني ساۋاتى بار كىسىلەردىڭ كوپشىلىگى سول مەشىتتەرگە بارمايتىن. «نەگە بارمايسىز؟»-دەپ سۇراساڭ، «ە، بالام، ءبىزدىڭ جول بولەكتەۋ»-دەپ كۇلىپ قويا سالاتىن قازىر سول باعىتتارىنان مەشىتتەر ءالى اجىراي قويعان جوق. ونىڭ ۇستىنە قانشاما جاستى ءبىز شەتەلدەرگە جىبەرىپ وقىتىپ، اكەلدىك. مۇنىڭ ءبارى قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىن تۇسىنبەيتىن، تۇسىنە المايتىن يمامدار قاتارىن كوبەيتىپ وتىر. ال، ونداي باعىتتا دايىندالعان يمامداردىڭ قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنان حابارى بولماۋى زاڭدى قۇبىلىس. سوندىقتان قازىرگى مەشىتتەردەگى ءدىني ۋاعىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ ءدىني تانىمىمەن ساي كەلمەۋى زاڭدىلىق ەكەندىگىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ولار تۇسىنبەيدى ەكەن دەپ، يمامداردى بۇلاي ەركىنە جىبەرە بەرەتىن بولساق، وندا ەرتەڭ قازاق حالقىن تاريحتان كەتىرەتىنىمىز انىق. سوندا نە ىسەمەك كەرەك؟
زىكىريا جانداربەك
Abai.kz
