بىزدەردە مىنانداي بار، مىنانداي بار...

قازاقستان مينەرالدىق رەسۋرستارعا وتە باي. قازاقستان دۇنيە ءجۇزىنىڭ 186 ەلىنىڭ ىشىندە ۆولفرام، قورعاسىن جانە ءباريدىڭ قورى بويىنشا ءبىرىنشى ورىندا، حروميت، كۇمىس جانە تسينك بويىنشا ەكىنشى، مارگانەتس جانە موليبدەن — ءۇشىنشى، مىس — ءتورتىنشى، ۋران — بەسىنشى، التىن — التىنشى، تەمىر كەنى — جەتىنشى، قالايى مەن نيكەل — سەگىزىنشى، كومىر مەن تابيعي گاز — توعىزىنشى، مۇناي بويىنشا ون  ءۇشىنشى ورىندا.

قورعاسىن – 22 % (الەم بويىنشا ءبىرىنشى ورىن).
مىرىش – 15,2 % (الەم بويىنشا ءبىرىنشى ورىن).
ۋران – 18,9 % (الەم بويىنشا ەكىنشى ورىن).
حروم رۋداسى – 37,6 % (الەم بويىنشا ءبىرىنشى ورىن).
باريت – 47,2 % (الەم بويىنشا ءبىرىنشى ورىن).
كومىر – 3,1 % (الەم بويىنشا التىنشى ورىن).
مۇناي – 3,2 % (الەم بويىنشا جەتىنشى ورىن).
التىن – 2,7 % (الەم بويىنشا سەگىزىنشى ورىن).
كۇمىس – 16 % (الەم بويىنشا ەكىنشى ورىن).
مىس – 7,1 % (الەم بويىنشا ءۇشىنشى ورىن).
نيكەل – 1,4 % (الەم بويىنشا ون ەكىنشى ورىن).
كوبالت – 3,9 % (الەم بويىنشا بەسىنشى ورىن).
بوكسيتتەر – 1,4 % (الەم بويىنشا ونىنشى ورىن).
تەمىر – 6 % (الەم بويىنشا بەسىنشى ورىن).
مارگانەتس – 30 % (الەم بويىنشا ەكىنشى ورىن).
فوسفوريتتەر – 4,5 % (الەم بويىنشا التىنشى ورىن) 

قازاقستان جەرىندە ءحروميتتىڭ الەمدىك قورىنىڭ ۇشتەن ءبىر، ۋران مەن مارگانەتستىڭ تورتتەن ءبىر بولىگى، تەمىر كەنىنىڭ وننان ءبىر بولىگى ورنالاسقان.

قازاقستاندا بارلانگان تاس كومىر جانە قوڭىر كومىردىڭ قورى 200 ملرد. توننادان استام. كومىر باسسەيندەرىنە قاراعاندى، ەكىباستۇز، مايكوبەن، وباعان، جىلىنشىك، تەڭىز-قورعالجىن، شۋ، ىلە (قالجات), تومەنگى ىلە (وڭتۇستىك-بالقاش) جانە ورال-كاسپي (جايىڭ-جەم)  جاتادى.

قازىر قازاقستان كومىرسۋلاردىڭ قورى بويىنشا دۇنيە جۇزىندەگى ءىرى ەلدەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. مۇنايدىڭ بارلانعان قورىنىڭ كولەمى بويىنشا 12-ورىندا،   گاز بەن گازدى كوندەنسات — 15-ءشى، مۇناي ءوندىرۋ — 23-ورىندا.  قازاقستاننىڭ ۇلەسىنە بارلانعان مۇناي قورىنىڭ 2%-نا دەيىن (كاسپي شەلفىن قوسپاعاندا) كەلەدى. 200-دەن استام مۇناي مەن كەن ورىندارىنىڭ وندىرىلەتىن قورى 2,2 ملرد. توننا، كوندەنسات — شامامەن 700 ملن. توننانى قۇرايدى. ەلىمىزدىڭ بولجانىپ وتىرعان مۇناي رەسۋرستارى شامامەن  13  ملرد.  توننا.

قازاقستاننىڭ جەر قىرتىسى مۇناي مەن تابيعي گازدارعا باي. كاسپي ماڭى ويپاتى،  كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىن قوسا العاندا مۇناي قورى 7 ملرد. توننا. بۇل مۇناي ءوندىرىسىن جىل سايىن 50-100 ملن. تونناعا دەيىن كوتەرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. قاراشىعاناق كەن ورنىنداعى تابيعي گاز قورى 1,3 تريلليون كۋب مەتردى  قۇرايدى.

ارال ماڭىندا دا مۇناي مەن گازدىڭ ۇلكەن قورى، تابىلعان. الدىن الا جاسالعان ەسەپتەۋلەر بويىنشا مۇندا 350 ملن. توننا مۇناي مەن 100 ملرد. كۋب مەتر گاز بار. مۇناي مەن گازگا قاتىستى تورعاي، شۋ-سارىسۋ، زايسان-الاكول يروۆينتسيالارىنىڭ بولاشاعى زور. قازاقستاندا مەتالل كەن ورىندارى بارلانعان.

تەمىر كەندەرىنىڭ قورى 8 ملرد. توننادان استام. ونىڭ 80% تورعاي تەمىر كەن باسسەينىندە ورنالاسقان. باسسەيننىڭ ءىرى كەن ورىندارىنا سوكولوۆ-سارىباي، قاشار، ليساكوۆ جانە ايات كەن ورىندارى جاتادى. مەتاللۋرگيالىق پروتسەستە تەمىر كەنىنەن باسقا ۆانادي، اليۋميني وكسيدى، فوسفاتتىق شلاكتار الىنادى. ولار مينەرالدىق تىڭايتقىش رەتىندە پايدالانىلادى.

الاتاۋ تەمىر مارگانەتس باسسەينىندە شامامەن 500-دەي كەن ورىندارى مەن مەتالل ىزدەرى تابىلعان. باسسەيندەگى تەمىر كەندەرىنىڭ قورى 500 ملن. توننا جانە مارگانەتستى كەندەر — 80 ملن. توننانى قۇرايدى.

ۇلىتاۋداعى قارساقاتاي تەمىر كەن ورىندارىندا 500 ملن. توننا تەمىر كەنى بار.

شاعىن تەمىر كەن ورىندارى كەڭتوبەدە (قاراعاندى), اتانساردا (كوكشەتاۋ), قاراتاستا (جەزقازعان), يىرسۋدە (وڭتۇستىك  قازاقستان)  جانە  ت.ب.  جەرلەردە  تابىلعان.

مارگانەتس كەندەرى اتاسۋ تەمىرمارگانەتس باسسەينىنەن باسقا سارىارقادا، ۇلىتاۋدا، قاراتاۋدا، ماڭعىستاۋ مەن  سەمەيدە  انىقتالعان.

حروميت كەندەرى نەگىزىنەن اقتوبەدە تابىلعان. كەمپىرساي ماسسيۆىندە شامامەن 30 كەن ورىندارى بار. كەننىڭ ۇزىندىگى 80 كم، ەنى 0,6-دان 30 كم-گە   دەيىن سوزىلعان، قالىڭدىعى جۇزدەگەن مەترگە جەتەدى.  كەندەگى حروم توتىعىنىڭ مولشەرى 20-دان 60% عا دەيىن. بۇل كەن ورنىنا دۇنيە جۇزىندە تەڭ كەلەتىن كەن ورنى جوق. حروميت كەنىن ءوندىرۋ بويىنشا قازاقستان دۇنيە جۇزىندە ءبىرىنشى ورىنعا شىقتى.

حروميت كەندەرى قوستانايداعى جەتىقارادا، قۇندىبايدا، اققارعادا، اقتاۋدا، سەمەيدە تابىلعان.

ۆانادي كەندەرى قاراتاۋ مەن جاباعىلتاۋدا تابىلعان. كەندەگى ءۆاناديدىڭ مولشەرى شامامەن 1% جانە موليبدەن 0,22 %. كەننىڭ ساپاسى جوعارى ەمەس. ۆانادي بار كەندەر شىڭعىس تاۋلارىندا، بەتپاقدالادا، كىندىكتاستا، تەرىسكەي الاتاۋى مەن جەزقازعان ايماعىندا  كەزدەسەدى.

تيتان كەندەرى قوستانايدا، كوكشەتاۋدا، اقمولا مەن اقتوبە وبلىستارىندا بارلانعان. ۇلىتاۋ، وڭتۇستىك التايدا  جانە جەزقازعان  وبلىسىنداعى  قورى  بەلگىلى.

قازاقستان ءتۇستى، باعالى جانە سيرەك مەتالداردىڭ كوپتۇرلىلىگىمەن، بايلىعىمەن  سيپاتتالادى.

اليۋميني كەندەرىنىڭ ىشىندە بوكسيتتەر ەرەكشە ورىن الادى. كەلەشەگى بار اۋداندارعا سارىارقانىڭ باتىسى مەن سولتۇستىگى، تورعاي ويپاتى، سىرداريا وزەنىنىڭ باسسەينى، كاسپي ماڭى جانە ارال ماڭى ويپاتى. امانكەلدى، وباعان، جوعارعى توبىل، تەڭىز، تاسكول جانە شاعان، مۇعالجار، شىمكەنت قالاسىنىڭ  ماڭىنداعى  كەن  ورىندارىن  اتاۋعا  بولادى.

اليۋميني شيكىزاتىنىڭ بوكسيتتەن باسقا تۇرلەرى دە بارلانعان.

نيكەل جانە كوبالت كەندەرى اقتوبە، قوستاناي، جەزقازعان، كاراعاندى، پاۆلودار، سەمەي جانە جامبىل وبلىستارىندا تارالعان. اقتوبەدەگى كەمپىرساي باسسەينىندە نيكەل كەن ورىندارىنىڭ 30-نىڭ ىشىنەن 14-ءى جۇمىس ىستەيدى جوعارى ساپالى نيكەل كەنىنىڭ ۇلكەن قورى قوستاناي وبلىسىنداعى اققارعا مەن اقتاۋدا شوعىرلانعان. سيليكاتتى نيكەل كەندەرى باسقا سەمەي جانە جەزقازعان وبلىستارىندا اشىلعان. ولاردان مەتاللۋرگيالىق وندەۋ بارىسىندا  تالقىلانادى.

مىس كەندەرى قازاقستاننىڭ كوپتەگەن تەرريتوريالارىندا تارالعان. التاي تاۋلارىنان باستاپ رەسپۋبليكامىزدىڭ باتىس شەكارالارىنا دەيىن مىس كەندەرى بارلانعان. مىستىڭ ءىرى كەن ورىندارى سارىارقادا، جەتىسۋ، جوڭعار الاتاۋىندا، شىڭعىس جانە مۇعالجار تاۋلارىندا، باتىس تورعايدا، تەڭىز ويپاتىندا، اقتوبە ماڭىندا، ماڭعىستاۋدا، اتباسار-تەرىسقاندا، سولتۇستىك قازاقستاندا، بالقاش ماڭىندا، تارباعاتاي، ءساۋىر تاۋلارىندا جانە ت.ب. ورنالاسقان. دۇنيە جۇزىنە بەلگىلى مىس كەن ورىندارى قوڭىرات، بوزشاكول، سايان، جىلاندى، اقتوعاي، جەزكەنت، شيەلىساي جانە ت.ب. ەلىمىزدىڭ ۇلتتىڭ بايلىعى بولىپ تابىلادى.

مىستى كەندەردەن، سونىمەن قاتار، قورعاسىن، تسينك، موليبدەن، كۇكىرت جانە ت.ب. كومپونەنتتەر الىنادى.

قورعاسىن-مىرىش (پوليمەتالل) كەندەرى كەندى التايدا، سارىارقادا، قاراتاۋ مەن جوڭعار الاتاۋىندا تارالعان. ولاردىڭ نەگىزىندە ءىرى تاۋ-كەن بايىتۋ جانە مەتاللۋرگيالىق كاسىپورىندار لەنينوگورسكىدە، زىريانوۆسكىدە، وسكەمەندە، تەكەلىدە، شىمكەنتگە، قاراعايلىدا، كەنتاۋدا جانە ت.ب. جۇمىس ىستەيدى.

سارىارقادا اتاسۋ تيىندەگى پوليمەتالل كەندەرى قاراعاندى جانە جەزقازعان وبلىستارىندا ورنالاسقان. كومپلەكستى، قوسىمشا كومپونەنتتەرى بار كەن ورىندارى بالقاشتىڭ سولتۇستىگىندە ورنالاسقان. بىرنەشە پوليمەتالل كەندەرىنەن بىرەۋى عانا — اقجول ىسكە قوسىلعان.

قاراتاۋدا اقسايدان باسقا ارالتاۋ، اقسوران، بايجانساي كەن ورىندارى بار. جوڭعار الاتاۋىندا تەكەلى، كوكسۋ، سۋىقتوبە، ورتالىق سۋىقتوبە جانە ت.ب. كەن  ورىندارى ىسكە قوسىلعان.

شۋ مەن ىلە تاۋىندا دا پوليمەتالل كەن ورىندارى  تابىلعان.

التىن مەن كۇمىس ەرتەدەن قازاقستاننىڭ شىعىسىمەن سولتۇستىگىندە ءوندىرىلىپ كەلگەن. سولتۇستىكتە — اقسۋ، ماشايىق، جۋسالى، جاقتابىل، تورتقۇدىق جانە ت.ب. كەن ورىندارى. شىعىستا — قالبى التىندى اۋانى. التىن وڭتۇستىك قازاقستاندا جوڭعار الاتاۋى مەن شۋ جانە ىلە تاۋلارىندا تابىلعان.

كوكشەتاۋ جاقىن جىلدارى نەگىزگى التىن ءوندىرۋشى ايماققا اينالادى. وندىرىلەتىن التىن مولشەرىن قازىرگى جىلىنا 10-15-تەن 100-120 تونناعا دەيىن ارتتىرۋعا  بولادى.

سيرەك مەتالدار قازاقستان جەرىندە كەڭىنەن تارالعان.

ۆولفرام مەن موليبدەننىڭ ونەركاسىپتىك كەن ورىندارى سارىارقادا (باينازار، اقمايا، شالقيا، ساران، باتىستاۋ جانە ت.ب.), تاۋلى التايدا (كوكشىل، شىندىعاتاي), ىلە الاتاۋىندا اشىلعان. سولتۇستىك بالقاش كەن ورىندارىندا (قوڭىرات، بوزشاكول، سايان) جانە قاراتاۋدىڭ، ءۆاناديلى كەن ورىندارىندا ءار ءتۇرلى مولشەردە  موليبدەن  قورى  بار.

تانتال-نيوبي كەندەرى قالبا مەن مۇعالجاردا تارالعان. كومپلەكستى نيوبي كەندەرى سەمەي جانە كوكشەتاۋ وبلىستارىنىڭ گرانيتتى شوگىندىلەرىنەن تابىلعان.

تسيركوني سارىارقانىڭ باتىسى مەن سولتۇستىگىندە، تورعاي ويپاتىندا، ارال ماڭى مەن مۇعالجاردا تارالعان.

ۆيسمۋت قورعاسىندى، مىرىشتى جانە مىس كەندەرىندە كەزدەسەدى. سۋرامانىڭ بىردەن ءبىر كەن ورنى (تورعاي) اقمولا  وبلىسىندا  ورنالاسقان.

سىناپ شار اۋدانىندا، شۋ، ىلە جانە جوڭعار الاتاۋىندا  تابىلعان.

مىشياكتىڭ نەگىزگى قورى التىن كەن ورىندارىندا ورنالاسقان.

كادمي كەندى التايدا، سارىارقا مەن قاراتاۋدا تارالعان. ونىڭ قورى قورعاسىندى-مىرىشتى، مىستى كەن ورىندارىندا ورنالاسقان. كادميدى كونتسەنتراتتاردان وندىرەدى.

گالي امانگەلدى جانە تورعاي بوكسيتىندە، التايدىڭ پوليمەتالل كەندەرىندە كەزدەسەدى.

يندي مىرعالىمساي، تەكەلى، مايقايىڭنىڭ پوليمەتالل كەندەرىنەن الىنادى.

رەني جەزقازعاننىڭ مىس كەندەرىنەن تابىلعان.

تالي التاي كەندەرىنەن (لەنينوگورسك، زىريانوسك، ەرتىس ماڭى), سارىارقا (جايرەم، اقجال، ۇزىنجال، قاراعايلى), جەزقازعان جانە قوڭىرات كەن ورىندارىنان  الىنادى.

سەلەن مەن تەللۋر كەندى التاي، ماڭايىنىڭ، شىڭعىس تاۋىنىڭ پوليمەتالل كەندەرىنەن، سايان، قوڭىرات، بوزشاكولدىڭ، شاتىركول، جەزقازعان جانە ت.ب.  مىستى  كەندەرىنەن الىنادى.

سيرەك مەتالداردىڭ قاسيەتتەرى مەن الىنۋ تەحنولوگيالارىن مەڭگەرۋدە ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەن عالىم، سسرو-نىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، اكادەميك  ە.ا. بۋكەتوۆ.

قازاقستاننىڭ ۇلەسىنە ۋراننىڭ دۇنيەجۇزىلىك قورىنىڭ 25,7 پروتسەنتى تيەدى (3,5 ملن. توننانىڭ 900 مىڭ تونناسى). ۋران كەن ورىندارى سوزاق اۋدانىندا، ماڭعىشلاقتا، قوردايدا، اتباسار اۋدانىندا جانە كوكشەتاۋدىڭ بىرقاتار اۋدانىندا ورنالاسقان.

قازاقستان رۋدالى ەمەس پايدالى قازبالارعا دا باي. كالي تۇزدارى ماڭىزدى حيميالىق جانە اگروحيميالىق شيكىزاتتىق رەسۋرستاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. كالي تۇزدارىنىڭ قورى رەسپۋبليكامىزدىڭ باتىس بولىگىندە، جايىق-جەم ايماعىندا ورنالاسقان.

پوليمەتاللدىق كەندەرمەن ادەتتە سەرىكتەس بولاتىن باريت قورى جالايىر، بادام، شىعاناق جانە ت.ب. كەن ورىندارىنان تابىلعان. جىل سايىن پوليمەتاللدىق كەندەردەن 1,1-1,2 ملن. توننا فلوتاتسيالىق باريتتىك  كونتسەنترات  وندىرىلەدى.

فوسفوريتتەرىنەن قاراتاۋ باۋرايى (بارلانعان كەن ورنى بار) جانە اقتوبە توبى (8 كەن ورنى بار) باي. قاراتاۋدىڭ فوسفاتتىق كەنىنىڭ ساپاسى جوعارى ر2و5 ۇلەسى 23-26, كەيدە 30%، ال اقتوبەلىك فوسفورقورىتپا  6,1-14,1%-عا  دەيىن عانا.

كۇكىرت تەمىر جانە پوليمەتالل كەندەرىندە كەزدەسەدى.

شىعىس قازاقستاندا جىل سايىن پوليمەتاللدىق كەندەردەن 700 مىڭ تونناعا دەيىن كۇكىرت قىشقىلى وندىرىلەدى. اقتوبەنىڭ ماڭىنان كۇكىرت كەن ورنى  تابىلعان.

ءفلوريتتىڭ ايتارلىقتاي باي قورى وڭتۇستىك جانە شىعىس  تاسقايناردا  تابىلعان.

Ac تۇزى 20 كول مەن 2 كەن ورنىندا وندىرىلەدى. قازاقستاندا جىلىنا 1 ملن. تونناعا جۋىق تۇز وندىرىلەدى. ول قازاقستاننىڭ، ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ جانە باتىس ءسىبىردىڭ سۇرانىسىن تولىق قامتاماسىز ەتەدى. يندەردىڭ تاستۇزى، جامانتۇز جانە تايقوڭىردىڭ تۇزدارى سودا  ونەركاسىبىندە قولدانىلادى.

سينتەتيكالىق كاۋچۋك، كالتسي كاربيدىن ءوندىرۋ اكتاستىڭ  ەسەبىنەن  جۇزەگە  اسىرىلادى.

جەتىقارا   اسبەست   كەن   ورنى   قازاقستانداعى   ءىرى   كەن ورىندارىنا  جاتادى.  اسبەست  تالشىعىنىڭ  قورى  حانتاۋ جانە  ەشكىولمەس  كەن  ورىندارىندا  بىرنەشە   ميلليون توننادان  اسادى.

كاولين كەن ورىندارى اقمولادا، قاراجىگىت، قورداي، الەكسەەۆكا، ەلتاي جانە ت.ب. جەرلەردە. ولاردىڭ نەگىزىندە الەكسەەۆ  كاولين  كومبيناتى  جۇمىس  ىستەيدى.

ىستىققا ءتوزىمدى ساز امانگەلدى، ارقالىق، ماي كەن ورىندارىندا  وندىرىلەدى.

دولوميت الەكسەەۆ، قاراباۋىر، سارىقۇم كەن ورىندارىنان  شىعارىلادى.

كۆارتسيتتەر ەرەيمەنتاۋ، تەكتۇرماس، مۇعالجار، جاڭا وساكاروۆسك  كەن  ورىندارىندا  وندىرىلەدى.

تسەمەنت  شيكىزاتىنىڭ  37  ءىرى  كەن  ورنى  بار.  ولار -م11-ىشىندە    قازىعۇرت،    ساستوبە     جانە    ت.ب.    اتاۋعا بولادى. بۇل كەن ورىندارىنىڭ   نەگىزىندە   قازاقستان ءىرى  تسەمەنت زاۋىتتارى  جۇمىس  ىستەيدى. امەريكالىق شيكىزات اقمولا، قاپشاعاي، كوكشەتاۋ فوسفور زاۋىتتارىنىڭ، اقمولا كەراميكا كومبيناتتىق قاجەتتىلىگىن قامتاماسىز ەتەدى. كوكتوبە تورگەن  كەن  ورىندارىن  اتاۋعا  بولادى.

شىنى   وندىرىسىنە   جارامدى   قۇم   مۇعالجار،   قالقان جانە كاراتوبە كەن ورىندارىندا وندىرىلەدى.

قازاقستاندا  قورى 11 كەن ورنىندا شوعىرلانعان.

قازاقستاندا مرامور مەن گرانيت كەزدەسەتىن مىڭنان استام كەن ورىندارى بار. الماتى، ەكىباستۇز، تەمىرتاۋ، اقمولا جانە ت.ب. كومبيناتتارىنداعى مرامور ءوندىرىسى  20  مىڭ  كۋب  مەتر  جانە  گرانيت  32  مىڭ  كۋب مەتر  قۇرايدى.

وسكەمەن زاۋىتىندا مينەرالدىڭ ماقتا وندىرىسىندە فوسفوريت، تۋف، بازالت  قولدانىلادى.

قۇرىلىستا پايدالانىلاتىن قۇمنىڭ قورى 88 كەن ورىندارىندا شوعىرلانعان. سيليكاتتىڭ كىرىگىش وندىرۋگە 32 كەن ورنىنىڭ قۇمى، كادىمگى وندىرۋگە  121 كەن ورنىنىڭ قۇمى  قولدانىلادى.

كازاقستاندا بارلىق ونەركاسىپ سالالارىنىڭ جەدەل دامۋىنا قاجەتتى مينەرالدىق-شيكىزات رەسۋرستارى جەتكىلىكتى.

Abai.kz