ەكىنشى عاسىر دابىل قاعىلۋدا

 بۇدان 13 جىل بۇرىن «ازات» گازەتىنە ءبىرىنشى  «جەمقورلىقتىڭ  كوكەسى مەكتەپتە» دەگەن ماقالادان كەيىن، پارە، اقشا جيناۋ اسقىنىپ، ونىڭ سوڭى ءبىلىم ساپاسىنىڭ تومەندەۋىنە، ديرەكتوردىڭ وزبىرلىعىنا قارسى شىققان بىلىكتى، ءوز وي-پىكىرلەرى بار مۇعالىمدەر قۋدالانا باستاعان سوڭ «جەمقورلىقتىڭ كوكەسى دە، اكەسى دە مەكتەپتە» دەپ جالعاستىرىپ جازعان ەدىم.... قازىر «جەمقورلىقتىڭ جەتى اتاسى دا مەكتەپتە» دەسەم قاتەلەسپەيتىنىمە كوزىم جەتتى. كەيبىر ديرەكتورلار نەگە مەكتەپتى ايتا بەرەسىزدەر، بارلىق جەردە پارە الادى، كەرەك دەسەڭىز، جەمقورلىققا قارسى كۇرەسەتىن قۇقىق قورعاۋ ورىندارىنا كىرۋ ءۇشىن دە پارە الاتىنىن بىلەسىزدەر دەيدى. ء"يا الاتىنىن بىلەمىز، بىراق وسى ەلدىڭ ەرتەڭگى يەسى بالالارىمىز ءبىلىم، تاربيە الاتىن ورىن تازا بولسا ەرتەڭگى قوعامىمىزدا تازا بولادى" دەگەنىمدە، ديرەكتور "جوعارىداعىلار تازا، ادىلەتتى بولسا، مەكتەپتە تازارار ەدى" دەدى. مەكتەپ تۇگىلى بالاباقشا دا پارەدەن بولەك، بۇلدىرشىندەردىڭ تاماقتارىنا قول سۇققاسىن، نە ايتۋعا بولادى؟. وزدەرى ءىشىپ جەگەندەرىمەن قويماي، بالاباقشادان اكەلگەن تاعامدارىن دۇكەنگە وتكىزگەندەرىن، دۇكەنشىنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىدىم. "ەندى اكەلگەندە ماعان ايتىڭىشى" دەسەم، "كورشى عوي ۇيات بولادى" دەيدى. مىنە، ۇياتى بارلار، ۇياتسىزداردى دا قورعايدى. بالاباقشا تاماقتارىنىڭ ناشارلىعى دا وسىدان بولار. قوعامنىڭ رۋحاني ازعىنداپ، اۋىر كەسەلگە ۇشىراعانىن وسىدان اق بىلۋگە بولادى. قوعام تاراپىنان، كوكىرەگى وياۋ، جاناشىر ەل ازاماتتارى  دابىل قاعىپ، بۇل ماسەلە از ايتىلىپ كەلە جاتقان جوق. بۇل دابىلدى حح-عاسىردىڭ اياعىندا باستاعانبىز، ءححى-عاسىردىڭ دا ونجىلدىعى ءوتىپ كەتتى، ءبىلىم سالاسىنداعى سىبايلاس جەمقورلىق كوبەيمەسە ازايعان جوق.

امان ساۋ جۇرگەندەرىڭ ءۇشىن

اقش دوللارى قىمباتتاعان سايىن، مەكتەپكە جۇمىسقا تۇرۋ پارەسى دە ارتۋدا. بۇدان ءبىراز جىل بۇرىن، قالا اۋدانداردى سالىستىرعانىمدا  پارەنىڭ ەڭ جوعارىسى تۇركىستان قالاسىندا ەكەن. تۇركىستانداعى تانىس مۇعالىمدەردەن "نەگە بۇلاي؟" دەپ سۇراسام. "مۇعالىمدىككە سۇرانىس كوپ، ەكىنشىدەن مۇعالىمدەردىڭ جالاقىسى كوبەيدى" دەگەن جاۋاپ العان ەدىم. قازىر ەكىنىڭ بىرىنەن سۇراڭىز، مەكتەپتىڭ كۇزەتشى، ەدەن جۋشىدان باستاپ، مۇعالىمگە دەيىن پارەنىڭ ستاۆكاسى قانشا ەكەنىن بىلەدى.  وسى جىلى كوكتەمدە شىمكەنت قالاسىندا ۆانكوماتتا كەزەكتە تۇرعاندا ءبىر اپايدىڭ وقو بادام  ستانتساسىنداعى  مەكتەپ ديرەكتورىنا بارىپ مۇعالىمدىك ماماندىعى بار بالاسىنا جۇمىس سۇراسا، "500000 تەڭگە اكەلىڭىز، تاعى ەشكىمگە ايتىپ قويماڭىز" دەپ پىسىقتاپتى. "كوميسسيا كەلگەندە دايىن تۇرسىن دەپ، ءار مۇعالىمنەن 10.000 تەنگەدەن جينايدى، نە كەرەك كەلىندەرىمىز اي سايىن اقشا جينايدى دا جاتادى" دەيدى. جانىندا تۇرعان كەلىنشەك "مەن بالاباقشادا ىستەيمىن، قالادا مۇعالىم بولىپ كىرۋ 1 ملن تەڭگە" دەسە، قالعاندارى "پارەسىز جۇمىسقا كىرەتىن جەر قالدى ما؟" دەپ، پىكىر تالاس باستالىپ، «بالىق باسىنان ءشىريدى» ماقالىمەن اياقتالدى. اۋداننىڭ ورتالىعى تەمىرلانعا تاكسيمەن بارا جاتقانىمدا، جانىمداعى كەلىنشەك مەكتەپتە ىستەيمىن دەگەن سوڭ، "مۇعالىمدەردەن اقشا جينايدى ما؟" دەپ سۇرادىم. ء"يا، ايىنا 2000 تەنگەدەن جينايدى" دەدى. "نە ءۇشىن جينايسىزدار دەپ سۇرادىڭىزدار ما؟" دەسەم: "سۇرادىق.  امان-ساۋ جۇرگەندەرىڭ ءۇشىن دەپ ايتتى" دەيدى. اتالارىمىز «كاپىر تىنىش بولسا، مۇسىلمان تىنىش» دەگەن ماقالىنداي، ديرەكتور تىنىش، بولسا ءبىز تىنىش دەگەنگە ۇقسايدى. وسى جىلى قازان ايىندا، ەمحانادا تاعى ءبىر جاس كەلىنشەك مەكتەپكە لوبورانت بولىپ كىرۋگە كوميسسيادان وتۋگە كەلدىم دەدى. قىزىعۋشىلىقپەن "پارە المادى ما؟" دەپ سۇرادىم. "پارەسىز الادى ما، 2000 دوللار /500000 اسا/ بەردىم: ءبىر-ەكى جىلدا ساعات بەرەمىن دەپ ۋادە بەردى" دەيدى. بۇل ەكى مەكتەپتى مىسالعا كەلتىرىپ وتىرعانىم، كەيىن بىلگەنىمدەي، ەكەۋىندە دە، ءوزىمىز انا دەپ، اقتىعى مەن پاكتىگىنە سەنىم ارتىپ،  قۇرمەت تۇتاتىن انالارىمىز ديرەكتور ەكەن. ۇستەرىنەن ارىز ءتۇسىپ، مۇعالىمدەردى قۋدالايتىن دا، اقشا جينايتىن، پارە الىپ ۇستالاتىنداردىڭ دا كوبىسى اق جاۋلىقتى انالار.  اياۋلى انا اتىنا داق ءتۇسىرىپ، ار، ۇياتتان بەزگەن مەكتەپ ديرەكتورلارى بار ەكەنىن كورىپ تە، ءبىلىپ تە ءجۇرمىز.  ۇستاز انالارىمىز جەمقور، پارەقور اتانىپ، سوتتالىپ، جۇمىستان قۋىلىپ جاتسا، ەگەمەندىگىمىزدىڭ جەمىسى، جەتىستىگى دەيمىز بە؟ ماسقارا!

مەن، ۋكرايناعا بارعاندا مەكتەپ مۇعالىمدەرىنەن "وقۋشىلاردان اقشا جينايسىزدار ما، جۇمىسقا كىرەردە پارە بەرەسىزدەر مە؟" دەپ، سۇراعانىمدا، "قالايشا بالا وقيتىن جەردە اقشا جيناپ، پارە الادى" دەپ تاڭ قالىستى. ءبىز قاشان وسىلايشا تاڭ قالار ەكنبىز؟ بار ديرەكتوردى كىنالاي المايمىز.

ۇستاز رەتىندە قۇرمەت تۇتىپ، باسىمىزدى يەتىن باسشىلار كوپ بولماسا دا بار.

جاستاردىڭ دۇنيە تانىمى تومەن

پارە، جەمقورلىقتىڭ زاردابى  ءبىلىم، تاربيە ساپاسىنىڭ تومەندەۋىمەن قاتار جاستارىمىزدىڭ بولاشاعىنا بالتا شاۋىپ جاتقانىن قالايشا بىلمەيمىز. قالايشا كۇيىنبەيسىڭ؟! وڭ سولىن تانىمايتىن جاستار مەكتەپ ءبىتىرىپ جاتىر. جوعارعى وقۋ ورىندارى، كوللەجدەردە دە، تىڭعىلىقتى ءبىلىم بار دەپ ايتا المايمىن. مەكتەپتە وقۋشىلار ادەبي كىتاپ وقىمايدى. مەن، بۇدان 3-4 جىل بۇرىن، ەكى كورشىمنىڭ 9-سىنىپ وقيتىن بالدارىنا،  «اققان جۇلدىز» رومانىنىنىڭ ء ار تومىنا 500 تەنگەدەن بەرىپ وقىتا المادىم.  سولارعا بولاشاعىمىزدى سەنىپ تاپسىرا الامىز با؟ وقو ءبىلىم باسقارماسىنىڭ قابىلداۋ بولمەسىندە وتىرعان قىزدان (4-5 جىل بۇرىن شىمكەنتتەگى م.اۋەزوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتى /2008ج/ «قازاق ءتىلى - ادەبيەت» ماماندىعى بويىنشا ءبىتىرىپتى) "م.جۇماباەۆتى بىلەسىڭ بە؟" دەپ  سۇرادىم. ء"بىراز جىل بولدى بىتىرگەنىمىزگە، ەستەن شىعىپ قالىپتى" دەيدى. ول، ول ما، تولە بي اۋدانىندا باستاۋىش سىنىپقا ساباق بەرەتىن مۇعالىم قىز «اباي جولى» رومانىن وقىماعانى بىلاي تۇرسىن، كىم جازعانىن دا بىلمەدى.

"سىرتتاي وقىعان ەدىم" دەپ اقتالادى. "قازىرگى بالالار وقىمايدى" دەيدى. وسىنداي ءبىلىمى تاياز مۇعالىمدەر قالاي وقىتادى؟ ونداي مۇعالىمدى، وقۋشىلار مويىندامايدى دا. ء بىلىمدى، تاجىريبەلى مۇعالىمدەردىڭ ساباعىن قىزىعىپ، ىزدەنىپ وقيدى. بالانىڭ دۇنيەتانىمى، قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنۋ... مەكتەپتەن باستالۋ كەرەك. بىرنەشە جوعارعى وقۋ، كوللەدج ستۋدەنتتەرىنەن، جاستاردان، مەملەكەتىمىزدىڭ بيلىك تارماقتارىن، دەموكراتيا، سايلانبالى ورگاندار تۋرالى سۇراعانىمدا، سەنبەسسىز 98 پايىزى جاۋاپ بەرە المايدى. وسى جىلى شىمكەنت قالاسىندا اكىمشىلىكتە ىستەيتىن  ماماننان "ا.بايتۇرسىنوۆتى بىلەسىڭ بە؟" دەپ سۇرادىم. بىلمەدى. تۇركىستاندا «قازاق-تۇرىك» ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپتى. "اعا كەلەسى كەزدەسكەندە ينتەرنەتتەن تاۋىپ ايتىپ بەرەيىن" دەدى. بۇعان دا شۇكىر. بۇلاردى ايتىپ وتىرعانىم قازاقتىڭ بار رۋحى، رۋحاني بايلىعى قازاقتىڭ حان، بيلەرىندە، شوقان، اباي، «الاش» ارىستارىنىڭ ءىس ارەكەتتەرىندە، ەڭبەكتەرىندە ەمەس پە؟ كەزىندە سىڭارجاق، قىلىشىنان قان تامعان كومپارتيا «الاش» ارىستارىن حالىق جاۋى دەپ وقىتتى. ەگەمەندىك العانىمىزعا 24 جىل بولدى، جاستارمىز «الاش» ارىستارىن ءالى بىلمەيدى. نەگە؟... قايسىبىرىن ايتاسىڭ، وسىلاردىڭ ءبارى ءبىلىم سالاسىنداعى جەمقورلىقتىڭ سالدارى. روسسيا وتارى كەزىندە، ورەكەڭدەرگە ماڭگۇرت قازاق كەرەك ەدى، تاۋەلسىز ەل بولساق تا، مىنا ءتۇرىمىز بەن «ماڭگى ەل» ەمەس «ماڭگۇرت ەل» بولاتىن ءتۇرىمىز بار. ءوز وتكەنىن بىلمەگەنىنە،  وقىماعانىنا جاستاردى كىنالاي المايمىن.كىنانىڭ ءبارى ۇلكەندەردە. بيلىك باسىنداعىلاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى اۋىرلاۋ. تۇسىنسە.

باقىلاۋ دەپارتامەنتىنە 20000 تەڭگە جيناعان

ىلگەرىدە وبلىستىق ءبىلىم باسقارماسىنان، قالالىق، اۋداندىق ءبىلىم بولىمىنەن "كوميسسيا كەلە جاتىر" دەپ، بولماسا "كەلتىرمەيمىز" دەپ اقشا جينالاتىن. قازىر وسىلاردىڭ ۇستىنە ء«بىلىمدى باقىلاۋ» دەپارتامەنتى قوسىلدى. بۇرىن ءارى كەتسە 5000 تەنگەدەن جينايتىن بولسا، باقىلاۋ دەپارتامەنتىنە اتتەستاتسيادان ءوتۋ ءۇشىن 30.000 تەنگەگە دەيىن جينايتىنىن ەستيمىز. مىسالى وسى وقۋ جىلىندا، ءبىزدىڭ ۇيىم مۇشەلەرىنە قابارلاسقان مۇعالىمدەر №№33,58 مەكتەپتە اتتەستاتسيادان ءوتۋ ءۇشىن 20.000.—30.0000 تەنگەدەن جيناپ جاتقانى تۋرالى اقپارات تۇسكەن.

قالاداعى №33 مەكتەپ ۇستازدارى دا،  قابارلاسىپ جاڭا ديرەكتور ا.امانوۆا كەلگەلى، اقشا جيناۋ دا كوبەيىپ، ديرەكتور مەن مۇعالىمدەردىڭ ارالارى جاقسى بولماي قويدى، قازان ايىندا اتتەستاتسيا وتۋگە 132 مۇعالىمنىڭ ءار قايسىسىنان 20000 تەنگەدەن جيناپ جاتىر دەپ قابارلاسقان ەدى. "جازىپ بەرىڭىزدەر بارايىق" دەگەنىمىزدە: مۇعالىمدەر قول قويۋدان قورقادى دەپ، شىن بولسا دا جازا المايتىندارىن ايتقان بولاتىن. مۇعالىمدەردىڭ ديرەكتورمەن اراسى اسا شيەلەنىسكەن سياقتى: مۇعالىمدەر قابارلاسىپ، تەلەۆيدەنيەگە شىعىپ، قالالىق ءبىلىم ءبولىمى باستىعىنا بارعانىن ايتىپ،  11.11.2015 جىلى ساعات 15-00 مەكتەپكە مۇعالىمدەر جيىنىنا كەلۋىمدى سۇراندى.  مەن بارعاندا،  قالالىق ءبىلىم ءبولىمى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى  د.اعمانوۆا، ادىستەمە كابينەتىنىڭ ديرەكتورى  ك.ساعىندىكوۆا «ۇستاز نۇرى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ا.بەيسە قاتىسۋىمەن جينالىس ءوتىپ جاتتى. جينالعان مۇعالىمدەر ايتىسىنا قاراعاندا، مەكتەپتەگى احۋال وتە اۋىر كورىندى. ديرەكتور ءسال بىردەڭە بولسا بولدى، "جۇمىستان بوساتامىن، ارىز جاز" دەپ، ارىز جازدىرىپ استىنا مەرزىمىن قويدىرمايدى، ساباقتان شاقىرىپ الىپ تۇسىنىكتەمە جازدىرادى، دالىزدە ەدەن جۋشىمەن، اتا-انالارمەن ايقالاسىپ ساباق وتۋگە دە مۇرشا بەرمەيتىنىن ايتۋدا. ارىزدارىن مۇعالىمدەر شاعىمدارىن  جارىسا ايتقاندا،  قالايشا وسىنداي ادامدى ديرەكتور قويعان دەپ تاڭ قالعانىمىزبەن، ودان زورلارىن كورگەنىم ەسىمە تۇسەدى. سەبەپسىز وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ا.جۇماباەۆانىڭ جۇمىستان كەت دەپ ارتىنا ءتۇسىپ العان. مۇعالىمدەردىڭ ايتۋىنشا سودان بەرى مەكتەپتە بەرەكە كەتكەن. باستاۋىش سىنىپ مۇعالىمى، 15 جىل جۇمىس ءوتىلى بار گ.سارداروۆانىڭ ايتۋىنشا، ءوز ەركىڭمەن جۇمىستان بوسانۋعا ارىز جاز دەپ ەسىگىن جاۋىپ الىپ قويماعانسوڭ، اشۋلانىپ بوساتۋعا ارىز جازىپ بەردىم دەيدى. ءۇش بالاسىمەن جۇمىسسىز قالعان. انا جۇرەگى قايدا كەتكەن؟  قىسقاسى جينالىسقا قاتىسىپ وتىرعان 90 مۇعالىمنىڭ ءبارى، ء بىر اۋىزدان ديرەكتوردىڭ جۇمىستان كەتۋىن تالاپ ەتىپ، قالا اكىمىنىڭ اتىنا ارىزداندى. شاقىرىلعانمەن ديرەكتوردىڭ ءوزى جينالىسقا قاتىسپادى. 

پارەنىڭ 2 ملن.تەنگەسى ۇستازدارعا قايتارىلدى

باقىلاۋ دەپارتەمەنتىنەن كەلەتىن كوميسسياعا  بەرۋگە 20000 تەنگەدەن جيعاندارىن بىزگە ايتىپ، جازىپ بەرۋگە قورىققاندارىمەن راس بولىپ شىقتى. اتتەستاتسيادان مەكتەپ وتە الماي قالعاننان كەيىن مۇعالىمدەر بەرگەن اقشالارىن قايتارۋدى تالاپ ەتكەن. /اقشا جينالاتىنى تۋرالى دالەل سۇراعاندارعا، وسىدان ارتىق قانداي دالەل كەرەك./ ەڭ قىزىعى جيناعان اقشانى مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ  كۇيەۋى كەلىپ، مۇعالىمدەرگە ەكى كۇن تاراتقان. سونىڭ وزىندە 15000 تەنگەسىن بەرىپ، 5000 تەنگەسىن كوميسسياعا تاماق اپەردىك دەپ قايتارماعان. وقو ء«بىلىمدى باقىلاۋ» دەپارتامەنتى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى گ. بەكبەرگەنوۆا حانىممەن قابارلاسقانىمدا:  -مەكتەپتىڭ كامەراسىنان قاراڭىز، كوميسسيا مۇشەلەرى مەكتەپتىڭ اسقاناسىنان تاماقتاندى. مەن ءوزىم دە اسحانادان تاماقتاندىم  جانە قاي جەرگە بارساق تا ءوز قارجىمىزعا تاماقتانامىز دەدى. سوندا  132 مۇعالىمنەن قالعان 500.000 اسا تەنگەگە قانداي كوميسسياعا تاماق اپەرگەن؟  بۇعان قۇزىرلى ورگاندار نە دەر ەكەن؟  

جۋىردا عانا 03.11.2015ج ء«بىلىمدى باقىلۋ» دەپارتەمنتى، «سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس» اگەنتتىگى، وقو ءبىلىم باسقارماسى، شىمكەنت قالالىق ءبىلىم ءبولىمى وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن سىپاتاەۆ اتىنداعى №7 مەكتەپتە، اتتەستاتسيادان وتۋگە مۇعالىمدەرگە  15.000 تەنگەدەن جانە قالاتالىرى 5000 تەنگەدەن قالاتالارىڭى سالىپ كەلىڭدەرر دەگەن اقپاراتتى انىقتاۋعا مۇعالىمدەرمەن  جيىن وتكىزگەنبىز. كاسىپوداق كوميتەتىنىڭ، «نۇر-وتان» پارتياسى باستاۋىش ۇيىمى توراعالارى ۇجىمنان كىم ايتتى، ورتاعا شىعى ايتىڭدار دەگەنمەن، ەشكىم اقشا جينالعانى تۋرالى ايتپاعان سوڭ، اقپارات انىقتالماعانىمەن، كەزدەسۋ  پاداسىز بلدى دەپ ايتا المايمىز.

 كەنەسارى اتىنداعى№33 مەكتەپتە، ديرەكتور مەن مۇعالىمدەر اراسىنداعى جانجال ۋشىقپاعاندا كوميسسياعا 20000 تەنگەدەن جيعاندارى دالەلسىز، جاي اقپارات بولىپ قالار ەدى.  سوندىقتان جەمقورلىق تۋرالى قانداي دا ءبىر اقپاراتقا، دالەل ىزدەمەي، ۇجىممەن كەزدەسىپ، الدىن-الۋ شاراسى مەن اينالىسقان دا ناتيجەسىز بولمايدى.

 مەكتەپ ديرەكتورلارىن ء بىلىم، تاجىريبەسى بولماسادا، بەلگىلى ستاۆكاسىن بەرىپ تاعايىندالاتىنىن بىلەتىنبىز. بولماسا كوكەڭ مىقتى بولۋ كەرەك. بۇنى دالەلدەپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ويلايمىن. قوعامنىڭ رۋحاني ازعىنداۋىنىڭ دا ءبىر سەبەبى وسى  مەكتەپ ديرەكتورى بوللۋ ءۇشىن،  تاجريبەسى مول، ار،ۇياتى تازا، ءوزى اشىق ساباقتار وتكىزىپ بىلىكتىلىگىمەن تانىلعان، ۇستازدارعا-ۇستاز بولۋعا لايىقتى،  مامانداردى تاعايىنداۋ ورنىنا، باسقا ماقساتپەن كەلگەن ديرەكتورلار كوبەيىپ كەتكەنىن كىمنەن جاسىرامىز؟ پايعامبار «كىمدە كىمادامدار اراسىندا باستىققا لايىقتى بىرەۋ بولسا دا، سول ورىنعا ونى سايلاماي ءوز جاقىنىن سايلاسا: ول بۇكىل مومىنعا قيانات جاساعان» دەيدى. وتە دۇرىس ايتىلعان. لايىقتىلار باسشى بولماي قانشاما ادامدار قيانات كورىپ، جاستارىمىز ساۋاتسىتسزدىقتان ءوز ورىندارىن تابا الماي اداسىپ ءجۇر. از جازىلىپ،ايتىلىپ جاتقان جوق، تەك تىڭدار قۇلاق، قوعامعا جاناشىرلار بولماي تۇر.

جارقىنبەك سەيتىنبەتۇلى، وقو  ءبىلىم سالاسىنداعى سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس قوعامدىق كوميتەتىنىڭ جەتەكشىسى.                                        .

Abai.kz