ن. ي. ۆەسەلوۆسكي

اققان جۇلدىز

ن. ي. ۆەسەلوۆسكي

اققان جۇلدىز

قىرعىز حاندارىنىڭ ۇرپاعى جانە ورىس ارمياسىنىڭ وفيتسەرى شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆ شىعىستانۋ كوگىنەن قۇيرىقتى جۇلدىزداي اعىپ ءوتتى. ورىس شىعىستانۋشىلارى ونى ءبىر اۋىزدان ەرەكشە قۇبىلىس دەپ مويىنداپ، بولاشاقتا تۇركى حالىقتارىنىڭ تاعدىرى تۋرالى ۇلى جانە ماڭىزدى جاڭالىقتار اشادى دەپ ۇمىتتەنگەن ەدى، بىراق شوقاننىڭ مەزگىلسىز دۇنيە سالۋى ءبىزدى بۇل ۇمىتتەن ايىرىپ وتىر. ول 30-عا دا تولماستان وكپە اۋرۋىنان قايتىس بولدى. باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى گاسفورت ءۋاليحانوۆتىڭ ايرىقشا قابىلەتتى ەكەنىن بايقاپ، ونىڭ عىلىممەن اينالىسۋىنا بارىنشا جاعداي جاسادى جانە عىلىم الەمىنە تاماشا ناتيجە اكەلگەن قاشعار ساپارىنا بارۋىنا جاردەمدەستى. ءۋاليحانوۆ قاشعاردان ورالعان كەزدە گاسفورت ساپاردىڭ ەسەبىن رەتتەۋگە ءوزى قاتىسىپ، كەيىننەن ۋاليحانوۆقا پەتەربورعا بارىپ كەلۋىنە جاعداي جاسادى. قاشعار ساپارى تۋرالى جازبالار وسى تاماشا ادامنىڭ نەگىزگى ايتۋلى ەڭبەگىن قۇرايدى; قالعان ماقالالارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى تولىق اياقتالماعان نەمەسە كىرىسپە كۇيىندە قالعان جانە بۇل ماقالالاردىڭ دەنى قولجازبا ەمەس، وزگەلەردىڭ كوشىرمەسى رەتىندە ساقتالعان1*1. قولجازبانى كوشىرۋشى ءوز تاپسىرماسىن مۇلتىكسىز ورىندادى دەۋگە كەلمەيدى، ءۋاليحانوۆتىڭ جازۋى وتە تۇسىنىكسىز بولعاندىقتان، قايتالاپ كوشىرۋدە بوس قالعان جەرلەر كوپ نەمەسە سوزدەردىڭ ماعىناسى بۇرمالانعان، ال اۆتور نەگە ەكەنى بەلگىسىز، تۇزەتۋلەر جاساماعان. دەگەنمەن دە، ءۋاليحانوۆتىڭ بارلىق ىزدەنىستەرىنىڭ ماڭىزى سونشالىق، ورىس گەوگرافيالىق زەرتتەۋ قوعامى 1867 جىلدىڭ 24 ءساۋىرى كۇنگى ماجىلىسىندە ش. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ سوڭىندا قالعان بارلىق مۇرالارىن باسىپ شىعارۋدى ۇيعاردى. بۇل شەشىم سول كەزدە جۇزەگە اسپاي، ءۋاليحانوۆتىڭ وڭدەلۋگە ءتيىس ءبىراز ماقالالارى اركىمنىڭ قولىندا كەتتى. ماسەلەن، ۆ. ۆ. گريگورەۆتىڭ قاعازدارىنىڭ اراسىنان، مەن شوقاننىڭ ەكى داپتەرىن تاپتىم، بىرەۋى ەدىگە تۋرالى قىرعىز اڭىزى، ەكىنشىسى - ونىڭ ىقشامدالعان ورىسشا اۋدارماسى*2.

1887 جىلى گ. ن. پوتانين ءۋاليحانوۆ شىعارمالارىن باسىپ شىعارۋ تۋرالى ماسەلەنى قايتا كوتەردى جانە دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى گ. ا. كولپاكوۆسكي باسپاعا قاجەتتى قارجى جايىن قاراستىرۋعا كەلىسىم بەردى*3. بىراق كولپاكوۆسكي كوپ كەشىكپەي پەتەربورعا قىزمەتكە اۋىسىپ، بۇل ماسەلە تاعى توقتاپ قالدى. سول كەزدە گ. ن. پوتانين مەنەن ءۋاليحانوۆتىڭ جارىق كورۋگە ءتيىس جيناعىنا رەداكتسيا جاساۋىمدى جانە باسپاگەر تابۋىمدى ءوتىندى. ءوز جۇمىسىم قيىن بولسا دا، بۇل ءىستىڭ جەڭىل ەمەستىگىنە قاراماستان، شوقان ءۋاليحانوۆ ارۋاعىنىڭ ريزالىعى ءۇشىن جانە شىعىستانۋعا ۇلەس بولسىن دەپ باس تارتپاي، ونىڭ جازبالارىن قاراپ شىعۋعا كەلىستىم. بۇل جۇمىس مەن ويلاعاننان دا كۇردەلى بولىپ شىقتى. وكىنىشكە قاراي، گ. ن. پوتانين ماعان تۇپنۇسقامەن سالىستىرىلماعان كوشىرمەنى بەرىپتى، ال ولاردىڭ ءبىرازىنىڭ تۇپنۇسقاسىن تابۋ مۇمكىن بولمادى2.

كەيىننەن، پوتانين مىرزا ارقىلى ءۋاليحانوۆتىڭ باستاپقى جازبالارىن الدىم. ونى ك. ك. گۋتكوۆسكيدىڭ قىزى ك. ك. گۋتكوۆسكايادان الدىم.

مەنىڭ ءوتىنىشىم بويىنشا گ. ن. پوتانين مەن ن. م. يادرينتسەۆ شوقان ءۋاليحانوۆ تۋرالى ەستەلىك جازدى. سونداي-اق، مەنىڭ قولىما ونىڭ وتانداسى، تۇركىستان ولكەسىندە قىزمەت ەتكەن جانە 1891 جىلى رەسەي كونسۋلى قىزمەتىندە ءجۇرىپ دجيددا3 قالاسىندا  تىرىسقاق اۋرۋىنان دۇنيە سالعان ي. ي. يبراگيموۆتىڭ ەستەلىگى ءتۇستى. ءۋاليحانوۆتى جاقسى بىلەتىن س. يا. كاپۋستين بۇل باسىلىمنان بولەك، وزىنشە ونىڭ تولىق ءومىربايانىن جازىپ شىقپاق ويى بولعان، بىراق وندا ءۋاليحانوۆ تۋرالى ەش ماعلۇمات ايتىلماعان، كىرىسپە سوزبەن عانا شەكتەلىپتى*4.

ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ كەڭەسى، مەنىڭ مالىمدەمەمنەن كەيىن ءۋاليحانوۆتىڭ شىعارمالار جيناعىن باسۋعا قاجەت قاراجاتتى بولۋگە شەشىم قابىلدادى، سولايشا مەن باسپا ىسىنە كىرىستىم. بىراق مەنى وتە قىنجىلتقان جاعداي: ءۋاليحانوۆتىڭ نەگىزگى جۇمىسى «1858-59 جىلدارداعى التىشار نەمەسە قىتاي پروۆينتسياسى نان-لۋدىڭ (كىشى بۇحار) التى شىعىستىق قالاسىنىڭ جاعدايى تۋرالى» دەپ اتالاتىن ماقالاسىنىڭ تۇپنۇسقاسىن الا المادىم، بۇل ماقالا قوعامنىڭ «جازبالارىندا» ۇقىپسىز رەداكتسيالانعان، وتە كوپ قاتە كەتكەن. تەك ماقالانى تەرۋ كەزىندە مەن ءۋاليحانوۆتىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى مۇراعاتىندا ساقتالعان ەسەبىمەن تانىسۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدىم. ەسەپ كوشىرمەشى قولىمەن جازىلعان، كەي جەرلەرىنە ءۋاليحانوۆ ءوزى تۇزەتۋ ەنگىزگەن.

بۇل ءماتىننىڭ وسى تومداعى بارلىق كۇماندى تۇستارىن مەن بولەك ورنالاستىردىم (398-403 بب.), قالعان قوسىمشالار وزگەرىسسىز بەرىلدى.

بۇل عاسىرداعى شىعىس تۇركىستان تۋرالى ءبىزدىڭ ماعلۇماتتارىمىز نەگىزىنەن ول جاققا بارىپ كەلگەن سىبىرلىك كوپەستەر ارقىلى جينالدى. وسى سالاداعى ەڭ تاماشا ەڭبەك ءبىزدىڭ كازاك كورپۋسىندا قىزمەت ەتكەن قىرعىز سۇلتانى ءۋاليحانوۆتىڭ ەڭبەگى بولىپ تابىلادى. 50-جىلداردىڭ باسىندا ول شىعىس تۇركىستانعا ساۋداگەر رەتىندە بارىپ ءبىراز قولجازبا جينادى. ول شىعىس تۇركىستان بولىپ سانالاتىن جوڭعاريا مەن التىشاردىڭ (التى قالا) سيپاتتاماسىن جاسادى. بۇل ەڭبەك 1861 جىلى جارىق كورگەن «گەوگرافيالىق قوعام جازبالارىندا» جاريالانعان.

ا. ن. پىپين

شوقان شىڭعىسۇلى

ءۋاليحانوۆ تۋرالى

قىرعىز شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ءومىربايانى وتە قىزىقتى قۇبىلىس - ازيالىق جانە ەۋروپالىق قاسيەتتەردىڭ قوسىندىسى. شىققان تەگى بويىنشا ءۋاليحانوۆ وزدەرىن شىڭعىسحان تۇقىمىمىز دەپ ەسەپتەيتىن قىرعىز اريستوكراتياسىنا جاتاتىن (ول 1830 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تۋعان)*1. ول - قىرعىزدىڭ سوڭعى حانى ءۋاليدىڭ نەمەرەسى جانە ورتا ءجۇز قىرعىزدارىنىڭ رەسەيگە قوسىلۋى ورىن العان كەزدە بيلىك قۇرعان ابىلاي حاننىڭ شوبەرەسى. شوقان قىرعىز دالاسىندا، قۇسمۇرىن (توبىل گۋبەرنياسى، پەتروپاۆلدان وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي) مەكەنىندە تۋعان. مۇسىلمانشا ەسىمى - مۇحاممەد-حانافيا; شوقان - ەركەلەتكەن اتى. ول كەزىندە ءوز اكەسى ءبىلىم العان، قىرقىنشى جىلدارى كازاك اسكەري ۋچيليششەسىنەن كادەت كورپۋسى بولىپ وزگەرتىلگەن ومبى كادەت كورپۋسىندا وقىدى. شوقان ءبىر اۋىز ورىسشا بىلمەي كورپۋسقا ءتۇسىپ، 1853 جىلى وفيتسەر بولىپ شىقتى ء(وز قاتارلاستارىنان ءبىر جىل ەرتە ءبىتىردى، سەبەبى باسقا ۇلت وكىلى بولعاندىقتان ارناۋلى اسكەري عىلىمداردى تىڭداۋعا قۇقى بولمادى).

ول سول كەزدەگى باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى گاسفورتقا اديۋتانت بولىپ تاعايىندالدى. شوقاننىڭ دامۋىنا ەڭ الدىمەن ونىڭ ءوز تابيعي دارىنى سەبەپ بولسا، ەكىنشى جاعىنان ومبى قوعامىنىڭ ءبىراز ءبىلىمدى ادامدارىنىڭ وعان وزگە ۇلت وكىلى رەتىندە ىقىلاسى اسەر ەتتى. گۋتكوۆسكيلەر، كاپۋستيندەر، مارقۇم س. يا. كاپۋستين ونىڭ ەڭ جاقىن دوستارى بولدى. گۋتكوۆسكي گۋبەرناتوردىڭ جولداسى، ءسىبىر قازاقتارى وبلىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولعان كەزدە، شوقانمەن اراسى جاقىنداي ءتۇسىپ، وعان قىرعىزداردى باسقارۋ تۋرالى جازبا دايىنداۋدى تاپسىردى1.

سول جىلدارى باتىس ءسىبىر ولكەسىن ارالاعان پ. پ. سەمەنوۆ شوقانعا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، ونى ەرەكشە تۇلعا دەپ تانىدى، ونىڭ بىلىمدىلىگىنە جانە تۇركىستان تۋرالى ادەبيەتتەردى كوپ وقىعانىنا تاڭقالدى. ءۋاليحانوۆ قازاناماسىندا ايتىلعانداي (پ. پ. سەمەنوۆتىڭ مالىمەتتەرىنە سۇيەنە جازىلعان), 1858 جىلى (شىعىس تۇركىستانداعى ءۇزىلىسسىز تولقۋلار مەن كوتەرىلىستەر سەبەبىنەن باتىس ءسىبىر باسشىلىعى) «قاشعار جاعدايى تۋرالى جەرگىلىكتى جەردەن نانىمدى ماعلۇماتتار الۋ ءۇشىن جانە بۇل ءوزى ابدەن قولدان كەلەتىن، مۇمكىندىگىنشە جان-جاقتى زەرتتەپ، ءبىلىپ كەلەتىن، ورتالىق ازيانىڭ وسى بولىكتەرىندەگى ساۋدا جولدارىن زەرتتەۋ ءۇشىن سەنىمدى ادامدى اتتاندىرۋ قاجەت بولدى. تاپسىرما وتە قاۋىپتى بولدى، ونى ورىندايتىن ادام باتىل شەشىمدى، كورەگەن، بايقاعىش، سونىمەن قوسا تاتار ءتىلى مەن شىعىستىق سالت-ءداستۇردى ءبىلۋى كەرەك بولدى، سەبەبى ازيالىق كيىممەن ءجۇرۋ كەرەك ەدى». بۇل شارتتارعا ءۋاليحانوۆتان ارتىق ساي كەلەتىن ادام تابۋ قيىن ەدى. 1858 جىلدىڭ ماۋسىمىندا ول سەمەيلىك باي سارت كوپەستىڭ كەرۋەنىمەن ەرتەرەكتە قاشعاردا ءومىر ءسۇرىپ، كەيىننەن رەسەيگە قونىس اۋدارعان وتباسىنان شىققان جاس سارت ساۋداگەر رەتىندە. ءالىم دەگەن اتپەن اتتاندى. ءۋاليحانوۆ شاشىن تاقىرلاپ العىزىپ، ازيالىقشا كيىنىپ، سەمەيدەن كەرۋەنمەن شىقتى. كەرۋەن قاشعارعا امان-ساۋ جەتتى، ال 1859 جىلدىڭ كوكتەمىندە قازىرگى ۆەرنىي قالاسىنا ورالدى. قازانامادان: «بۇل ساياحات گەوگرافيالىق ەرلىك بولدى. ماركو پولو زامانىنان بەرى وسى قالادا ولتىرىلگەن باقىتسىز ادولف شلاگينتۆەيتتى ايتپاعاندا، قاشعارعا بىردە-ءبىر ەۋروپالىق كىرە العان جوق» - دەپ وقيمىز. شوقاندى ءوزى اتىن العان ءالىمنىڭ*2 تۋىستارى قارسى الىپ، وعان قۋانىپ، ونىڭ ورالۋ قۇرمەتىنە توي جاسالىپ، سۇلۋ قالىڭدىق تاۋىپ (جەرگىلىكتى سالت بويىنشا قالادا تۇرعان كەزدە) شوقاندى ۇيلەندىردى.

قاشعار ولكەسى بۇل كەزەڭدە ەندى عانا توڭكەرىستى باستان وتكەرگەن بولاتىن، ونى جاساعان كوتەرىلىسشى ياكۋب بەك2 ەدى، سوندىقتان ءورتتىڭ جالىنى ءالى باسىلا قويماعان. ءۋاليحانوۆ قاشعار الاڭىنان ادامنىڭ باس سۇيەگىنەن تۇرعىزىلعان پيراميدانى كوردى، تۇرعىندار سولاردىڭ اراسىندا شلاگينتۆەيتتىڭ دا باسى بار دەستى. قاشعارداعى بيلىك باسىنداعىلار ءالىم اتىن جامىلعان ورىس وفيتسەرى جاسىرىنىپ ءجۇر دەگەن حابار الدى، بىراق ول تىم كەش جەتتى: كەرۋەن رەسەيگە ورالىپ ۇلگەرگەن ەدى. قاشعاردان قۋعىنشىلار جىبەرىلىپ، الايدا ولار كەرۋەندى قۋىپ جەتە المادى، ول ورىس شەكاراسىنان ءوتىپ كەتتى.

شاماسى كادەت كورپۋسىنىڭ تاس قابىرعاسىنداعى ومىردەن باستاپ شوقاننىڭ دەنساۋلىعىنا زيان كەلگەن بولار. ونى ءار جاز سايىن تۋعان جەرىنە جىبەرىپ تۇرعانىمەن، بىراق بۇل ساپارلاردان جيناعان كۇش-قۋات ول قىس بويى جوعالتقان دەنساۋلىعىن قالپىنا كەلتىرە المادى. قاشعار ساپارى اياقتالعاننان كەيىن ونى پەتەربورعا شاقىردى، بىراق استانانىڭ اۋا رايى مەن ءومىرى ونىڭ دەنساۋلىعىن ودان ءارى تومەندەتتى: ودان وكپە اۋرۋىنىڭ بەلگىسى تابىلىپ، دارىگەرلەر كەلەسى جىلى تۋعان دالاسىنا قايتۋعا كەڭەس بەردى. بۇدان كەيىن ول قىردا ءومىر ءسۇردى (كوكشەتاۋ وكرۋگىندە), قىستا ومبىعا بارىپ تۇردى. گەنەرال چەرنياەۆ تاشكەنتكە العاشقى ەكسپەديتسيا شىعارعان كەزدە، ءۋاليحانوۆ بۇل ساپارعا شاقىرىلدى، بىراق اسكەري جورىقتارعا توزبەي جانە گەنەرال چەرنياەۆپەن ءىس جۇرگىزۋ بارىسىندا كەلىسپەۋشىلىكتەر تۋىپ ۆەرنىيعا ورالدى. ونىڭ دەرتى مەڭدەپ (قۇلجا ولكەسىمەن شەكارالاس) قىرعىز اۋىلىندا 1864 جىلى 31 جاسىندا دۇنيە سالدى3.

ءۋاليحانوۆتىڭ باسپا بەتىندە جارىق كورگەن جازبالارى ساناۋلى عانا، ولار گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ باسىلىمدارىندا جاريالاندى: «جوڭعاريا وچەركتەرى» («جازبالار»، 1861 ج.، I II كىتاپ), «1858-59 جىلدارداعى التىشار نەمەسە قىتاي پروۆينتسياسى نان-لۋدىڭ (كىشى بۇحارا) التى شىعىستىق قالاسىنىڭ جاعدايى تۋرالى» (سوندا، ءىىى كىتاپ), 1868 جىلعى «گەوگرافيالىق قوعام حابارشىسىندا» ء(ىV ت. 2 ءبولىم) ءۋاليحانوۆتىڭ قاشعارعا ساپارى تۋرالى حابارلاندىرۋ باسىلعان*3.

بىراق ءۋاليحانوۆ جيناعان ماعلۇماتتاردىڭ ءبارى باسىلعان جوق. ونىڭ قولجازبالارى ءىز-ءتۇسسىز جوعالىپ كەتتى4. «ورتا ازيا تاريحى، ەتنوگرافياسى جانە گەوگرافياسى جايلى ماتەريال جيناۋ ءۇشىن ءۋاليحانوۆ ەشنارسەدەن ايانبادى، - دەلىنگەن قازانامادا، - ءوز حالقىنىڭ اڭىز، اڭگىمە، پوەما، قيسسا-داستاندارىن مۇقيات جازىپ الدى، ومىرىنە قاۋىپ تونگەنىنە قاراماستان، ەسكى جادىگەرلەردى ساتىپ الىپ، كونە قولجازبالاردى جينادى... ءۋاليحانوۆ ءوز ەلىنە تەرەڭ ادالدىعىن ساقتادى، ول قازاق ءومىرىن ءسۇيدى، سونىمەن بىرگە باتىس وركەنيەتىن باعالاي الدى، ءوز حالقىنىڭ بولاشاعىن تەك رەسەي قاناتىنىڭ استىنان كوردى». ءۋاليحانوۆتى جاقسى بىلەتىن ادامدار ونىڭ اقىل-ويىنىڭ كەلىستىگى جانە باعىت-باعدارى جاعىنان ورىس باتىسشىلى بولعاندىعىن ايتادى: ول رەسەيدى شىن جاقسى كوردى، ونىڭ كەمشىلىكتەرىن كورە ءبىلدى، جاقسى ادامدارمەن بىرگە ونىڭ جاڭارۋىن شىن جۇرەكتەن تىلەدى. شوقان الپىسىنشى جىلدارداعى قوزعالىسقا قىزىعۋشىلىق تانىتتى. ءدىني تۇرعىدان العاندا ول ەركىن ويشىل بولدى، بىراق ءوز حالقىمەن بايلانىسىن ۇزبەس ءۇشىن مۇسىلمان بولىپ قالدى.

پ. ي. نەبولسين

[ش. ءۋاليحانوۆ پەتەربوردا]

كوپ ۇلىستى پەتەربوردا، بىزدە جاريالانعان ءدىني-سەنىم بوستاندىعىنىڭ كورىنىسىندەي باسقا سەنىمدەگى بىرنەشە شىركەۋ ورىن تەپكەن نەۆسكي داڭعىلى بار، پەتەربوردا بىزدە قىرعىزدار سيرەك; مۇندا ولار بار-جوعى بەس ادام عانا بولار. ولار جالپى ەۋروپالىق اسكەري كيىم كيىپ جۇرەدى جانە بىرەۋىنەن باسقاسىنىڭ نازار اۋداراتىنداي ەشبىر ەرەكشەلىگى جوق. بۇل بىرەۋ - ءالى وتە جاس اتتى اسكەر وفيتسەرى، شاماسى، شەنى بويىنشا شتابس-كاپيتان، اۋليە ۆلاديمير وردەنىنىڭ يەگەرى، شىعۋ تەگى بويىنشا سۇلتان، اتى شوقان، اكەسىنىڭ اتى شىڭعىس، فاميلياسى ءۋاليحانوۆ (اتاسى حان ءۋالي، تەگى - سۇلتان). ءۋاليحانوۆ ءسىبىر قازاقتارىنا جاتادى، ول قاشعارعا ساياحات جاساپ، وسى قىستا گەوگرافيالىق قوعامنىڭ ءبىر ماجىلىسىندە جەكە ەرۋديتسيا مەن شىنايى ىزگىلىكتەرگە تولى بايانداما جاسادى.

ي. ۆ. مۋشكەتوۆ

[شوقان ءۋاليحانوۆ جانە ونىڭ گەولوگيالىق كوللەكتسياسى]*1

1858 جانە 1859 جىلدارى شوقان ءۋاليحانوۆ كوپەس رەتىندە ساۋدا كەرۋەنىنە ەرىپ العاش رەت ۆەرنىي قالاسى مەن ىستىقكولدەن زاۋكى اسۋى ارقىلى تيان-شاننىڭ بارلىق جوتالارىن كەسىپ ءوتىپ، شاتىركول كولىنەن اسىپ قاشعارعا باردى.

ءۋاليحانوۆ مىرزا ءوز ساياحاتىنىڭ بارلىق ناتيجەلەرىن جاريالاپ ۇلگەرمەدى; ول تەك ماڭىزدى عىلىمي ءمانى بار، اۆتوردىڭ سيرەك كەزدەسەتىن بايقامپازدىعى مەن مول ءبىلىمىن تانىتاتىن بىرنەشە ماقالالارىن جارىققا شىعاردى; شىققان تەگى جاعىنان - قىرعىز، ول جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ ءتىلىن جاقسى ءبىلدى، سوندىقتان جەرگىلىكتى حالىقتاردان ءارتۇرلى جانە تولىق ماعلۇماتتاردى ودان ارتىق ەشكىم جيناي المايتىن ەدى، ەگەردە ول قاشعاردان قايتىپ كەلگەن سوڭ كوپ ۇزاماي قايتىس بولماعاندا ونىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ناتيجەلەرى ءتىپتى جەمىستى بولار ەدى. ونىڭ بىرنەشە ماقالالارى بار، ەڭ سوڭعىسىن ول قايتىس بولعاننان كەيىن 10 جىلداي ۋاقىت وتكەن سوڭ پ. پ. سەمەنوۆ جاريالادى2. ولاردىڭ العاشقىلارى گەوگرافيا سالاسىندا ەمەس، تاريح جايلى، سوندىقتان ماڭىزدى بولعانىمەن دە ءبىز ولارعا توقتالمايمىز، تەك اتاپ وتەرلىگى، زاۋكى نەمەسە جاۋكى ارقىلى تيان-شان اسۋلارىنان كولدەنەڭنەن كەسىپ ءوتىپ، سەمەنوۆ جولىن جالعاستىرا كەلە، ول «جولدا كەزدەسكەن تاۋ جىنىستارىنىڭ كوللەكتسياسىن جاساپ، سونداي-اق ياركەنت ماڭىنداعى ميردجاي تاۋلارىندا جانە قاراقاس وزەنىندە الىناتىن نەفريت بولىكتەرىنىڭ، بولورلىق ياشمانىڭ، ءمارماردى، حرۋستالدى، كەريا وزەنىنىڭ قۇمدى التىنىن جينادى». وكىنىشكە قاراي، بۇل سيرەك كەزدەسەتىن كوللەكتسيا ساراپتالماي جاتىپ جوعالىپ كەتتى3, قالاي بولسا دا، مەن قانشا ىزدەسەم دە، ونى تاپپادىم.

التىشاردى سيپاتتاعاندا ءۋاليحانوۆ مىرزا ءارتۇرلى مينەرالدى زاتتاردىڭ بار ەكەنىن قىسقاشا ايتىپ وتەدى، ولار از زەرتتەلگەنىمەن، كەريا اۋىلىندا التىننىڭ كوپ مولشەردە جۋىلىپ الىناتىنى سونشالىق، تۇرعىندار سالىقتى (قىتايعا) وسى مەتالمەن تولەپ، ونى جەكە ادامدارعا ساتا الادى. حوتاننان سارايعا جىل سايىن 80 لانعا دەيىن التىن جونەلتىلەدى. بىراق التىننىڭ كوپ مولشەرى لازۋريت، فەرۋزا، لاعىلمەن بىرگە پامير، قاراتەگىن جانە بولوردا وندىرىلەدى.

پ. پ. سەمەنوۆ تيان-شانسكي

ا. ا. دوستوەۆسكي

[ش. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ قاشعارعا جاساعان ساياحاتىنىڭ ماڭىزى جايلى]

تيان-شانننىڭ بىزگە تاياۋ ورنالاسقان بولىكتەرىن زەرتتەۋگە جول اشىلدى.

1858 جىلدىڭ وزىندە ورىس وفيتسەرى شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆ ءوزىنىڭ ۇلتتىق قىرعىز كيىمىمەن ساۋدا كەرۋەنىنە ەرىپ، زاۋكى اسۋى ارقىلى تاشكەنتكە*1 وتىپ، ول جاقتان كوپتەگەن قىزىقتى عىلىمي ەتنوگرافيالىق جانە ستاتيستيكالىق ماعلۇماتتار جيناپ كەلدى. پەتەربورعا كەلگەن سوڭ پ. پ. سەمەنوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ولاردى وڭدەۋگە كىرىسكەن ەدى، بىراق سىرقات جانە مەزگىلسىز اجال ونىڭ قىزىقتى عىلىمي جۇمىستارىن توقتاتىپ تاستادى.

ورتا ءجۇز سۇلتاندارىنىڭ ءبىرىنىڭ ۇلى شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆ شىڭعىس اۋلەتىنەن تارايتىن اتاقتى ابىلاي حاننىڭ ۇلى ءۋالي حاننىڭ نەمەرەسى ەدى. ول ومبى كادەت كورپۋسىندا تاربيەلەندى جانە وفيتسەر بولعاننان سوڭ ەرەكشە دارىنىمەن پ. پ. سەمەنوۆتىڭ نازارىن اۋداردى. ولار 1856-1857 جىلى سىبىردە تانىستى. پ. پ. سەمەنوۆ گەنەرال-گۋبەرناتور گ. ح. گاسفورتقا قاشعارعا ءوز ۇلتتىق قىرعىز كيىمىمەن ساپار شەگىپ، ەرەكشە دارىنى ارقاسىندا رەسەي ءۇشىن وتە قاجەت قاشعار عانا ەمەس، تۇتاس التىشار تۋرالى مالىمەتتەردى جيناپ، ورىس شەكارالارىن مازاسىزداندىرعان شىعىس تۇركىستاندا بولىپ جاتقان توڭكەرىستىڭ سەبەبىن تۇسىندىرە الاتىن جالعىز ساۋاتتى وفيتسەر ش. ش. ءۋاليحانوۆ ەكەنى جايلى كەڭەس بەردى. مۇنداي قاجەتتى مالىمەتتەردىڭ باعدارلاماسىن پ. پ. سەمەنوۆپەن بىرگە قىرعىز دالاسىن جەتىك بىلەتىن پولكوۆنيك ك. ك. گۋتكوۆسكي قۇردى. ءسىبىر اسكەري وكرۋگىنىڭ قولباسشىسى گ. ح. گاسفورت شوقان ءۋاليحانوۆتى ءساتى تۇسكەن كەزدە قاشعارعا جولساپارعا اتتاندىرىپ، ول (كەرۋەنباسىنىڭ تۋىسى رەتىندە) زاۋكى اسۋى ارقىلى 1858 جىلى كوپەس كەرۋەنىنە ىلەسىپ، امان-ەسەن جەتتى.

ول جەردە شوقان ءۋاليحانوۆ جالپى التىشار تۋرالى اسا قۇندى مالىمەتتەردى جيناپ ۇلگەردى جانە العاش رەت اد. شلاگينتۆەيتتىڭ قازاسىنىڭ سەبەپتەرى مەن قۇپياسىن اشا الدى. شلاگينتۆەيت قاشعارعا كەلگەن كەزىندە، سورىنا قاراي، شىعىس تۇركىستاننىڭ قوجايىنى بولىپ حالىق كوتەرىلىسىن ۇيىمداستىرعان، قانىشەر قوجا ءۋاليحان تورە تاققا وتىرادى. قىتاي اسكەرلەرىنىڭ قىسىمىندا قالعان قاشعارلىقتار فەرەنگتىڭ (شەتەلدىك) كەلگەنىنە قۋانىپ، ول (شلاگينتۆەيت) قورعانىسقا كەڭەس بەرە الادى دەپ ويلاپ ونى ءۋاليحان قوجاعا اكەلەدى. ءاردايىم اشۋلى جانە قان توكپەي وتىرا المايتىن ول سول ساتتە وكىنىشكە وراي، اپيىن ءىشىپ ەلىرىپ وتىرادى. قوجا شلاگينتۆەيتتەن قۇجاتتارىن كورسەتۋدى تالاپ ەتەدى، ول قۇجاتتارىن تەك قوقان حانىنا كورسەتە الاتىنىن جانە ولار بومبەيدەن سوعان ارنالعانىن ايتقاندا، ىزا بولعان قوجا اشۋعا بۋلىعىپ، جاتجەرلىكتى بىردەن ءولىم جازاسىنا بۇيىرادى. جازا قالانىڭ شەتىندە ورىندالادى، شلاگينتۆەيتتى جەندەتتەر مەشىت ورنالاسقان جاڭا الاڭ ارقىلى الىپ وتەدى. وقيعا كۋاگەرلەرى، شوقان ءۋاليحانوۆ جەرگىلىكتى ءداستۇر بويىنشا ايەلدىككە العان قاشعار قىزى دا شەتەلدىكتىڭ بويى ۇزىن، جەرگىلىكتى كيىم كيگەن، بىراق جالاڭباس، شاشى ۇزىن بولعانىن ايتادى. اد. شلاگينتۆەيتتىڭ شابىلعان باسى ءۋاليحان تورەنىڭ بۇيرىعىمەن جازالانعانداردىڭ باس سۇيەگىنەن ورناتىلعان پيراميدانىڭ ەڭ توبەسىنە قويىلعان. بۇل وقيعا 1857 جىلدىڭ تامىز ايىندا بولعان. ارادا كوپ ۋاقىت وتپەي جەرگىلىكتى حالىق پەن اسكەر ءۋاليحان قوجانىڭ قانىشەر قىلىقتارىن كوتەرە المايتىنىن تۇسىنەدى... ءۋاليحان تورە قوقانعا قاشتى، ال قىتايلىقتار كوتەرىلىس جاساعان حالىقتى قايتادان بيلەپ-توستەپ، كوپ ادامدى جازالاپ، قاتالدىق تانىتتى. قاشعاردا 5 ايداي بولعان شوقان ءۋاليحانوۆ 1859 جىلى ساۋىردە قىزىقتى مالىمەتتەرمەن كەرى قايتىپ، 1860 جىلى پەتەربورعا كەلدى. ول جەردە گەوگرافيالىق قوعامنىڭ مۇشەلىگىنە الىنىپ، پ. پ. سەمەنوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن قىرعىز دالاسى تۋرالى جيناعان مول گەوگرافيالىق، ەتنوگرافيالىق جانە تاريحي ماتەريالدارىن وڭدەۋگە كىرىستى. بۇعان قوسا پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتىنەن ءدارىس تىڭداۋ ارقىلى ءوز ماعلۇماتتارىن تولىقتىرۋعا تىرىستى. فرانتسۋز جانە نەمىس تىلدەرىن مەڭگەرگەن ءۋاليحانوۆ ورتالىق ازياعا قاتىستى نارسەنىڭ بارىندە تاماشا قابىلەتتىلىك تانىتتى. ءۋاليحانوۆتىڭ «جوڭعاريا وچەركتەرى»، «التىشاردىڭ جاعدايى» اتتى تاماشا ماقالالارى 1861 ج. جارىق كورگەن «يمپەراتورلىق ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ جازبالارى» جيناعىندا جاريالاندى. وكىنىشكە وراي، ءۋاليحانوۆتىڭ ءالسىز دەنساۋلىعى پەتەربور اۋا رايىن كوتەرمەدى; 1863*2 جىلى ول ەلىنە قايتىپ كەلۋگە ءماجبۇر بولدى، 1865 جىلى وكپە دەرتىنەن دۇنيە سالدى. ونىڭ قاشعار ساپارىنىڭ سوڭعى بەتتەرىن 1868 جىلى قوعامنىڭ «يزۆەستياسىندا» بارون ف. ر. وستەن-ساكەن باسىپ شىعاردى.

شوقان ءۋاليحانوۆ، كوپ تومدى شىعارمالار جيناعى. 1-توم