جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامى. قانداي قوعام؟
ەلىمىزدىڭ الدىنان جاڭا مۇمكىندىكتەر اشىلدى. الايدا، بىرنەشە جىلدان بەرى الەم مازاسىز كۇي كەشۋدە. داعدارىس جاھاندىق دەڭگەيدە ەڭسەرىلگەن جوق جانە الەمدىك قوعامداستىق قىسىمدىق تۋربۋلەنتتى جاعدايدا تۇر.
ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا ەڭبەك ادامنىڭ ەڭسەسىن كوتەرەتىندىگى جونىندە اتالى سوزدەر ايتىپ، اركىمنىڭ ەڭبەك ەتۋىنە جاعداي جاساۋ ماسەلەسى تياناقتالىپ، ۇكىمەتكە وسى مىندەتتى ورىنداۋ ءۇشىن 20 تاپسىرما بەرگەنى بەلگىلى. ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋ بارىسىندا ومىرگە كەلگەن «جۇمىسپەن قامتۋدىڭ جول كارتاسى — 2020» باعدارلاماسىنىڭ حالىق ءۇشىن بەرەر جاقسىلىعى ولشەۋسىز. ەڭبەك ادامىنا مۇنداي جاعداي الەمدى قارجىلىق داعدارىس شارپىپ تۇرعان ساتتە ەشبىر ەلدە جاسالىنعان ەمەس. بۇل جونىندە تالاي بيىك مىنبەلەردەن اۋزى دۋالى ازاماتتار جانە شەتەل ساراپشىلارى سان مارتە ايتتى. جۇمىسپەن قامتۋ باعىتىندا ەشبىر ەلدە مۇنداي باعدارلاما قابىلداعان ەمەس. ەڭبەك ادامىنا جاسالىنعان قامقورلىقتى پايدالانا ءبىلۋ ماڭىزدى.
شىنىن ايتقاندا، قوعامدا ءالى ءوز ورنىن تابا الماي ەڭبەك ەتۋگە قۇلقى بولماي جۇرگەندەر بار. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ باسقارما جىل سايىن باعدارلامانى تۇرعىندار اراسىندا ءتۇسىندىرۋ، ۇگىت ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋ باعىتىندا ناقتى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋدا. جۇمىسپەن قامتۋ باعىتتارى بويىنشا 3000 بۋكلەت، 2500 پلاكات جانە 570 ادىستەمەلىك نۇسقاۋلار دايىنداپ، بارلىق اۋىلدىق وكرۋگتەرگە جىبەرىلدى. ءباسپاسوز بەتتەرىندە، تەلەارنالاردا، راديو حابارلارىندا باسقارما قىزمەتكەرلەرى تۇرعىندارعا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. باعدارلامانىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن بىلمەيتىندەر دە تابىلدى. سوندىقتان دا باسقارما قىزمەتكەرلەرى جانە وسى باعىتتا جۇمىس ىستەيتىن اۋداندىق بۋىندار تۇرعىندار اراسىندا ءجيى بولىپ، يگى باعدارلاما اركىمنىڭ ەڭبەك ەتۋىنە جول اشقاندىعىن ناقتى مىسالدارمەن تۇسىندىرۋدەن جالىققان ەمەس.
ۇستىمىزدەگى جىلى «جۇمىسپەن قامتۋدىڭ جول كارتاسى – 2020» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋعا وبلىستا 6708,9 ميلليون تەڭگە ءبولۋ قاراستىرىلعان. وسى جىلدىڭ 9 ايىندا ول قارجىنىڭ 91,3 پايىزى يگەرىلدى. باعدارلامانىڭ اياسىندا ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 1 قازانىنا دەيىن 8599 اداممەن الەۋمەتتىك كەلىسىم-شارت جاسالىندى. جىل سوڭىنا دەيىن ولاردىڭ قاتارىن بەلگىلەنگەن جوسپار بويىنشا 14 مىڭعا جەتكىزۋ قاراستىرىلىپ وتىر. بۇل باعدارلاماعا ءوز بەتىمەن جۇمىسپەن اينالىسۋشىلار، جۇمىسسىزدار، ءىشىنارا جۇمىسپەن قامتىلعاندار تارتىلدى. سونىمەن بىرگە، تابىسى از، مۇگەدەكتەر دە وسى باعدارلامانىڭ شاراپاتىن كورۋدە. وسى باعدارلاماعا قاتىسۋشىلاردىڭ 44,6 پايىزى جاستار بولسا، 48 پايىزعا جۋىعى ايەلدەر. شىنى كەرەك، تۇرعىنداردىڭ وسى توپتارىنىڭ كەيبىرەۋلەرى تۇراقتى جۇمىس ىستەۋگە مۇددەلى ەمەس. ولار وزدەرى تاۋىپ العان ەڭبەك بيرجالارىندا تۇرىپ ءبىر ساتتىك جۇمىسقا جالدانۋدى ارتىق سانايدى. ولارعا تۇراقتى ەڭبەك ەتۋدىڭ پايدالى جاقتارىن تۇسىندىرە وتىرىپ، ءوزىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن بەينەتىنىڭ زەينەتىن كورۋدە تۇراقتى جۇمىس ورنىنىڭ بولۋى اسا ماڭىزدى ەكەنى تۇسىندىرىلۋدە. قازىر قالالار مەن كەنتتەردە ەڭبەك بيرجالارىندا جۇمىس ىزدەپ تۇرۋشىلاردىڭ قاتارى ءبىرشاما بولسا دا ازايعاندىعىن ايتۋعا بولادى. ۇستىمىزدەگى جىلى 5482 ادامدى تۇراقتى جۇمىسقا ورنالاستىردىق.
ن.ءا. نازارباەۆ، «جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام»
بۇگىندە دامىعاندىقتىڭ ىرگەلى كورسەتكىشتەرىن ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمىنا (ەىدۇ) مۇشە مەملەكەتتەر كورسەتىپ وتىر. وعان الەمدىك ىشكى جالپى ءونىمنىڭ 60 پايىزدان استامىن وندىرەتىن 34 ەل كىرەدى. ەىدۇ-عا كىرۋگە تاعى 6 ەل – برازيليا، قىتاي، ءۇندىستان،يندونەزيا، رەسەي جانە وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسى ۇمىتكەر بولىپ وتىر. ۇيىمعا مۇشە بارلىق ەلدەر تەرەڭ جاڭعىرۋ جولىنان ءوتتى، ينۆەستيتسيانىڭ، ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ، شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋدىڭ، حالىق ءومىرى ستاندارتتارىنىڭ جوعارى كورسەتكىشىنە يە بولىپ وتىر. البەتتە، ەىدۇ ەلدەرىنىڭ بولاشاق ۇزاقمەرزىمدى قارقىنى ەسكەرىلگەندەگى ينديكاتورلارى – جەر ءجۇزىنىڭ دامىعان 30 مەملەكەتىنىڭ قاتارىنا كىرۋ جولىنداعى ءبىزدىڭ بازالىق باعدارىمىز وسى.
مەن قازاقستاندا ەىدۇ-نىڭ بىرقاتار قاعيداتتارى مەن ستاندارتتارىن ەنگىزۋ جونىندە مىندەت قويدىم. ولار تۇجىرىمداما جوباسىندا كورىنىس تاپقان.
ن.ءا. نازارباەۆ، «جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام»
ەكونوميكادا ىشكى جالپى ءونىمنىڭ جىل سايىنعى ءوسىمىن 4 پايىزدان كەم قىلماۋ جوسپارلانۋدا. ينۆەستيتسيا كولەمىن قازىرگى 18 پايىزدان بۇكىل ىشكى جالپى ءونىم كولەمىنىڭ 30 پايىزىنا دەيىن ۇلعايتۋ كەرەك. ەكونوميكانىڭ عىلىمي قامتىمدى مودەلىن ەنگىزۋ قازاقستاننىڭ ەكسپورتتىق الەۋەتىندەگى شيكىزاتتىق ەمەس ءونىمنىڭ ۇلەسىن 70 پايىزعا دەيىن ارتتىرۋ ماقساتىن كوزدەيدى.
ەكونوميكانىڭ جوعارى تەحنولوگيالىق جاڭا سالالارىن قۇرۋ عىلىمدى قارجىلاندىرۋدى ىشكى جالپى ءونىمنىڭ 3 پايىزىنان كەم ەمەس دەڭگەيگە دەيىن ارتتىرۋدى تالاپ ەتەدى. ىشكى جالپى ءونىمنىڭ ەنەرگيا تۇتىنۋ اۋقىمىن 2 ەسە ازايتۋ ماڭىزدى. شاعىن جانە ورتا بيزنەس 2050 جىلعا قاراي قازاقستاننىڭ ىشكى جالپى ءونىمىنىڭ قازىرگى 20 پايىزى ورنىنا كەمىندە 50 پايىزىن وندىرەتىن بولادى. ەڭبەك ونىمدىلىگىن 5 ەسەگە – قازىرگى 24,5 مىڭنان 126 مىڭ دوللارعا دەيىن ارتتىرۋ كەرەك.
الەۋمەتتىك سالانى دامىتۋدىڭ 2050 جىلعا دەيىن باستى باعدارلارى ناقتى ينديكاتيۆتى تسيفرلاردا كورسەتىلگەن. ءبىز ىشكى جالپى ءونىم كولەمىن جان باسىنا شاققاندا 4,5 ەسە – 13 مىڭ دوللاردان 60 مىڭ دوللارعا دەيىن ارتتىرۋىمىز كەرەك. قازاقستان حالىق قۇرىلىمىندا ورتا تاپ ۇلەسى باسىم ەلگە اينالادى. ۋربانيزاتسيانىڭ جاھاندىق ۇردىسىنە وراي قالالىق تۇرعىندار ۇلەسى بارلىق حالىقتىڭ قازىرگى 55 پايىزىنان 70 پايىزداي دەڭگەيگە دەيىن وسەدى. قازاقستاننىڭ قالالارى مەن ەلدى مەكەندەرىن ساپالى جولدار مەن كولىكتىڭ بارلىق ءتۇرىنىڭ جۇردەك باعىتتارى بايلانىستىرادى.
ن.ءا. نازارباەۆ، «جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام»
سالاماتتى ءومىر سالتىنىڭ ورنىعۋى، مەديتسينانىڭ دامۋى قازاقستاندىقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىن 80 جاسقا دەيىن ارتتىرادى. قازاقستان مەديتسينالىق ءتۋريزمنىڭ جەتەكشى ەۋرازيالىق ورتالىقتارىنىڭ بىرىنە اينالادى. وزىق جانە باسەكەگە قابىلەتتى ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قۇرۋ اياقتالادى.
قازاقستان الەمدە ادامدار ءۇشىن قاۋىپسىز جانە تۇرۋعا جايلى ەلدىڭ بىرىنە اينالۋعا ءتيىس. بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىق، ءادىل سوت جانە ءتيىمدى قۇقىق ءتارتىبى دەگەنىمىز – دامىعان ەلدىڭ نەگىزى.
قازاقستاننىڭ الەمدەگى ەڭ دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋ تۇجىرىمداماسىندا الداعى جۇمىستىڭ ۇزاقمەرزىمدى باسىمدىقتارى بەلگىلەنگەن. ءبىز مىنا باسىم باعىتتار بويىنشا بىرقاتار ماسەلەلەردى شەشۋىمىز كەرەك.
ن.ءا. نازارباەۆ، «جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام»
ءبىرىنشى. يننوۆاتسيالىق يندۋستريالاندىرۋ ترەندىن تۇزەۋ جانە كۇشەيتە ءتۇسۋ ماڭىزدى. مەن ۇكىمەتكە 2016-2019 جىلدارعا ارنالعان ۇدەمەلى يندۋستريالاندىرۋدىڭ ەكىنشى بەسجىلدىعى جوباسى جونىندە بىرقاتار تاپسىرمالار بەردىم. يندۋستريالاندىرۋ باسىمدىقتارى سانىن شەكتەۋ كەرەك.
بىزگە ءداستۇرلى ءوندىرۋشى سەكتورلار تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ماڭىزدى. بۇلار – ءبىزدىڭ باسەكەدەگى تابيعي ارتىقشىلىقتارىمىز. بىزگە مۇناي-گاز سەكتورىنىڭ ەكسپورتتىق الەۋەتىن ساقتاي وتىرىپ، باسقارۋ، ءوندىرۋ جانە كومىرسۋتەكتەردى وڭدەۋدىڭ جاڭا تاجىريبەلەرى كەرەك. مۇناي مەن گاز ءوندىرۋدىڭ ىقتيمال ستسەناريلەرى بويىنشا تۇبەگەيلى شەشىمگە كەلۋ كەرەك. سيرەك مەتالداردىڭ عىلىمي قامتىمدى سالالار – ەلەكترونيكا، لازەرلىك تەحنيكا، كوممۋنيكاتسيالىق جانە مەديتسينالىق جابدىقتار سالالارى ءۇشىن ماڭىزدىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، ولاردى يگەرۋ اۋقىمىن ۇلعايتۋ قاجەت.
قازاقستان گەولوگيالىق بارلاۋ سالاسى بويىنشا الەمدىك نارىققا شىعۋعا ءتيىس. ءتيىستى زاڭنامانى جەڭىلدەتە وتىرىپ، بۇل سالاعا شەتەلدىك ينجينيرينگتىك كومپانيالاردان ينۆەستيتسيا تارتقان ءجون. جالپى، ءداستۇرلى سالالارعا قاتىستى ءبىزدىڭ ولاردى دامىتۋ جونىندەگى بولەك جوسپارلارىمىز بولۋى كەرەك. ءاربىر كەلەسى بەسجىلدىقتىڭ ناقتى ناتيجەسى ەكونوميكانىڭ جاڭا سالالارىن قالىپتاستىرۋ بولۋعا ءتيىس. ءبىرىنشى بەسجىلدىق اياسىندا اۆتوموبيل جانە اۆياقۇراستىرۋ، تەپلوۆوز، جولاۋشىلار جانە جۇك ۆاگوندارى ءوندىرىسى جولعا قويىلدى. ولاردى كەڭەيتىپ، سىرتقى نارىقتارعا شىعارۋ كەرەك.
سونىمەن، 2050-گە دەيىنگى قالعان جىلدار جەتى بەسجىلدىققا بولىنەدى، ولاردىڭ ارقايسىسى ءبىر ماقسات – دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋ ماسەلەسىن شەشەدى.
ەكىنشى جانە ودان كەيىنگى بەسجىلدىقتاردا ءموبيلدى، مۋلتيمەديالىق، نانو جانە عارىشتىق تەحنولوگيالار، روبوت تەحنيكاسى، گەندىك ينجەنەريا سالالارىن، بولاشاقتىڭ ەنەرگياسىن ىزدەۋ مەن اشۋدىڭ نەگىزىن سالعان ءجون. مەملەكەت جۇمىسىنىڭ نەگىزگى بولىگى قازاقستان بيزنەسىن، اسىرەسە شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋعا بارىنشا قولايلى جاعداي جاساۋ بولماق. تاياۋداعى 10-15 جىلدا عىلىمي قامتىمدى ەكونوميكالىق بازيس جاساۋ كەرەك، ونسىز ءبىز الەمنىڭ دامىعان ەلدەرى قاتارىنا قوسىلا المايمىز. مۇنى دامىعان عىلىم ارقىلى شەشۋگە بولادى.
ن.ءا. نازارباەۆ، «جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام»
ەكىنشى. قازاقستاننىڭ اگروونەركاسىپ كەشەنىن يننوۆاتسيالىق باعىتقا ءتۇسىرۋ ماڭىزدى. بۇل – ءبىزدىڭ ءداستۇرلى سالامىز. ازىق-تۇلىككە دەگەن قاجەتتىلىك ارتا بەرەدى. بۇل سەكتورعا ينۆەستيتسيا كوبىرەك سالىنادى. سوندىقتان بۇگىنگى فەرمەرلەر تەك ۋاقىتشا ءارى اۋا رايىنا بايلانىستى كەزدەيسوق جەتىستىكتەردى مالدانىپ قالماي، ءوندىرىستىڭ ءوسىمى جونىندە ويلانۋعا ءتيىس. جاھاندىق اۋىل شارۋاشىلىعى وندىرىسىندە باسەكە وسە بەرەتىن بولادى. جەرمەن جۇمىس ىستەيتىندەر، ەڭ الدىمەن، جاڭا تەحنولوگيالاردى ەنگىزىپ، ونىمدىلىكتى ۇزدىكسىز ارتتىراتىندار، جۇمىسىن الەمدىك ستاندارتتار نەگىزىندە جۇرگىزەتىندەر بولۋى كەرەك.
ءبىرىنشى كەزەكتە، اسىرەسە باعا قالىپتاستىرۋدىڭ اشىق مەحانيزمدەرى ارقىلى ءتيىمدى جەر نارىعىن قۇرۋ ماڭىزدى. اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىن ينۆەستيتسيا تارتۋ جانە وزىق تەحنولوگيالار ەنگىزۋدى ەسكەرىپ جالعا بەرگەندە عانا باسەكە كۇشەيەدى. اۋىل شارۋاشىلىعىندا بيزنەستىڭ دامۋىنا، فەرمەرلەر كووپەراتسياسى ۇدەرىسىنە، جەردى ءتيىمدى پايدالانۋعا بوگەت جاسايتىن بارلىق كەدەرگىنى جويعان ءجون.
ن.ءا. نازارباەۆ، «جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام»
بولاشاق – اگرارلىق سەكتوردا، اسىرەسە، شاعىن جانە ورتا بيزنەس تۇرىندەگى جاڭا وڭدەۋ كاسىپورىندارى جەلىسىن قۇرۋدا. بۇل تۇستا ءبىز بيزنەستى نەسيە ارقىلى قولداۋعا ءتيىسپىز. فەرمەرلەر ۇزاقمەرزىمدى قارجىلاندىرۋ مەن وتكىزۋ نارىقتارىنا دەلدالسىز، تىكەلەي شىعا الاتىن بولۋعا ءتيىس. اۋىل وندىرۋشىلەرىنىڭ قارىزدارىن كەپىلدەندىرۋ جانە ساقتاندىرۋدىڭ ءتيىمدى جۇيەسىن قۇرۋ دا وزەكتى ماسەلە.
قازاقستان ەت جانە ءسۇت ونىمدەرىن ەكسپورتتايتىن وڭىرلىك ءىرى ەلگە اينالۋعا ءتيىس. ەگىن شارۋاشىلىعىندا سۋدى كوپ قاجەت ەتەتىن تيىمدىلىگى تومەن داقىلدار كولەمىن قىسقارتۋ، ولاردى كوكونىسپەن، مايلى جانە ازىقتىق ونىمدەرمەن الماستىرۋ جولىنا بەت بۇرۋ كەرەك. اگروحيميكاتتاردى ءتيىمدى تۇتىنۋدىڭ، قۋاڭ جەرلەردە توپىراقتى نولدىك وڭدەۋدىڭ زاماناۋي تەحنولوگيالارى مەن وزگە دە يننوۆاتسيالاردى قولدانۋدى كەڭەيتۋدىڭ كەشەندى شارالارى قاجەت.
ءادىل نازارۇلى
Abai.kz
