نەمەسە ءبىلىم بەرۋدەن بۇرىن موتيۆاتسيانىڭ بولماۋى

ء«بىلىم بەرۋ» دەگەن – ماعىناسى كۇڭگىرت ۇعىم. سۋبەكت ءبىلىم العىسى كەلمەگەندە، بۇل تىركەس اگنونيمگە اينالادى. نەگىزىندە، ءبىلىم – بەرىلەتىن نارسە ەمەس، الىناتىن نارسە. كەرەك بولعان ادام ءبىلىمدى بار جەرىنەن الادى.

قازاقستان مەكتەبىنىڭ الدىندا تۇرعان وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – ءبىلىم بەرۋ پسيحولوگياسى عىلىمىنىڭ بولماۋىنان تۋىنداۋدا. سونىڭ سالدارىنان ءبىلىم بەرۋ ۇدەرىسىندە سىرى اشىلماعان «اقتاڭداقتار» كوپ بولىپ وتىر. بۇل جەردەگى ماسەلەنىڭ ۇلكەنى سۋبەكت – وبەكت قاتىناستارىنان، تاراتا ايتقاندا، ءبىلىم الۋشى سۋبەكتىنىڭ بىلىمگە قاتىناسىنان تۋىنداپ وتىر. بۇل جاعداي ءبىلىم بەرۋدىڭ ساپاسىنا قاتىستىلاردى انىقتاۋدى وقىتۋشىنىڭ ءبىلىم بەرۋگە تىرىسۋىنان ەمەس، ءبىلىم الۋشىنىڭ – وقۋشىنىڭ موتيۆاتسياسىنان ىزدەۋگە جەتەلەيدى.

ءار جاس ادام الدىنا ءومىرىن قىزىقتى، مازمۇندى وتكىزۋ ماقساتىن قويادى. ول ءۇشىن ءومىر لوگيكاسىن تۇسىنۋگە، ۋنيۆەرسۋمنىڭ ماعىناسىن ىزدەۋگە تىرىسادى، اينالاداعى قورشاعان دۇنيەنى تانۋعا ونى يدەال دەڭگەيدە مەڭگەرۋگە قۇشتارلىق تانىتادى – بۇل ادامنىڭ ىرگەلى قاجەتتىگى. ال ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرى كوپشىلىك جاعدايدا وقۋشىنىڭ ءبىلىم الۋعا دەگەن قۇشتارلىعىن مۇقالتىپ، مۇددەلىلىگىن ءسوندىرىپ تاستايدى. وقۋشى ءبىلىم الۋدىڭ ونىڭ تاعدىرىن ايقىنداۋشى فاكتور ەكەندىگىن تۇسىنبەي، مەكتەپتى ء«بىتىرىپ» كەتىپ جاتادى.

مەكتەپ الدىنا بالانىڭ دۇنيەگە كەلگەن كۇنىنەن باستالعان، اينالاداعى دۇنيەنى تانۋعا دەگەن كەرەمەت قۇلشىنىسىن ودان ارى دامىتۋدى باستى ماقسات ەتىپ قويۋى كەرەك. بىلۋگە قىزىعۋشىلىق سەنسيتيۆتى جاستاعى بالالاردا ايىرىقشا كورىنىس بەرەدى. مەكتەپ جاسىنداعى بالالار تابيعات پەن قوعامدا بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردىڭ سىرلارىنا ۇڭىلۋگە ەرەكشە ىنتىقتى بولادى. مەكتەپتىڭ تومەنگى بۋىنىندا ارقاشان دا ساباققا ىنتالى بالالار كوپ بولادى. تاجىريبەلى مۇعالىمدەر باستاۋىش سىنىپتاردا وزاتتاردىڭ ۇلەسىن 80–90%-عا دەيىن جەتكىزۋى ىقتيمال.

ورتا بۋىنداردا وقۋشىلاردىڭ بىلىمگە قۇشتارلىعى كۇرت تومەندەيدى. بۇل قۇبىلىس مەكتەپتىڭ وقۋشىلاردىڭ رۋحاني مۇددەسىن قامتاماسىز ەتە الماعاندىعىنان بولادى. دۇنيەتانىمى تار، ينتەللەكتى تومەن مۇعالىمدەر ۇنەمى وقۋشىنى عىلىمي بىلىمدەردىڭ جاڭا تاسقىنىمەن ۇزدىكسىز قامتاماسىز ەتە المايدى. بەلگىلى ءبىر تاپتاۋرىن اقيقاتتاردى قايتالاۋىمەن، بالانى العاشىندا وزىنەن شەتتەتەدى، كەيىن الىستاتادى، ودان ارى – جيرەندىرەدى.

ال بالانىڭ مەكتەپكە بارماي قويۋعا شاراسى جوق. «وقۋ كەرەكتىگىن، اتتەستات الۋ قاجەتتىگىن» جاقسى تۇسىنەتىن اتا-انا بالانى مەكتەپكە قاتىناۋعا ماجبۇرلەمەي تۇرمايدى. وسىلاي مەكتەپ بالا ءۇشىن ەرىكسىز قاتىناۋعا ءتيىس مەكەمەگە اينالادى. مۇنداي قۇبىلىستىڭ تەك بىزدە عانا ورىن الىپ وتىرماعانى دا راس. ول جونىندە فرانتسۋز پوستمودەرنيستەرى ج.دەليوز بەن م.فۋكو «بالالار وزدەرىنىڭ تابيعاتىنا ءتان ەمەس ءينفانتيليزمنىڭ جانە توپاستىقتىڭ قۇربانى بولۋدا. مەكتەپ – ازداعان اباقتىعا اينالعان» دەپ سيپاتتاعان بولاتىن [فۋكو م. ينتەللەكتۋالى ي ۆلاست: م.: 2002. 72-ب.].

بۇل قۇبىلىستىڭ سيپاتى ونى قازاقستان مەكتەپتەرىندە قالىپتاسقان احۋالمەن سالىستىرا قاراستىرعاندا ايشىقتى كورىنىس تابادى. ارينە، وركەنيەتتىڭ الدىڭعى قاتارلى ەلدەرىندە دە ورتا جانە جوعارى بۋىنداردا وقۋشىلاردىڭ بىلىمگە قۇشتارلىعى بەلگىلى دەڭگەيگە دەيىن تومەندەيدى. بىراق ولار قۇبىلىستىڭ جاپپاي ەتەك الىپ كەتۋىنە جول بەرمەيدى. ال ءبىزدىڭ مەكتەپتەردەگى احۋالدىڭ ەرەكشەلىگى سول – تاربيەلەنۋشىلەردىڭ ءبىلىم الۋعا زاۋقىنىڭ سوقپاي قالۋىنا جەتكىلىكتى كوڭىل بولىنبەيدى. ورتا جانە جوعارى بۋىنداردا وقۋشىلاردىڭ مەكتەپكە قاتىناسى تۇبەگەيلى كەرى جاعىنا وزگەرگەن جانە ول جالپىلاما سيپات العان. مەكتەپ بالانىڭ وقۋعا دەگەن ىنتاسىن مۇقالتىپ، پسيحولوگيالىق سوققىمەن ەسەڭگىرەتىپ تاستايدى. وقۋشى ءۇشىن مەكتەپ اتا-انانىڭ ايداۋىمەن، ەرىكسىز بارىپ تۇرۋعا مىندەتتەلگەن ورىنعا، وزىنەن اۋلاقتاتاتىن، جيىركەنىشتى مەكەمەگە – «ناعىز اباقتىعا» اينالعان.

دەمەك، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە قالىپتاسقان احۋالعا قاتىستى ء«بىلىمدى ناشار بەرەدى، ءبىلىم ساپاسى تومەن» دەگەن باعالاۋلار شىنايى بولا المايدى، ءبىلىم بەرۋدىڭ ساپاسىن كورسەتەتىن تەرمين ويلاپ تابۋ كەرەك. قۋىس بوس بولمايدى،  مەكتەپتەر دە بىردەڭە بەرەدى، ارينە. ەندىگى سۇراقتىڭ ۇلكەنى – ولاردىڭ بەرگەنىنىڭ نە ەكەندىگىندە.

ول – وقۋشىنىڭ ساناسىنان ءبىلىم الۋعا دەگەن موتيۆاتسيانىڭ ءسۇرتىلىپ تاستالۋى. وقۋعا دەگەن موتيۆاتسيانىڭ بولماۋى وقۋشىلاردىڭ ساباقتا تانىمدىق قىزمەت ۇدەرىسىنەن تىس قالىپ وتىرۋىنان كورىنىس بەرۋدە. تريادانىڭ ءۇشىنشى باسقىشىندا وقۋشىلاردا باعدارلامالىق ماتەريالعا عانا ەمەس، تۇتاستاي رۋحاني ازىق الۋعا دەگەن رەزيستيۆتىك تۇرعى ۇستانۋى تۇر. دەمەك، قازىرگى مەكتەپتەر وقۋشىنىڭ وقۋعا دەگەن قۇلشىنىسىن ءوشىرىپ، ولاردى ءبىلىم الۋعا قارسىلاسۋ ادىستەرىمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىر دەگەن ءسوز.

قازىرگى وقۋشى مەكتەپكە ءبىلىم الايىن دەپ كەلمەيدى، كەرىسىنشە، ءبىلىم الۋعا، مۇعالىمگە قارسى، اگرەسسيۆتى پيعىلمەن، «قانە، ءبىلىمىڭدى بەرىپ كورشى» دەگەندەي، ىشتەي قارسىلىقپەن كەلەدى. وقۋشىنىڭ ءار ءسوزى مەن ارەكەتى مۇعالىمگە سەنىمسىزدىككە، كەكەسىنگە، ەرەگەسكە تولى. سەنسيتيۆتىك جاسىندا، مەنتالدىق دەڭگەيدە ساناسىنا مىعىم ورناعان رەزيستيۆتىك ادەتىنەن ول جوو-عا كەلىپ تۇسكەننەن كەيىن دە، ءتىپتى ءومىر بويى ارىلا المايدى. قازىرگى جوو-عا ءتۇسىپ وقىپ جۇرگەندەر ءبىلىم الماۋ ءۇشىن كۇرەستىڭ الۋان ءتۇرلى امالدارىمەن قارۋلانعان. ساباققا كەلمەۋدىڭ، كەلسە – وقىماۋدىڭ تولىپ جاتقان سىلتاۋلارىن العا توسىپ، سىتىلىپ كەتۋدىڭ جولدارىن جوعارى دەڭگەيدە مەڭگەرگەن. ولاردىڭ الداۋدى دىتتەگەن كوزدەرىندە وت جوق، بىلىمگە قۇلشىنىس جوق، توپاس كەرەناۋلىق بار.

ساناسىندا رەفلەكسيا ۇدەرىسى توقتاپ قالعان وقۋشى وقۋلىقتاردا بەرىلگەن عىلىمي اقپاراتتى مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن ومىرلىك احۋالداردا، وندىرىستە، تۇرمىستا قاجەت بولادى دەپ ەسەپتەمەيدى. باعدارلامالىق ماتەريالدى مەڭگەرۋدى ەشكىمگە قاجەتى جوق، قۇر اۋرە دەپ قابىلدايدى. مەكتەپ ءبىتىرۋشىنىڭ ساناسىنا تۇلعانىڭ الەۋمەتتەنۋى، دۇنيەتانىمدى كەڭەيتۋ، ماماندىق الۋ، ءوز ءىسىنىڭ كاسىپقويى بولۋ، عىلىممەن اينالىسۋ، دۇنيەنىڭ قۇپيالارىن اشۋعا ۇمتىلۋ سياقتى ۇعىمدار جات. ونى ەشتەڭە – ماتەماتيكا دا، الەم دە، جۇلدىزدار دا، پوەزيا دا، گۇلدەر، تاۋدان سىلدىراپ اققان بۇلاق... قىزىقتىرمايدى. ول سالاۋاتتىلىق، ازاماتتىق پارىز، ەڭبەك پەن جەتىستىك، وتباسىن قۇرۋ جانە ونى قامتاماسىزداندىرۋ سياقتى ۇعىمدارمەن باس قاتىرمايدى.

ونىڭ سەبەبىن انىقتاۋ قيىن ەمەس. وقۋشى سوقىر دا، ساڭىراۋ دا ەمەس. ول اينالادا بولىپ جاتقاننىڭ ءبارىن – كادرلار سىبايلاستىعى جاعدايىندا، ءبارى پاترون دەڭگەيىندە شەشىلەتىنىن كورىپ، ءبىلىپ وتىر. اعاشكا نەمەسە تاتەشكا تابىلىپ، ءتۇسىمدى ورىن ۇسىنعاندا، ونىڭ قالتاسىندا تەك ەكى نارسە بولۋى كەرەك – جوعارى ءبىلىمنىڭ ديپلومى جانە بىردەڭە. ورنالاسۋ دەگەن وسى. وقۋشىنىڭ تۇسىنىگى بويىنشا، كاسىپقويلىق، ينتەللەكت، مادەنيەت ونىڭ تاعدىرىندا ەشقانداي ءرول اتقارمايدى، سوندىقتان باعالانبايدى.

قازىرگى مەكتەپ ءبىتىرۋشى الدىنا ءبىر عانا مىندەت قويادى. ول – ۇبت-دەن ءوتۋ. وقۋشىلار تەست سۇراقتارىنىڭ جاۋاپتارىن جاتتاۋمەن ىنتاسىز، ۋاقىتشا، ومىرلىك قىزمەتكە كەرەكسىز بىردەڭە دەڭگەيىندە، تەك ۇبت تاپسىرعاندا جوعارى بالل الۋ ءۇشىن عانا اينالىسادى. ولار تەست سۇراقتارىنىڭ جاۋاپتارىندا مەكتەپتەن كەيىنگى ومىرلىك قىزمەتتە كادەگە جارايتىن رۋحاني ازىق بار دەپ ەسەپتەمەيدى. وقۋشى الدىن الا ءوزىنىڭ ورتالىق جۇيكە جۇيەسىنە «جاتتاپ الىپ، ەمتيحان تاپسىرىپ بولعان سوڭ، لاقتىرىپ تاستا» دەگەن كوماندا بەرەدى. ونىڭ ميى قوجاسىنىڭ نۇسقاۋىن بۇلجىتپاي ورىندايدى. سونىڭ سالدارىنان مەكتەپتەن كەيىن ءبىتىرۋشىنىڭ كاللاسى بوس بولىپ شىعادى. ءتىپتى ۇبت-نى جاقسى تاپسىرعانداردىڭ وزدەرى مەكتەپتە نە وقىعاندارىن ەستەرىنە تۇسىرە المايدى.

ارنايى زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرى مەكتەپتى اۋىلدا ءبىتىرىپ كەلگەندەردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ وقۋ ۇدەرىسىندە ءبىر عانا ەمەس، بىرنەشە ساباقتا، بىرنەشە سىنىپتا، ونداعان رەت ۇشىراساتىن ۇعىمداردى بىلمەي كەلەتىنىن كورسەتىپ ءجۇر. كوپشىلىگى لوگيكالىق وي تۇيىندەۋگە قابىلەتسىز. وتىلگەن ماتەريالدا كەلتىرىلگەن قۇبىلىستار مەن ۇدەرىستەردىڭ سەبەپ-سالدارلىق بايلانىستارىنا ۇڭىلە المايدى، وزىنشە قورىتا المايدى، تەوريالىق تۇجىرىمدى تەرەڭىنەن ءتۇسىنىپ، پىشىندەي المايدى.

***

قازىرگى مۇعالىمدەر وزدەرىنىڭ ءتول مىندەتىن – وقۋشىعا اينالانى قورشاعان ورتادا بولىپ جاتقان قۇبىلىستار مەن ۇدەرىستەردىڭ تەرەڭدە جاتقان سىرلارىن، ولاردىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارىن ءتۇسىندىرۋدى كەيىنگە ىسىرىپ تاستاعان. باعدارلامالىق ماتەريالدى وقۋشىعا مەڭگەرتە الماعان ولار ەندى شەبەرلىكتەرىن ءبىلىم دەڭگەيى تومەن ءبىتىرۋشىنى ەمتيحاننان سۇيرەپ شىعارۋعا، ەمتيحان الۋشىلارمەن كەلىسۋ جولدارىن ىزدەستىرۋگە، شپارگالكا دايىنداۋعا جانە ونى جاسىرۋدى ۇيرەتۋگە، وسى سياقتى انتيپەداگوگيكالىق ارەكەتتەرگە باعىشتاۋدا.

قازىر ءبىلىم بەرۋ ۇعىمى ەمتيحان تاپسىرتۋ ۇعىمىمەن تولىق الماستىرىلعان. قازىرگى وقۋشىلار عانا ەمەس، مۇعالىمدەردىڭ وزدەرى دە ەمتيحان تاپسىرۋدان بۇرىن قاتتى ابىگەرگە تۇسەدى: ەمتيحان ۇدەرىسىندە اقپاراتتىق تەحنولوگيانى پايدالانۋعا، ۇبت سۇراقتارى مەن جاۋاپتارىن قولعا تۇسىرۋگە (ارينە، تولەمسىز ەمەس) تىرىسادى.

شپارگالكامەن ەمتيحانعا كىرۋ جالپىلاما سيپات الماس ەدى، ەگەر مۇعالىم وقىتۋعا ءتيىستى باعدارلامالىق ماتەريالىن وقۋشىعا مەڭگەرتىپ جىبەرسە. دۇنيەتانىم كوكجيەگىن كەڭەيتەتىن عىلىمي اقپاراتتاردى مەكتەپتەن الا الماعاندىقتان، وقۋشى شپارگالكا دايىنداۋعا ءماجبۇر بولۋدا. ءبىلىم كەڭىستىگىندە ورىن الىپ وتىرعان جانتالاس ارەكەتتەردىڭ ءبارى وسىمەن – ءبىلىم ساپاسىنىڭ تومەندىگىمەن تۇسىندىرىلەدى.

مەكتەپ فۋنكتسياسىنىڭ وزگەرۋى وقىتۋ ادىستەمەسىن دە تۇبەگەيلى وزگەرتىپ جىبەردى. عىلىمي ديداكتيكانىڭ ورنىن ورتا عاسىرلارداعى ءدىن دوگمالارىن جاتتاتۋ ءادىسى باستى. اۆتوماتتى جاتتاۋدى قازىرگى قازاق مۇعالىمدەرى قىسقا مەرزىم ىشىندە سۇيىكتى ادىستەمەگە اينالدىرىپ الدى. ويتكەنى جاتتاتۋ ء«ادىسى» مۇعالىمگە كوپ جەڭىلدىك اپەرەدى: ودان ءوزى وقىتىپ جۇرگەن ءپانىن مىندەتتى، تەرەڭ ءبىلۋ تالاپ ەتىلمەيدى. مۇعالىم ءپان بويىنشا باعدارلامالىق ماتەريالدى مەڭگەرتۋ ءۇشىن وقىتۋ ادىستەرىن ىزدەپ اۋرە بولمايدى، پەداگوگيكالىق شەبەرلىكتىڭ، كۇش پەن قۋاتتىڭ قاجەتى جوق. وقۋشىعا قۇبىلىستىڭ سىرىن ۇعىندىرامىن دەپ، ونىڭ كەزدەيسوق سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرەمىن دەپ مۇعالىم جانتالاسپايدى، تەوريالىق قاعيدالاردى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن جاتتىعۋلار، مىسالدار ويلاپ شىعارمايدى، كورنەكى قۇرال جاسامايدى. وقۋشىعا «جاتتاپ الىڭدار» دەپ قاراپ وتىرا بەرەدى.

رەتى كەلگەندە ايتا كەتۋ كەرەك، قۇرعاق جاتتاتۋ مەن تريۋيزمدەردى قايتالاي بەرۋدەن بالانىڭ وقۋعا دەگەن ۇمتىلىسى جويىلادى، ونى مۇعالىم ايتقاننىڭ بارىنەن جيرەندىرەدى. جاتتاتۋ مەن بەلگىلى اقيقاتتاردى ۇنەمى قايتالاتۋ پەدتەحنولوگيا رەتىندە قولدانىلعاندا، ادامنىڭ لوگيكالىق ويلاۋعا قابىلەتىن كولەگەيلەپ تاستايدى. بۇلار – ادامدى الجاستىرۋعا باستاپ اپاراتىن فاكتورلار.

***

تەك موتيۆاتسيا ءبىلىم بەرۋدەن بۇرىن بولعاندا عانا ءبىلىم بەرۋ ۇدەرىسىندە ناتيجە بولادى. ءبىلىم بەرۋ فيلوسوفياسىنىڭ ءمانى وسىندا. ەگەر ولاي بولماسا، ءبىلىم بەرۋشىلىكپەن اينالىسۋدان ەش ناتيجە شىقپايدى. جاستاردىڭ جاپپاي مەكتەپتى جەك كورۋى، تانىمدىق قىزمەتكە قوسىلماۋى، ءبىلىم الۋعا قاتىستى رەزيستيۆتىك تۇرعى ۇستانۋى، جەتىلۋگە تالپىنباۋى – بۇلاردى قازاق پەداگوگتارى مەن پسيحولوگتارى بايىبىنا بارا الماي وتىرعان، ۇلتتى رۋحاني اپاتقا باستاپ اپارا جاتقان، قاۋىپتى دەرتتىڭ سيمپتومى، ءتونىپ تۇرعان رۋحاني اپوكاليپسيستىڭ بەلگىسى دەپ قانا باعالاۋعا بولادى.

بۇدان مىناداي سۇراق تۋىندايدى: مەكتەپ بىتىرۋشىلەردىڭ ساۋاتىنىڭ تومەندىگىنىڭ بۇقارالىق سيپات الىپ كەتكەنىن كورە تۇرا، قازاق عالىمدارى نەگە دابىل قاقپايدى؟ جاۋاپ مىناداي: پسيحولوگيا عىلىم سالاسى رەتىندە قازاقستاندا دامىماعان. ال پەداگوگتار بولسا، كەڭەستەن كەيىنگى كەزەڭدە سانىنىڭ مەيلىنشە ارتقانىنا قاراماستان، ءبىلىم بەرۋ كەڭىستىگىندە بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردىڭ سىرىنا ۇڭىلە الاتىنداي مەجەگە جەتە الماي وتىر.

قاناعات جۇكەشەۆ

kzhukesh@mail.ru

ء(«تىل فيلوسوفياسى» اتتى كىتاپتان)

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» (پروەكت «DAT» №38 (309) وت 05 نويابريا 2015 گ.