جەر استىنداعى قارا التىنعا سەنگەن حالىق،

جەر بەتىندەگى بايلىقتى دا ۇمىتپاۋى ءتيىس.

اۆتور

جارىعى جوق، سۋى جوق، اۋىل قايتىپ كۇن كورەر... جيعانى جوق، كۇيى جوق ادام قايتىپ كۇن كورەر... مۇنايلى ولكەنىڭ بۇگىنگى تىرلىگى – مۇڭلى. قارا التىننىڭ ۇستىندە «جالاڭبۇت» وتىرعان اۋىلدار ءالى دە بار. جانىپ تۇرعان شام جارىعى تۇبىنە تۇسپەسە، ونىڭ ساۋلەسىنەن نە پايدا؟ قارا التىن قۇنى قارىشتاپ تۇرعاندا قارىق بولماعان اۋىلدىڭ كۇيى، مۇناي ارزانداعاندا مۇلدەم مۇشكىل. قازىنالى قازاق جەرىندە اۋىل كەشى كوڭىلدى بولۋى كەرەك ەدى عوي...

كوڭىلسىز كورىنىس، سۇرەڭسىز تىرلىك. سۋدىڭ سوڭىندا كوشە كەزگەن حالىق. بۇل اۋىلدا سۋدىڭ قادىرى قارا التىننان دا قىمبات بوپ تۇر. سەبەبى سۋدى ساعاتتاپ، سىعىمداپ بەرەدى. قازاقستان مۇنايىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن ءوندىرىپ وتىرعان جىلىوي اۋدانى بۇل. توقسان مىڭعا جۋىق حالقى بار. مۇندا سۋ تاۋلىگىنە بار بولعانى بەس ساعات بەرىلەدى. وندا دا، ءارى كەتسە جەتى مىڭ كۋب سۋعا رۇقسات بار. ال حالىقتىڭ قاجەتتىلىگى ودان ءۇش ەسە كوپ. ويدىم-ويدىم شۇڭقىرى كوپ جول قيىندىعى دا ءبىر توبە. ايتا-ايتا اۋىز تالعان، جازا-جازا قولدان دا ءال كەتكەن. اۋىل حالقىنىڭ ەندىگى قورقىنىشى جۇمىسسىز قالۋ. حالىقتىڭ كوبى ناپاقاسىن مۇناي سالاسىندا ءجۇرىپ تابادى. سوندىقتان قارا التىن قۇنىنىڭ تومەندەۋى ولاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا تىكەلەي اسەر ەتتى. قىسقارتۋدىڭ اۋىلى دا الىس ەمەس. بۇل جاعداي وزگە دە مۇنايلى ولكەلەرگە ءتان بولىپ تۇر. وسى باعىتتا  اۋىل شيكىزاتپەن شەكتەلىپ قالماي، وڭدەۋشى سالانى دا بەلسەندى تۇردە يگەرۋى كەرەك. جۋىردا مۇنايلى ايماق اۋىلدارىن ارالاپ كەلگەن «KazService» قازاقستانداعى مۇنايسەرۆيستىك كومپانيالار وداعىنىڭ پرەزيديۋم توراعاسى راشيد جاقسىلىقوۆتىڭ پىكىرى دە وسىعان سايادى.  

– اۋىل شارۋاشىلىعىن شىنداپ قولعا الاتىن كەز كەلدى. كوزىن تاپسا، مۇنىڭ پايداسى شيكىزاتتان از ەمەس. جەردى يگەرىپ، مال باققان وزادى. ءتورت تۇلىكتى تۇگەندەگەن كاسىپكەر تورگە شىعادى. مال شارۋاشىلىعى اتادان قالعان كاسىپ. ونى دوڭگەلەنتىپ اكەتۋگە اۋىلداعى قاراكوزدىڭ شاماسى دا، مۇمكىندىگى دە جەتەدى. ودان بولەك مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلامالار دا كوڭىلگە قونىمدى. ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىن، «تەنگيزشەۆرويل»  قىزمەتكەرلەرىن تاماقتاندىرۋ ءۇشىن ءبىر كۇندە 5 توننا ەتكە تاپسىرىس بەرەدى. بۇل دەگەنىمىز ءبىر كۇندە ەتكە ولار 25 مىڭ دوللار اقشا جۇمسايدى دەگەن ءسوز. ەسەپتەي بەرىڭىز، ءبىر ايدا 750 مىڭ$,  ءبىر جىلدا 9 ملن.$. قىپ-قىزىل اقشا. قايدا كەتىپ جاتىر دەپ ويلايسىزدار؟ شەتەلگە... تشو كۇندەلىكتى جەيتىن ەتىن كانادادان الدىرىپ وتىر. مۇرنىمىزدىڭ استىندا تۇرعان مۇنداي قوماقتى تاپسىرىستى جىبەرىپ وتىرماعانىمىز وزىمىزگە سىن. ارينە بۇل دەرەككە ءبىز بەي-جاي قاراي المايمىز. تشو باسشىلىعىنا ءمان جايدى ايتىپ، قازاقستاندىق ۇلەستى ارتتىرۋ كەرەكتىگىن العا تارتتىق. شەتەلدىك ينۆەستور ەتتى ءوز ەلىمىزدەن الۋعا كەلىستى. بىراق... ەڭ قىزىعى، تشو سۇراعان جوعارى ساپالى ەتتى كۇندەلىكتى ۇزبەي جەتكىزىپ وتىراتىن تۇراقتى بىردە-ءبىر قازاقستاندىق كومپانيا تابىلمادى.

مال شارۋاشىلىعى اقساپ تۇر...

بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىز ازىق-تۇلىكتىڭ ۇشتەن ءبىرىن شەتەلدەن ساتىپ الىپ وتىر. بۇل ويلانارلىق دەرەك. ءتيىستى شارالار شۇعىل قولعا الىنباسا، ءسىز بەن ءبىز مۇحيت اسقان تاۋىق اياعىمەن، كۇماندى كوكونىستەردى تۇتىنۋعا ءماجبۇر بولامىز. وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەر «ەكسپورت» دەپ جانتالاسىپ، ىشكى نارىقتىڭ قاجەتتىلىگىن ەسكەرمەي جاتادى. يمپورتتالعان ءونىمدى ىعىستىرۋ ءۇشىن اۋىلداعى شارۋاشىلىقتى جانداندىرۋ قاجەت. ەلىمىزدە ءجۇز ميلليون گەكتار جايىلىمدىق جەر جانە ەگىندىك القاپتىڭ 30% قولدانىلماي بوس جاتىر. وسى كەڭ دالانىڭ ءتوسىن مىڭعىرعان مالعا تولتىرىپ، استىقتى جايقالتساق، سىرتتىڭ ونىمىنە كۇنىمىز قاراماس ەدى. ارينە بۇل مۇمكىن بولاتىن نارسە. ال ازىرگە سۋدىڭ ءار تامشىسىن سۇراپ ۇشكەن جىلىويلىقتار ءجايى نە بولماق؟ راشيد حاسەنۇلى تىرشىلىك نارىنە اۋىلدى قارىق قىلۋ ءۇشىن مىقتى ينۆەستور تابۋ كەرەك دەپ وتىر. اۋىلدا سۋ قورى ماردىمسىز. سوندىقتان ونى الىستان تارتۋ قاجەت. ال بۇل قوماقتى قاراجاتتى تالاپ ەتەتىن جۇمىس.

جالپى اۋىلدا قازاقستان حالقىنىڭ قىرىق ءۇش پايىزى ءومىر سۇرەدى. اۋىل تاعدىرى بارشا قازاقتىڭ تاعدىرى. سوندىقتان مەملەكەت باسشىسى اۋىلدى دامىتۋعا كوپ كوڭىل ءبولىپ كەلەدى. ءۇش جىل اۋىل جىلى بولىپ جاريالاندى. ودان بولەك مال شارۋاشىلىعىن، ەگىن شارۋاشىلىعىن، اۋىل بيزنەسىن، اۋىل جاستارىن قولداۋ ماقساتىندا تالاي باعدارلاما قابىلدانىپ، جۇزەگە استى. مەملەكەتتىڭ دە ينۆەستوردىڭ دا اۋىلدى كوركەيتۋگە جاساعان قادامدارى قارىشتى. ەندى اۋىل حالقى دا كوشتەن قالماي نارىققا يكەمدەلۋى ءتيىس.

راشيد جاقسىلىقوۆتىڭ ايتۋىنشا، اۋىلدىڭ وزىنەن دە ۇسىنىس، قۇلشىنىس كۇتۋ كەرەك. ءارى مەملەكەتتەن بولىنەتىن قاراجاتتىڭ دا ەسەبى بار ەكەنىن ءاربىر تۇرعىن سەزىنۋى ءتيىس. بۇل جاۋاپكەرشىلىكتى اۋىلدىقتار ءوز موينىنا المايىنشا، ولاردى جۇمىس ىستەتۋ قيىن. ماسىلدىقتان ارىلىپ، باعدارلاما بويىنشا بولىنگەن اقشانىڭ ءتيىمدى جۇمساپ، ءىستى ودان ءارى دامىتىپ اكەتۋگە داعدىلانۋى كەرەك. ولاي بولماعان جاعدايدا، بولىنگەن قارجىنىڭ بەرەكەسى بولماي، جەلگە ۇشادى».

«اۋىل حالقىن دا سۇرانىسقا ساي كەلەر ماماندىقتى يگەرۋىنە مۇمكىندىك جاساۋ ماڭىزدى. ول ءۇشىن الدىمەن كەڭەس كەزىنەن قالعان سپتۋ-لاردىڭ ءبارىن زەرتتەپ، ءبىلىم بازالارىن دامىتۋعا ءتيىسپىز»، – دەيدى راشيد حاسەنۇلى.  قازىر اۋىلدىق ەلدى-مەكەندەردەگى ۇلكەن-ۇلكەن زاۋىتتار پايداعا جاراماي، بوسقا قاڭىراپ تۇر. نەگە قالالاردا اشىلعان «ەركىن ەكونوميكالىق ايماقتاردى» اۋىلدىق جەرلەردە ىسكە اسىرماسقا؟ ءبىر مىسال: الماتى وبلىسى اقسۋ اۋدانىندا ۇلكەن قانت زاۋىتى بار. كسرو كەزەڭىندەگى 148 قانت زاۋىتىنىڭ ىشىندە ەڭ ءىرى توعىز قانت زاۋىتى بولعان، سول توعىزدىڭ بىرەۋى. قازىر سول زاۋىت ءوزىنىڭ بۇرىنعى قۋاتىنىڭ 10 پايىزىن دا ورىنداپ جاتقان جوق. تەرريتورياسىنىڭ 90 پايىزى بوس تۇر. وسى زاۋىتتىڭ بازاسىنداعى قاڭىراپ تۇرعان ورىندى اۋىلدىڭ ەتى ءتىرى جىگىتتەرىنە نەگە بەرمەسكە؟! ىنتاسى بار، ءبىلىمدى جىگىتتەر تىگىن ءوندىرىسىن اشسىن، نان شىعاراتىن، ەت شىعاراتىن ءوندىرىس وشاقتارىن اشسىن.

داعدارىستىڭ سالقىنى اۋىلعا دا وڭاي تيمەسە انىق. بۇل رەتتە ەلدى مەكەندەردى ىرىلەندىرۋ قاجەت. راشيد جاقسىلىقوۆتىڭ ايتۋىنشا، 2400 ەلدى-مەكەندى از ۋاقىت ىشىندە اياعىنان تىك تۇرعىزۋ قيىن. سول ءۇشىن كورشىلەس ورنالاسقان شاعىن اۋىلداردى قوسىپ ىرىلەندىرۋ ماڭىزدى. بۇل باعىتتا  شاعىن ەلدى مەكەندەردى نەعۇرلىم كولىك جەلىسىنىڭ بويىنا جاقىنىراق شوعىرلاندىرۋ ءتيىمدى. ءىرى تەمىرجول جەلىلەرىنىڭ، تاس جولداردىڭ بويىندا ورنالاسقان اۋىلداردىڭ جايى شالعايداعى ەلدى-مەكەندەرمەن سالىستىرعاندا كوش ىلگەرى. بۇرىن «وزەن جاعالاعاننىڭ وزەگى تالمايتىن» بولسا، ەندى «جول جاعالاعاننىڭ قارنى اشپايتىن»  كەزەڭ. تەمىر جول، تاس جول بويىنان جۇمىس تا تابىلادى، ساۋدا جاساۋعا دا مۇمكىندىك بار، قاتىناۋدا دا قيىندىق جوق. سوندىقتان تەمىرجول قۇرىلىستارىن جوبالاۋ كەزىندە دە اۋىل قامىن ەستە ۇستاسا دەگەن تىلەك بار.

ودان بولەك قىتايدى، قيىر شىعىستى ەۋروپامەن جالعايتىن «جاڭا جىبەك جولى» جەرىمىز ارقىلى وتەدى. قازاقستان – وسى ۇلكەن تاسىمال جەلىسىنىڭ بويىنداعى ماڭىزدى دالىزدەردىڭ ءبىرى. مۇنى دا ۇتىمدى پايدالانعان ءجون.

اسىرەسە شەكارا ماڭىنداعى اۋىل ايماققا باسا نازار اۋدارۋ قاجەت. بۇگىندە «جاعدايىن جاقسارتامىن» دەپ ءۇي جايىن تاستاپ قالا، وبلىس اۋدان ورتالىقتارىنا كوشىپ جاتقاندار قانشاما. بۇل تەندەنتسيا گەوپوليتيكالىق قاۋىپ تۋدىرۋى ابدەن مۇمكىن. قىتايمەن شەكارالاس جاتقان زايسان اۋدانىنا قاراستى اۋىلدا 12 000 تۇرعىننان بۇگىندە نەبارى 4 000 عانا قالعان. مۇنداي شەكارا ماڭىنداعى اۋىلداردى يەسىز قالدىرۋعا ءبىزدىڭ مورالدىق، ساياسي قۇقىعىمىز جوق، – دەيدى راشيد حاسەنۇلى. سوندىقتان اۋىلدى كوتەرۋدى ءبىرىنشى كەزەكتە شەكارا بويىنداعى اۋىلداردى ساقتاپ قالۋدان باستاۋ كەرەك. حالىقتىڭ كوشىپ كەتۋى وڭاي، ءبىر اق كۇندە مۇمكىن بولادى. ال بوس قالعان جەرلەرگە حالىقتى قايتا ورنالاستىرۋ قيىننىڭ قيىنى. 

شۇرايلى جەردىڭ شىرايىن كەلتىرەتىن حالىق. ادامنىڭ ەڭبەگى. اۋىل شارۋاشىلىعى ەل ەكونوميكاسىنىڭ تىرەگىنە، ءتىپتى قازىعىنا اينالا الادى. ول ءۇشىن «ەڭبەكتەنەم» دەگەنگە قولايلى جاعداي جاسالسا بولعانى. جەر استىنداعى قازبا بايلىعىنا سەنگەن مۇنايلى ولكە تۇرعىندارى ەندى جەردىڭ بەتىنەن دە بايلىق الۋدى يگەرسە ءجون. مال شارۋاشىلىعىنىڭ دا بەينەتىنەن زەينەتى باسىم. تەك ەرىنبەگەن شارۋاعا، كوزىن تابا بىلگەن كاسىپكەرگە جەر انادا ايانىپ قالماس.

اينۇر كۇزەرباەۆا

Abai.kz