ۇلگىلى اۋىل

اپتانىڭ باسىندا وبلىس اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆ وبلىسىمىزدىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بولىگىندە ورنالاسقان شالقار اۋدانىندا بولىپ، جەر كولەمى جونىنەن وبلىستاعى ءىرى اۋدانداردىڭ ءبىرى سانالاتىن اۋماقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن تانىستى.
شالقار اۋدانى كىشىقۇم اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ ورتالىعى شىلىكتى اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى نەگىزىنەن اتاكاسىپ — مال باعۋمەن اينالىسادى. اۋىل تەمىرجول بويىندا ورنالاسقان. اۋىلدا كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزىلگەن مادەنيەت ءۇيى مەن 40 كىسىگە ارنالعان دارىگەرلىك امبۋلاتوريا جۇمىس جاساپ تۇر. پايدالانۋعا بەرىلگەنىنە ەكى-ءۇش جىل بولعان 2 قاباتتى جاڭا مەكتەپتە 220 بالا ءبىلىم الادى.
— اۋىلدىق وكرۋگتىڭ ورتالىعىندا — 1017 ادام، ال بارلىق وكرۋگ بويىنشا 2080 ادام تۇرادى. مەملەكەتتىك «سىباعا»، «التىن اسىق»، «قۇلان» باعدارلامالارى بويىنشا مال ساتىپ الىپ جاتقان تۇرعىندارىمىز بار، — دەدى وبلىس باسشىسىنا اۋىلدىڭ تىرشىلىگى تۋرالى ەسەپ بەرگەن كىشىقۇم اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ اكىمى قۇرىشبەك قازىبەكوۆ.
اۋىل باسشىسىنىڭ ەتىنىڭ تىرلىگى بولار، اۋىلداعى قاي عيمارات بولسا دا اينالاسىنىڭ جيناقىلىعى ءھام تازالىعىمەن كوزگە تۇسەدى. مادەنيەت ءۇيىنىڭ الدىنداعى شاعىن سۋ بۇرقاعى مەن بالالاردىڭ جازدا فۋتبول، قىستا حوككەي ويناۋلارى ءۇشىن سالىنعان كورت الاڭى كوپ اۋىلدان كەزدەسە بەرمەيدى. مادەنيەت ءۇيى عيماراتىندا شالقار اۋداندىق ۆ.تسەحانوۆيچ اتىنداعى №1 شالقار بجسم-نىڭ فيليالى رەتىندە اشىلعان قازاق كۇرەسى سەكتسياسىن دا اۋىل اكىمىنىڭ جەكە باستاماسىمەن ورىندالعان يگى ىستەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە اتاپ وتۋگە بولادى. «باسقا وبلىستان شاقىرتىلىپ، باسپانامەن قامتاماسىز ەتىلگەن قازاق كۇرەسى جاتتىقتىرۋشىسىنىڭ تالىمگەرلەرى قازىر كوپتەگەن جارىستاردان جۇلدەمەن ورالىپ ءجۇر» — دەيدى شىلىكتىلىكتەر ماقتانىشپەن.
وبلىس باسشىسى بۇدان كەيىن ارالاعان توعىز، جىلتىر، اققايتىم، قايداۋىل جانە موڭكە بي اۋىلدارىندا دا نەگىزىنەن ءبىلىم بەرۋ وشاعى — مەكتەپتەر مەن امبۋلاتوريا عيماراتتارىن ارالاپ، مۇعالىمدەر جانە دارىگەرلەرمەن سۇحباتتاستى، جاي-كۇيلەرىن سۇرادى. وقۋشىلاردىڭ وقۋلىقپەن قامتاماسىز ەتىلۋى جانە تۇرمىسى تومەن وتباسى بالالارىنىڭ تاماقتاندىرىلۋى جاعدايىمەن تانىستى. اۋداندا ەسكى عيماراتتا ورنالاسقان مەكتەپتەر دە بار. ماسەلەن، توعىز اۋىلىنىڭ مەكتەبى وتە ەسكى. وبلىس باسشىسى سونداي-اق، جىلتىر اۋىلىنداعى ءتولتاي شانوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى قاجەت ەتىپ وتىرعان سپورت زالىنا بايلانىستى ەسكەرتۋ جاسادى.
وسى جىلتىر اۋىلىنىڭ اكىمدىگى عيماراتىنىڭ الدىنا جينالىپ تۇرعان اۋىلدىقتاردى كورگەن بەردىبەك ساپارباەۆ اۆتوكولىگىنەن ءتۇسىپ، اربىرەۋىمەن قول بەرىپ امانداسقاننان سوڭ اكىمدىك ۇيىنە شاقىردى.
— مىنە، سىزدەردىڭ اۋىلدارىڭىزعا كەلىپ قالدىق. ءارى سالەم بەرەيىك، ءارى حال-جاعدايلارىڭىزدى بىلەيىك دەپ سىزدەردى شاقىردىم. اۋىلدىڭ جاعدايى قالاي ءوزى؟ — دەپ باستادى وبلىس باسشىسى جىلتىرلىقتارمەن بولعان اڭگىمەسىن.
— اۋىلدىڭ جاعدايى وتە جاقسى، — دەدى ءبىراۋىزدان اۋىل اقساقالدارى.
— مال ۇستايسىزدار ما؟ مىسالى، ءسىزدىڭ ۇيدە قانشا مال بار؟ — دەدى وبلىس اكىمى قاسىنا وتىرعان اۋىل تۇرعىنى ايەلگە.
— شۇكىر، بالا دا، مال دا بار. ءوز باسىمىزعا جەتەدى. بارلىق قاجەتتى زاتتار وزىمىزدەن. گاز بار كەلىپ تۇرعان، سۋ دا ۇيگە كىرگىزىلگەن. جاعدايىمىز قالاداعىداي، — دەپ جاۋاپ بەردى ول.
— اۋىلدا تۇرعاننان كەيىن مال ۇستاپ ەڭبەكتەنۋ كەرەك. ناندى ۇيدەن ءپىسىرىپ، سارى ماي دايىنداۋ قاجەت. قازىر، اۋىلدا تۇرسا دا، سول مايدى، ايراندى، قۇرت-ىرىمشىكتى ءوزى دايىنداماي، ساتىپ الاتىنداردىڭ بار ەكەنى بارلىعىمىزعا بەلگىلى. بۇلاي بولمايدى. اۋىلدا تۇرعاننان كەيىن بارلىعى وزىمىزدىكى بولۋى كەرەك، — دەدى بەردىبەك ساپارباەۆ اۋىلدىقتاردى ەڭبەك ەتۋگە شاقىرىپ.
وبلىس باسشىسى سونىمەن قاتار، اۋىلدىقتاردى قورا-قوپسىلارىن جيناقى ۇستاپ، شارباقتارىن بوياپ، كوشە تازالىعىن رەتكە كەلتىرۋگە شاقىردى.
«ەندى-ەندى دۇرىستالىپ كەلە جاتىرمىز عوي» دەگەن اۋىل تۇرعىنىنا:
— ەندى-ەندى دەپ جۇرگەندە ءومىرىمىز ءوتىپ كەتەدى. ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىك العانىنا 24 جىل بولدى. ۋاقىت تەز وتەدى. ەڭبەكتەنۋدىڭ، تۇرعان مەكەنجايىمىزدى تازا ۇستاۋدىڭ كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن ۇلكەن تاربيەلىك ءمانى بار. ولاردى تازالىققا، تارتىپكە، مادەنيەتكە ۇيرەتۋ ءۇشىن ءوزىمىز ۇلگى بولۋىمىز قاجەت، — دەدى وبلىس اكىمى.

بولاشاعى بار كاسىپورىن

اۋدان ورتالىعىندا وبلىس باسشىسى تەپلوۆوزدار جوندەيتىن سەرۆيس ورتالىعى «قامقور لوكوموتيۆ» جشس-نىڭ نىساندارىن ارالادى. باس كەڭسەسى اقتوبە قالاسىندا ورنالاسقان بۇل كاسىپورىندا 370 شاماسىندا ادام ەڭبەك ەتەدى.
— جالاقى ۋاقىتىندا، ءار ايدىڭ 10-نا دەيىن بەرىلىپ بولادى. ورتاشا جالاقى مولشەرى — وتكەن 9 ايدىڭ كورسەتكىشتەرى بويىنشا، 140 مىڭ تەڭگە شاماسىندا. ەڭ باستىسى — بىزدە بۇگىن جۇمىسشىلاردى قىسقارتۋ، ياعني جۇمىستان شىعارۋ ماسەلەسى تۋىنداپ وتىرعان جوق، — دەدى «قامقور لوكوموتيۆ» جشس-نىڭ ديرەكتورى نۇرجان جۇباتوۆ.
كاسىپورىن تەپلوۆوزداردى جوندەۋ جونىندەگى بارلىق سەرۆيستىك قىزمەتتەردى اتقارادى. اقتوبەدەن باسقا ماڭعىستاۋ جانە باتىس قازاقستان وبلىستارى مەن قىزىلوردا وبلىسىنىڭ شيەلى ستانساسىنان تەپلوۆوزدار اكەلىنەدى. كاسىپورىن تسەحتارىندا تەپلوۆوزداردىڭ دوڭعالاقتارى، قوزعالتقىشتارى سەكىلدى بولشەكتەرى بۇزىلىپ، جوندەۋدەن وتكىزىلىپ، قايتا جينالادى. جۇمىس جاسايتىن ماماندار —شالقار قالاسىنىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارى، قاجەت كەزىندە ارنايى ءبىلىم الۋ كۋرستارىنا دا جىبەرىلىپ تۇراتىن كورىنەدى.
— بولاشاقتا كاسىپورنىمىز تەپلوۆوزداردى تولىق كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزۋ جۇمىستارىن يگەرۋدى جوسپارلاپ وتىر. سونىمەن قاتار، «شالقار-بەينەۋ» اراسىنداعى تەمىرجولدىڭ ىسكە قوسىلۋىنىڭ پايداسىن كورىپ وتىرمىز. ماڭعىستاۋ وبلىسىنداعى تەمىر جول مەكەمەلەرى تەپلوۆوزدارىن اتىراۋ وبلىسىنىڭ ماقات ستانساسىنان گورى بىزگە جىبەرگەندى ءتيىمدى سانايدى. سوندىقتان جۇمىس اۋقىمى كوبەيۋدە، — دەدى وبلىسى باسشىسىنا كاسىپورنى تۋرالى اقپارات بەرگەن نۇرجان جۇباتوۆ.
شالقار قالاسىنىڭ اگرارلىق-تەحنيكالىق كوللەدجىندە تەمىرجول سالاسى بويىنشا ۆاگون قاراۋشى، تەپلوۆوز ءماشينيسى كومەكشىسى، تەمىرجول بريگاديرى، سونىمەن قاتار، دانەكەرلەۋشى، اسپازدىق جانە تراكتورشى ماماندىقتارى بويىنشا ءبىلىم بەرىلەدى. كوللەدج وقۋشىلارىنا 13 مىڭ تەڭگە مولشەرىندە ستيپەنديا تاعايىندالعان. اۋىلداردان كەلگەندەر ءۇشىن جاتاقحانا مەن تەگىن تاماقتاندىرۋ قاراستىرىلعان.
— بيىل وسى كوللەدجدى اياقتاعان 57 بالانىڭ 80 پايىزى جۇمىسقا تۇردى، — دەيدى كوللەدجدىڭ ديرەكتورى جەتكەرگەن ەلەمەس.
وبلىس باسشىسى كوللەدجدىڭ سىنىپتارى مەن شەبەرحانا عيماراتىن ارالاپ كوردى.

«اۋدانعا ارنايى كوميسسيا جىبەرەمىز»

شالقار قالاسىندا وبلىس اكىمىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن اكتيۆ جينالىسىنا كوپ حالىق جينالدى. اۋدان ورتالىعىنداعى مادەنيەت ءۇيىنىڭ زالىندا ينە شانشار ورىن بولمادى. ءبارى دە وبلىس باسشىسىمەن جۇزدەسىپ، مۇڭ-مۇقتاجدارىن ايتىپ قالعىسى كەلەدى.
اۋىلداردى ارالاۋىنا بايلانىستى جينالىستىڭ بەلگىلەنگەن ۋاقىتتان كەش باستالعانى ءۇشىن الدىمەن جينالعان حالىقتان كەشىرىم سۇراعان بەردىبەك ساپارباەۆ:
— «وبلىسىمىزداعى اۋدانداردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن تانىسايىن، حالىقپەن جۇزدەسەيىن» دەپ ءبىراز اۋداندى ارالادىم. شالقارعا كەلگەندەگى ماقساتىم دا سول، — دەپ باستادى ءوز ءسوزىن.
دۇنيەجۇزىندەگى جانە ەلىمىزدەگى ەكونوميكالىق جاعدايعا قىسقاشا شولۋ جاساپ وتكەن وبلىسى باسشىسى ەڭ باستىسى — مەملەكەت باسشىسى تاراپىنان قويىلعان مىندەتتەردى ورىنداپ، قانداي جاعداي بولسا دا، ەكونوميكانىڭ دامۋ قارقىنىن تومەندەتپەي، سول ارقىلى حالىقتىڭ تۇرمىسىن، ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋ كەرەكتىگىن اتاپ ءوتتى.
وبلىسىمىز اۋماعىندا جەردىڭ دە، سۋدىڭ دا جەتكىلىكتى ەكەنى ءمالىم. سوندىقتان سول جەرلەردى دۇرىس پايدالانۋ كەرەك.
— جىلىنا 200 مىڭ گەكتارعا جۋىق جەرگە ءداندى داقىلدار ەگىپ، گەكتارىنان 3,5 تسەنتنەردەي ءونىم الۋدى قويۋ قاجەت، — دەدى بەردىبەك ماشبەكۇلى.
مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا اسا ءمان بەرىپ، سۋارمالى جەرلەردىڭ اۋماعىن ۇلعايتۋ كەرەكتىگىنە توقتالدى.
اكتيۆ جيىنىندا شالقار اۋدانىنىڭ اكىمى ەربول داناعۇلوۆ 9 ايدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا اۋداندا اتقارىلعان جۇمىستار تۋرالى ەسەپ بەردى.
اۋدان اكىمىنىڭ ەسەبىنەن كەيىن تالاپ، تىلەكتەرىن ايتۋ ءۇشىن تۇرعىندارعا ءسوز بەرىلدى. شالقارلىقتاردىڭ كوڭىلدەرىندە جۇرگەن تۇيتكىلدى ماسەلەلەر از ەمەس ەكەن. تۇرعىنداردى، اسىرەسە، شالقار كولىنىڭ جاعدايى قاتتى تولعاندىرادى. ودان باسقا، قالا كوشەلەرىنىڭ جارىقتاندىرىلۋى، جولدارعا اسفالت توسەلۋى سەكىلدى جالپىعا ورتاق ماسەلەلەر دە ايتىلدى. قالا حالقى سانىنىڭ كۇننەن-كۇنگە ارتۋى سەبەپتى اۋىزسۋ ماسەلەسىن الدىن الا شەشىپ الۋ كەرەكتىگى ءسوز بولدى. ارينە، ەڭ باستى ماسەلە — حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ. وسىعان بايلانىستى ءبىر تۇرعىن وبلىس باسشىسىنان اۋداننان ءبىر كاسىپورىن اشىپ بەرۋدى سۇرادى. «مۇنداي كاسىپورىن اشىلسا، حالىقتى جۇمىسقا ورنالاستىرۋ ماسەلەسى ءبىراز جەڭىلدەر ەدى» دەيدى ول. تۇرعىندار اراسىندا اۋدان اكىمىنىڭ ۇستىنەن شاعىمدانعاندار دا بولدى. ولار «اۋدان اكىمىنىڭ قابىلداۋىنا كىرۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. جۇمىسقا ورنالاستىرۋدا تامىر-تانىستىق ەتەك جايعان. مەكتەپكە قاراپايىم ەدەن جۋشى بولىپ ورنالاسۋدىڭ ءوزى ءۇشىن اۋدان اكىمىنىڭ رۇقساتى قاجەت» دەيدى. حالىقتىڭ شاعىمىن تىڭداعاننان سوڭ وبلىس باسشىسى جۇرتشىلىق الدىندا ءتيىستى اۋداندىق ءبولىم باسشىلارى مەن اۋدان اكىمى ەربول داناعۇلوۆتىڭ جاۋابىن تىڭدادى.
— اۋداندا ەڭ ءبىرىنشى ماسەلە — جۇمىسسىزدىق. اۋدانداعى جۇمىسسىزدىق تۋرالى مەن جاڭا ءوز ەسەبىمدە دە ايتتىم. 500-گە جۋىق ادام قازىر جۇمىسسىز ءجۇر. ونىڭ باسىم كوپشىلىگى — ايەل ادامدار. 20-نىڭ ۇستىندە از قامتىلعان وتباسىلاردىڭ ايەلدەرىن بالاباقشا، مەكتەپتەرگە ورنالاستىردىق. سونىڭ 17-18-ءى جۇمىستان وزدەرى شىعىپ كەتتى. ايتاتىن سىلتاۋلارى: ءۇي جۇمىسىنا ۋاقىت تابا المايدى، بالالارى كىشكەنتاي. 8 ساعاتتىڭ جالاقىسىن العىسى كەلەدى، بىراق جۇمىستا تەك 4 ساعات بولعىسى كەلەدى. بۇل قالاي سوندا؟ — دەپ اقتالدى ول وبلىس باسشىسى الدىندا. ول سونداي-اق، شالقار قالاسىنداعى جولداردىڭ جوندەلۋى ماسەلەسى تۋرالى دا تۇسىنىك بەردى. «قالادا قانشاما جولعا اسفالت توسەلدى. بۇل جولداردىڭ بۇرىنعى كۇيلەرىن تەز ۇمىتىپ كەتتىك»، — دەدى ەربول داناعۇلوۆ. ال حالىقتىڭ اكىمنىڭ قابىلداۋىنا كىرە المايتىندارى تۋرالى شاعىمعا بايلانىستى ايىنا ەكەۋى اۋدان اكىمى رەتىندە، بىرەۋى اۋدانداعى «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ توراعاسى رەتىندە بارلىعى ءۇش رەت قابىلداۋ كۇندەرىنىڭ بار ەكەندىگىن ايتتى.
— ايتىلعان ماسەلەلەردىڭ بارلىعى ورىندى. سونىڭ ىشىندە حالىقتى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋ — اتقارۋشى بيلىكتىڭ، ياعني ءبىزدىڭ مىندەتىمىز، مەملەكەت باسشىسىنىڭ بىزگە بەرگەن تاپسىرماسى. مىنە، مەنىڭ الدىما كوپ ارىز كەلىپ ءتۇستى. جاڭا ايتىلعان جۇمىسپەن قامتۋ، اكىمنىڭ قابىلداۋىنا كىرە الماۋ ماسەلەلەرى بويىنشا مەن اقتوبە قالاسىنا بارعاسىن جاعدايدى تەكسەرۋ ءۇشىن شالقار اۋدانىنا ارنايى كوميسسيا جىبەرەمىن. اكىمنىڭ مىندەتى — حالىقپەن كەزدەسۋ، مۇڭىن تىڭداۋ. ءوزىنىڭ قۇزىرەتى اياسىندا سول ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن شارالار قابىلداۋ. ال ەندى اۋدان اكىمىن اۋىستىرۋ تۋرالى ۇسىنىستارىڭىزدى قابىلدامايمىن. باسشىنىڭ ءجيى اۋىستىرىلۋى ەش ناتيجە بەرمەيدى. اكىمنىڭ ناتيجەلى ەڭبەك ەتۋى حالىقتىڭ قولداۋىنا بايلانىستى، — دەدى جينالىستى قورىتىندىلاعان وبلىس باسشىسى.
ول سونداي-اق، كوپۇلتتى ەلىمىزدە تۇراقتىلىقتىڭ تەك قانا اۋىزبىرشىلىكتىڭ ارقاسىندا عانا بولاتىنىن اتاپ ءوتىپ، حالىقتى بىرلىككە، ۇيىمشىلدىققا شاقىردى.

قۋات اقمىرزاۇلى.
اقتوبە-شالقار-اقتوبە. 

Abai.kz