"مەككەگە بارۋدان بۇرىن، ادام الدىمەن ءوز قولىمەن ءوز كۇناسىن جۋاتىنداي تىرلىك ىستەۋ كەرەك"

«اbai.kz» ينتەرنەت پورتالىنىڭ باس رەداكتورى داۋرەن قۋات باۋرىمىزدىڭ ءبىر اۋىز ءوتىنىشى بويىنشا جەتپىسىندە جەتپىسبايدىڭ اكەسى اتانعان ەلامان اقساقالعا حابارلاسقانمىن. ەكى-ءۇش رەت «اۋىرىپ ءجۇرمىن» دەپ، جولىعۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى. اقىرى ءبىر كۇنى كەلىسكەندەي بولدىق.  

– ەل-اعا، ءسىز قالانىڭ قاي ماڭايىندا تۇراسىز، قازىر بارايىن؟

– «داربازاعا» بارار جولدىڭ بويىندا. «اق ۇيدە».

«داربازاسى» نەسى؟ ول اۋىل سارىاعاش جاقتا ەمەس پە ەدى؟» دەيمىن ىشتەي. تاعى سۇرادىم: 

– «داربازا» دەيسىز بە؟ سارىاعاش جاقتا ەمەس پە ەدى ول؟

– ءيا، دۇرىس. مەن سول جاقتا تۇرامىن عوي. ال، سەن قايدان حابارلاسىپ تۇرسىڭ؟

– شىمكەنتتەن!

– ە-ە، الىس ەمەس ەكەن عوي. ەكى ساعاتتا جەتىپ كەلەسىڭ...

سونىمەن، سارىعاشقا جول تارتتىق. «جىلعا»، «داربازاعا» بارار ۇلكەن جولدىڭ تۋرا ۇستىندەگى اعايدىڭ ۇيىنە دە جەتتىك. ءبىر شار كەسە قويۋ قىمىراندى تارتىپ تا جىبەردىك. بالا كۇننەن ءدامى تاڭدايىمىزدا ماڭگىلىك قالىپ قويعان جەڭسىك اس قوي، قالانىڭ قازاعى كۇندە ءىشىپ جاتپاعانىمىز تاعى بار، ماڭدايدان مۇزداي تەر بۇرق ەتە قالدى. ەندى سۇحباتتاسۋعا بولادى...

– ەلامان اعا، سىزدەر بۇل ايماققا قاشان قونىستانعانسىزدار؟

– ءبىز مىناۋ وزبەكستانعا ءوتىپ كەتكەن بوستاندىق اۋدانىنداعى وگەم تاۋلارىن جايلاعان شانىشقىلى ىشىندەگى قاراقالپاق رۋى بولامىز. بۇل ماڭايعا اتالارىمىز 300 جىلداي ۋاقىت بۇرىن كەلىپتى.

– تۇيە ۇستايتىندىعىڭىزعا، «قاراقالپاق ەلامان» اتىڭىزعا قاراپ مەن ءسىزدى قاراقالپاقستاننان كوشىپ كەلگەن ورالمان اعايىن با دەپ ويلاپ ەدىم.

– جۇرتتىڭ ءبارى سولاي ويلايدى. قازىر مەنى سىرتىمنان ەستىگەن جۇرت «كىشى ءجۇز ەلامان» دەپ اتايدى. رۋىم كىم ەكەنىن، قايدان كەلگەنىمدى دە سۇرامايدى.

– دۇرىس ايتادى. ءۇش ءجۇزدىڭ ىشىندە تۇيە ۇستايتىن نەگىزىنەن كىشى ءجۇز رۋلارى ەكەنى راس قوي. ونىڭ ۇستىنە رۋىڭىزدىڭ اتى «قاراقالپاق» بولسا. اتام اقجىگىت «سوزاق كوتەرىلىسىندە» سالىقباي مەرگەننىڭ 18 ساربازىنىڭ ءبىرى بولعان، كوتەرىلىس جانشىلعاندا ۇستالعان، اتىلعان، اللا امان ساقتاپ، اتىلعان جەرىنەن تۇندە قاشىپ شىعىپ، جالعىز ۇلىن جانىنا الىپ (اجەمىز قايتىس بولىپ كەتكەن ەكەن), قاقاعان قىستا قاراتاۋدا كۇندىز جاتىپ، تۇندە ءجۇرىپ، شەكارا اسىپ كەتكەنى سەبەپتى ءبىز دە 1930 جىلدان 1959 جىلعا دەيىن تاجىكستاندا تۇرعان، تۇيە دەگەن ەڭ تورە تۇلىكتىڭ جاقسىلىعىن كوپ كورگەن ۇرپاقپىز. سوندىقتان بۇل جاقتاعى ەلدەن ەرەك تۇيە ۇستاۋىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟ 

– 16 جاسىمدا ۇيلەنگەن ءبىرىنشى ايەلىمنەن ءبىر قىز كوردىم. بىراق، سودان كەيىن جۇبايىم توقتاپ قالدى. تاشكەنت تۇبىمىزدە، سونداعى ءبىر پروفەسسورعا ءوزىم باردىم.

– ءيا، شىمكەنت وبلىسىنىڭ كۇنگەيدەگى 5 اۋدانى اكىمشىلىك تاراپىنان تۋاتىن تاپسىرمالار بولماسا، باسقا ماسەلەسىنىڭ ءبارىن تاشكەنتكە بارىپ شەشە بەرەتىن كەز ەدى عوي ول.

– قارت وزبەك پروفەسسور «كىنا كەلىنشەگىڭدە ەمەس، سەنىڭ وزىڭدە، سەنەن بالا بولمايدى» دەدى. «بۇدان جازىلۋدىڭ  قانداي امالى بار؟» دەپ سۇرايمىن عوي. «مۇنىڭ امالى – تۇيە تاۋىپ الىپ، قىسى-جازى تۇيەنىڭ ءسۇتى مەن شۇباتىن ءىشۋىڭىز كەرەك، سوندا بۇكىل اعزاڭىز تازارىپ، قالپىنا كەلەدى». (نەگىزى، وڭتۇستىك ەلى شۇباتتى «قىمىران» دەيدى جانە وسى دۇرىس تا، سەبەبى، تاريحشى پروفەسسور س.وتەنيازوۆتىڭ ايتۋىنشا كونە ساق تىلىندە «قىم» دەپ تۇيە مەن جىلقىنىڭ ءسۇتىن ايتقان ەكەن، شۇبات دەپ تۇيەنىڭ ساۋمالىن ايتادى ەكەن، ەندەشە، اشىعان ءسۇتتىڭ ءبىرىن «قىمىز»، ەكىنشىسىن «قىمىران» اتاۋى قيسىنعا كوبىرەك كەلەدى – ءو.ا.)

– جاسىڭىز نەشەدە ول كەزدە؟

– 22-23-جاستامىن عوي. مەنى انام جالعىزى بولعان سوڭ ەرتە ۇيلەندىرگەن.

– ويپىرماي، قىلشىلداپ تۇرعان، وبرازعا باي قازاق تىلىمەن ايتساق، «قارۋىڭىزبەن جەر جىرتاتىن» شاعىڭىزدا قالايشا بەلسىزدىككە ۇشىرادىڭىز ەكەن؟ پروفەسسور سەبەبىن ايتپادى ما؟ 

– ونىڭ سەبەبى... بىرىنشىدەن، ءبىز سوعىس كەزىندە تۋدىق. كوزىمىزدى اشىپ كورگەنىمىز بەينەت بولدى، شىراعىم. شەشەمىز «اكەڭ سوعىستان كەلىپ قالادى» دەۋمەن، كۇيەۋگە شىقپاعان كۇيى توقساننان اسىپ قايتىس بولدى. مەنى قولىمنان جەتەكتەپ ءجۇرىپ ءوسىردى، ەڭبەككە ەرتە باۋلىدى. وقىتتى دا. مال تاۋىپ ەرتەرەك ۇيلەنسىن دەپ، قوي دا باقتىردى. بىراق، جاس كەزدە جاعدايىمىز بولمادى عوي. مەن  ەكىنشى ايەلىمە 29 جاسىمدا ۇيلەندىم.

– ءبىرىنشى ايەلىڭىزبەن اجىراستىڭىز؟

– ءيا، بالا بولماعان سوڭ اجىراستىق قوي.

– ەمدەلدىڭىز؟

– ارينە. 6-7 جىلداي ەمدەلدىم. ەكىنشىم كەلە سالىپ كوتەرىپ، ۇل تۋدى. شەشەم بايعۇس قۋانعاننان جىلاپ ءجۇردى... بىراق، بالانىڭ عۇمىرى ۇزاق بولمادى، ءبىر اپادان سوڭ شەتىنەپ كەتتى.

– «اللام بەرەرىنەن تاباسىن» دەپ سىزدەر قالدىڭىزدار.

– ءيا، اللا  نيەتىمىزدى قابىل ەتتىپ، بىرىنشىسىنەن كەيىن 4 ۇل، 1 قىز تاپتى جۇبايىم.

– ەندى تۇيە ءسۇتىنىڭ جايىن ايتىڭىز.

– ە-ە، بۇل جارىقتىق تۇيەنىڭ ايتارى جوق، ءسۇتى ءارى سۋسىن، ءارى تاماق ەكەن. ماي تابانىنىڭ تاتتىلىگى مەن كىشكەنتاي عانا كەسىپ سالساڭ، كەز كەلگەن ەت تاماقتىڭ كەرەمەت ءدامىن كىرگىزىپ جىبەرەتىن وركەشىنىڭ قاسيەتىن ايتپاي-اق قويايىن. تۇيە ۇستاۋدى ەكى ىڭگەننەن باستادىم. بىرەۋى جەرسىنبەي، اۋىرىپ، تەز ءولىپ قالدى. ءتولدىڭ ەركەگىن توي-تومالاققا جاراتامىز-داعى، ۇرعاشىسى ۇيىمىزدە قالا بەرەدى. وسىلاي كوبەيدى عوي مال باسى.

تۇيەنى ءار جەرگە جەتەلەپ، ارقانداپ ءجۇرىپ، زورعا قولعا ۇيرەتتىك قوي. شاردارا اۋدانىنداعى «شاردارا» كەڭشارىنان اكەلدىم. 7 رەت قاشتى عوي تۇيەم! ءبىر رەتىندە شاردارا قالاسىنداعى سىرعا سالىنعان كوپىردىڭ اۋزىنان ۇستاپ اكەلدىم. ول تۇيەنىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى قۋساڭ دا كەتپەيدى.

– تۇيەنى ۇستاۋ ءۇشىن اۋىل اينالاسى كەڭ بولۋى كەرەك قوي؟..

– ول كەزدە كەڭ بولاتىن. سوڭعى ءۇش جىلدا قونىسىمىز قاتتى تارىلىپ كەتتى.

– مەن الگى پروفەسسوردىڭ بىلگىرلىگىنە، قۋاتى مول قىمىزدى ەمەس، قىمىراندى ۇسىنعانىنا تاڭ قالىپ وتىرمىن. ءومىرى تۇيە دەگەن مالدى ۇستاپ كورمەگەن تاشكەنتتىڭ پروفەسسورى كەسەلگە نەنىڭ شيپا بولارىن قالاي ءدوپ باسقان دەسەڭىزشى؟

– مەنىڭ سالماعىم 40 كەلىگە دە جەتپەيتىن... پروفەسسور ءارى-بەرى قاراپ: «ويبۇي، بالام-اي، بولماي قالىپسىڭ عوي!» دەدى. جەتىم وسكەن بالا تارتىنشاق كەلەدى، ءىنىم. مەن ويىنعا دا كوپ بارمايتىنمىن.

– ءسىز سول 37-38 كەلى سالماقپەن ءجۇرىپ-اق، 21 جاسىڭىزدان باستاپ اۋدانداعى مادەنيەت ءۇيىن 11 جىل باسقارىپسىز عوي؟

– ءيا. الپىسىنشى جىلدارى «جاستاردىڭ كومسومولدىق بريگادالارى» دەگەن بولدى. ول بريگادالارعا مادەني قىزمەت كورسەتۋ دەگەن بولۋشى ەدى. قىزمەت كورسەتۋگە بايقاۋ ارقىلى الاتىن. سول بايقاۋلاردىڭ بىرىندە كوزگە تۇسسەم كەرەك، مەنى مادەنيەت سالاسىنا جۇمىسقا قابىلدادى. الدىمەن تاعلىمداماعا (ستاجيروۆكا) شىمكەنتكە جىبەردى. جۇمات شانين تەاترىندا التى اي جۇمىس ىستەدىك. سودان اۋداندىق مادەنيەت ۇيىندە قالىپ كەتتىك قوي.

– ءان سالاسىز، دومبىرا تارتاسىز، گارموندا وينايسىز؟

– جوق، اسپاپتاردىڭ ەشقايسىسىن دا مەڭگەرە المادىم مەن. كىشكەنە داۋسىم بولسا كەرەك. ال، مەن سىزگە ايتايىن، بۇل مادەنيەت سالاسى دەگەنىڭىز ناعىز ىشەتىندەردىڭ ورداسى بولادى ەكەن... مەن سوعان قۇلىقتى بولمادىم، ايتەۋىر. ءوزىمدى سول بالەدەن امان ساقتاپ قالدىم. مادەنيەتتە نە ءبىر جاعدايلار بولىپ جاتادى ەكەن عوي. سۇعاناقتار سول كەزدە دە بار ەكەن. ءبىر كۇنى قىزمەتىمنەن بوساپ كەلە جاتىر ەدىم، اۋداندىق تۇتىنۋشىلار وداعىنىڭ (رايپوترەبسويۋز) باستىعى ء(وزى موڭعول بولاتىن) جولىعىپ قالدى. جاعدايىمدى سۇرادى، «جۇمىستان بوساپ كەلە جاتىرمىن» دەپ ەدىم، «نەسىنە ونى ۋايىمدايسىڭ؟ مەن ساعان جۇمىس بەرەم. تاڭەرتەڭ بار-داعى، انا سەلماگتى قابىلدا» دەدى. ءسويتىپ، تابان استىنان ساۋداعا اۋىسىپ كەتتىم.

– سوندا مادەنيەت باسقارماسىنىڭ سىزگە قوياتىن كىناسى قانداي؟

– ساحنانىڭ شىمىلدىعى بارقىتتان تىگىلەدى. سونى اۋدان باسشىلارى ءبولىپ العىسى كەلەدى عوي. ماشينەنىڭ ورىندىعىن بارقىتپەن قاپتاۋ مودا ول كەزدە. سودان 20 مەتر بارقىت جوق. ول ماتانىڭ قانى جەرگە تامبايدى. ءسىرا، باسقارما باستىعى ءوز ادامىن اكەلىپ وتىرعىزايىن دەسە كەرەك، بارقىت تەك جەلەۋ بولدى-اۋ دەپ ويلايمىن.

التى اي وتكەن سوڭ اۋدانداعىلار «التاەۆ قايدا؟» دەپ، مەنى ىزدەپتى. مەنىڭ كسرو مادەنيەت مينيسترلىگى بەرگەن «ۇلگىلى ەڭبەگى ءۇشىن» دەگەن توسبەلگىم بولاتىن. سويتسەم، مەنىڭ بۇل اتاعىمنىڭ قايرات-كۇشى مىقتى ەكەن، مەن ونىڭ قادىرىن بىلمەپپىن. كىشكەنتاي كۋالىگى ۇيدە جاتاتىن ءبىر جەردە. مەنىڭ ورنىما كەلگەن جىگىت جۇمىستى جۇرگىزە الماپتى. سونىمەن، نە كەرەك، مەنىڭ جۇمىس ىستەمەگەن التى اي مەرزىمىمنىڭ ايلىعىن باستىعىمنىڭ موينىنا سالىپ، ونى جۇمىستان بوساتىپ، وكىمەت ءوزى قايتا اپارىپ ورنىما وتىرعىزدى عوي. مەن مادەنيەت ۇيىنە ءارتىس-انشىلەردى الىپ جۇرەتىن تەاتردىڭ اۆتوبۋسىن دا اپەرىپ قويعان ەدىم. انشىلەرىم شوپانداردى، كولحوز-سوۆحوزداردى ارالايتىن، ءوز تاپقان اقشالارىن وزدەرىنە جۇمساپ وتىرعان ەدىم. وسى ەڭبەگىم ەسكەرىلسە كەرەك. تاعى ءبىر جىل ىستەپ، ءوز ەركىممەن ارىز جازىپ، ول جەردەن كەتتىم عوي.

– الپەشتەپ الىپ بارعان ورىننان دا كەتە مە ەكەن؟

– قالاي كەتپەيىن، ماگازين مەنىڭ موينىمدا تۇر عوي. ايەلىم ىستەپ جاتتى مەن ءۇشىن. شەشەم: «اباي بول، بالام، سەن ء«راستىرات» بولىپ سوتتالىپ كەتسەڭ ارتىڭنان كىم بارادى؟» دەۋدەن تانبايتىن. ول كىسى ۇنەمى «ارامدىققا بارما، ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاما، سوندا ءوسىپ-ونەسىڭ» دەپ وتىراتىن. تەك ايلىعىمىزدى الامىز. ءسويتىپ جۇرگەندە ءبىر كۇنى تەكسەرۋ (رەۆيزيا) كەلىپ ەدى، 2700 سوم ارتىق اقشا شىقسا بولا ما؟! سويتسەك، جەتپەي قالعاننان دا بۇل جامان نارسە ەكەن عوي! «اكە-كوكە» دەپ جالىنىپ ءجۇرىپ،  زورعا قۇتىلدىق.

– اقشا قايدان جينالىپ قالىپتى؟

– ە، ونى دا ىزدەپ تاپتىق قوي. سويتسەك، ماتانى ولشەگەندە ول سوزىلادى ەكەن عوي، ءبىز سونى بىلمەپپىز. اسىرەسە، تريكوتين دەگەن ماتانى كوپ ساتتىق. ونى بىزگە تاڭداۋلى ساۋدا ورىنى دەپ، باسقا دۇكەندەرگە قاراعاندا كوپ بەرگەن بولاتىن. ونىڭ 1,5 مەترى ءبىر كويلەك بولادى. ونىڭ ءبىر مەترىن بىزگە وزبەكتەر تاشكەنتتەن شاشلىق-شاشلىعىن الا كەلىپ، جالىنىپ-جالپايىپ الىپ كەتەتىن. جاپپاي قاتشىلىق، دەفيتسيت زامانى عوي. كەيىن امان-ەسەن ول دۇكەندى دە تاپسىردىق.

دۇكەندە ىستەپ ءجۇرىپ تە كوزگە ءتۇسىپ، اۋدانارالىق بازا دەگەن بولاتىن، سول بازادا «كۋلتتوۆارى» دەگەن قويمانىڭ، ءبىر جىلدان كەيىن قۇرىلىس زاتتارىنىڭ، ودان سوڭ ۇيرەنىپ قالعان «ماتا مەن دايىن كيىم» دەگەن قويمانىڭ كىلتىن ۇستادىم. ول جەردە 16 جىل ىستەپ، كەڭەس وكىمەتىن تارقاتىپ بارىپ كەتتىم عوي. سونشا جىل ىستەگەندە ەشكىمنەن ءبىر اۋىز اۋىر ءسوز ەستىمەي، «يششاي!» دەسپەي جۇمىس ىستەدىم. ول جەردە دە «وتليچنيك سوۆەتسكوي پوترەبيتەلسكوي كووپەراتسي» دەگەن وداقتىق توسبەلى الدىم. كەيىن كەڭەستىڭ اقشاسىنىڭ ورنىنا تەڭگە كەلگەن كەزدە، مەندە 3 كونتەينەر كيىم ارتىلىپ قالدى. سونى ۇيگە الىپ كەلۋگە قورىقتىم. جۇرتقا تارقاتىپ جىبەردىم. سونىڭ ارقاسى شىعار، بۇگىنگى كۇنگە جەتىپ وتىرعانىم...

– ءوز قاراجاتىڭىزعا قوعامعا قاجەت وشاقتاردى سالۋ دەگەن وي قالاي تۋدى؟

– اۋلىمىزدىڭ بالالارى، ونىڭ ىشىندە مەنىڭ دە ۇل-قىزىم، مىناۋ «داربازا»، «قىزىل تۋ» مەكتەپتەرىنە، 4 شاقىرىمنان 7-8 شاقىرىم جەرگە دەيىن قاتىناپ وقىدى. مەن سول بالالار قينالماسىن دەپ، 1995 جىلى 4 جىلدىق باستاۋىش مەكتەپ سالىپ بەردىم. قازىر سول مەكتەپتە 206 بالا 3 اۋسىمدا وقىپ جاتىر. و باستا ونى 23 بالاعا لايىقتاپ سالعان ەدىم. بىلتىر تاعى ەكى بولمە قوستىم. ەندى جاڭا مەكتەپكە ارناپ 2 گەكتار جەر الىپ قويدىم. ويتكەنى، 5-سىنىپتان جوعارى اۋىلدىڭ 175 بالاسى قاتىناپ وقىپ ءجۇر. 300 ورىندىق مەكتەپ سالسام، ەكى اۋسىمدا وقىسا، بارىنە جەتەدى دەپ ويلايمىن. ىسكە كىرىسىپ كەتۋگە دايىن وتىرمىن.

– ونداي اقشانى قايدان الدىڭىز؟

– نيەت ەتىپ جيعان-تەرگەنىمدى جۇمسادىم. ۇيدەگى مالدى ساتتىق. تۇيە ساۋىپ، قىمىرانىن ساتامىز، سونىڭ جينالعان اقشاسى بار. ءبىر قوي ول كەزدە 7 تەڭگە تۇراتىن. كەڭەس وكىمەتى 1987 جىلدارى شارۋاشىلىق اشۋعا، جەر الۋعا رۇقسات بەرە باستادى. مەن 100 گەكتار جەر الدىم.  700 قويىم بولدى. قويشى ۇستادىق.

سودان كەيىن اۋلىمىزدا جۇرت جيىلاتىن جەر جوق، انا توبەگە، مىنا توبەگە جينالىپ جۇرگەن سوڭ، شاڭ-توپىراق بولماي، جاۋىن-شاشىندا قينالماي باستارى قوسىلىپ تۇرسىن دەپ، كەزىندە مادەنيەت سالاسىنىڭ قىزمەتكەرى دەگەن اتىمىز بولدى، اۋىلعا كلۋب سالىپ بەردىم. كىتاپ وقىسىن جۇرت دەپ كىتاپحانا سالىپ بەردىم. 2011 جىلى 300 ادامدىق مەشىت سالدىم. اۋىلدا 250 وتباسى، 1400 مۇشەسى بار. بۇل – ەسەپكە كىرگەنى عانا. جالپى، اۋىلدا 2500-دەي تۇرعىن بار. مەدپۋنكتتى دە كەڭەيتسەك پە دەگەن وي بار. ونى ابىلقاسىم دوسبولوۆ اتتى وسى ەلدەن شىققان ازامات سالىپ بەرگەن ەدى.

– قازاق بالانىڭ سانىن ايتپايدى، «قۇدايدىڭ بەرگەن كۇشىكتەرى بار عوي» دەپ قويا سالادى، سوندا دا بولسا؟

– ءبىر بالام اۋىرىپ قايتىس بولىپ كەتتى. ارتىندا 1 ۇل، 1 قىزى قالدى. قالعان 3 ۇلدىڭ بىرەۋى – قازىعۇرت اۋداندىق ىشكى ىستەر بولىمىندە. قالعان ەكەۋى وسىندا. مىنا جۇگىرىپ جۇرگەن ۇشەۋى – كەيىنگى قوساعىمنان.

– بۇل كىسىگە قاشان ۇيلەندىڭىز؟

– وسىدان 11 جىل بۇرىن. ەكىنشى ايەلىم ەرتەرەك دۇنيەدەن قايتقان سوڭ، وتباسىعا ايەل ادام كەرەك بولدى. ءبىر ايەلمەن باس قوسىپ ەدىم، ودان بالا بولمادى. وزىمەن بىرگە ەرىپ كەلگەن بالاسىن ۇيلەندىردىم، جەر الىپ، باسىنا بولەك ءۇي سالىپ بەردىم. ايەلىم دە مەنەن گورى سول بالاسىنا كوبىرەك قارايلاي بەردى. سوسىن، «قوي، بولمايدى ەكەن، تۋاتىن ايەل ىزدەيىن» دەگەن وي كەلدى. بۇل ايەلىم كەلگەن جىلى مامىربەكتى تۋدى، ءبىر جىلدان سوڭ قابىلبەك كەلدى دۇنيەگە. ءۇشىنشى ۇلدىڭ اتىن جەتپىسباي دەپ قويدىق.

بۇل كىسىنى 4 قىزىمەن الدىم. بويجەتىپ قالعان ەكەن، ءبارىن دە ءوز قولىممەن ۇزاتتىم. ءاي، بالام-اۋ، كوڭىل كەڭ بولسا سىيمايتىن نارسە بار ما؟.. ادام ءبىر-بىرىنە سەنىپ، وي-ءورىسىن بىرگە تۇجىرىمداي السا، ءبولىپ-جاراتىن نە بار؟ قۇدايعا شۇكىر، جامان ەمەسپىز.

20 جىلدان استى، اۋىلداعىلار الدىمەن اۋىل ءبيى، توبە بي، قۇركەلەس اۋىلدىق اكىمشىلىگى ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ەتىپ سايلادى. ءبىر اپتادان كەيىن اۋىلداعى 40 اقساقالدى تۇركىستانعا زيارات ەتۋگە الىپ بارا جاتىرمىن.

– كەڭەس زامانىندا ءۇش سالادا – ساۋدادا، سوتتا جانە ميليتسيادا تازا جۇمىس ىستەۋ قيىن ەدى عوي...

– ساۋدادا ەڭ ءبىرىنشى شارت – ۇقىپتى بولۋىڭ كەرەك. ەكىنشى، ەشكىمنىڭ اقىسىن جەمەۋگە ءتيىسسىڭ. سەن بۇگىن بىرەۋدىڭ اقىسىن جەسەڭ، ەرتەڭ الدىڭنان شىعادى سەنىڭ. 11 جىل دۇكەندە، 15 جىل بازادا، ساۋدادا 26 جىل جۇمىس ىستەپپىن.

– «سارىاعاش اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» اتاعىن قوعامدىق جۇمىستاعى بەلسەندىلىگىڭىز ءۇشىن بەرگەن بولۋى كەرەك؟

– سولاي شىعار. بىراق، مەن 1995 جىلى، قارا نان تابۋدىڭ ءوزى قيىن كەزدە مەكتەپ سالسام، كەيىن كىتاپحانا، مەشىت، كلۋب سالسام، ماعان اتاق بەرەدى ەكەن دەپ ىستەگەن جوقپىن عوي. ەشكىمگە اتاق سۇراپ بارعان دا ەمەسپىن. ءوزىم سولاي ىستەۋ كەرەك، ول مەنىڭ پەرزەنتتىك پارىزىم، قوعامعا، ەلىمە قولىمنان كەلەر يگى ءىسىم، ەندەشە سونى ىستەۋگە مەن مىندەتتىمىن دەپ شەشتىم. مەكتەپ سالعان سوڭ وقۋشى بالالارعا ەكى جىل بويى ۇيىمنەن ءبىر مەزگىل ىستىق تاماق بەرىپ تۇردىم. ءبىرىنشى جىلى 23, كەلەسى جىلى 40 بالا وقىدى. ينتەرنات تا سالماقشى بولىپ ەدىم، ونىڭ رەتى كەلە قويمادى.

ەندىگى ويىم – مۇگەدەكتەرگە 20 ورىندىق ەمدەۋ-ساۋىقتىرۋ جايى. سەكسەنگە كەلگەنشە، توپىراقتان امان بولسام، سونى ادەمىلەپ سالىپ بەرىپ كەتسەم دەيمىن. ءارى اۋىل ادامدارىنا دا جۇمىس ورنى بولسىن. اناۋ سۋ شىعاتىن مۇنارانى كوردىڭىز بە، انە سول جەردە جەراستى ىستىق سۋىنىڭ كوزى بار. سول ارادان جەر الىپ تا قويدىم. ءبىزدىڭ 35 مىڭ حالىق تۇراتىن اۋىلدىق اكىمشىلىكتە  53 مۇگەدەك بار.

– كوپ قوي؟

– بىزدە تۇراتىن تۇرىك، تاجىكتىڭ قاراسى قالىڭ، ال، ولار ءبىر ەمشەكتى ەمبەسە بولدى، بىرىنە-ءبىرى ۇيلەنە بەرەدى-داعى، سودان ولاردان مۇگەدەك كوپ تۋادى. وسىنداي تىرشىلىك، شىراعىم...

– بۇگىنگى تاڭدا اقشاسى بار ازامات از ەمەس. ولارعا مەكتەپ سالۋ دا قيىن ەمەس. ال، سونداي ىزگى ويعا، شەشىمگە كەلۋ – مىنە، بۇل ايتۋعا عانا وڭاي.

– ە، شىراعىم، ماعان دا «وسىلارعا كەتكەن قاراجاتىڭا مەككەگە بارىپ كەلمەيسىڭ بە؟» دەگەن كىسىلەر بولدى. كەشەگى كەڭەس زامانىندا ادامدارعا تىرىدەي قيانات جاساعان كەزدەرىمىز بار. ماجبۇرلەدى عوي ءبىزدى. «مىنانى تەك مىناعان بەرەسىڭ!» دەيدى. كونۋگە تۋرا كەلدى... بار نارسەنى جوق قىلعان كۇنىمىز بولدى. مايدى، شايدى، قانتتى بەرمەدىك. زىعىر مايدى دا بەرمەدىك. ماتادا ىستەدىم دەدىم. قىزىل ماتا، قارا ماتا، اق ماتا اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ بولۋىمەن عانا بەرىلەتىن. جول اپاتىنان، باسقادان قايتىس بولعان ادامعا اق ماتا ساتپايمىز. كەلگەن قاراپايىم حالىققا «جوق» دەيمىز. سول دا ءبىزدىڭ ادالدىعىمىز با؟ سونشاما كۇنامىزدىڭ كوپ ەكەنىن بىلە تۇرىپ، مەكەگە قالاي بارامىز؟ بۇل جاعىن دا ويلاپ قويۋ كەرەك... كۇنامىزدى جۋ ءۇشىن بارامىز با؟

– ارينە، كۇناسىن جۋ ءۇشىن، كەشىرىم سۇراپ، ارىلۋ، تازارۋ ءۇشىن بارادى. ءسىزدىڭ ۇستانىمعا سالساق، مەكەگە قاجىلىققا باراتىن ءتىرى جان تابىلماي قالادى عوي؟! جىل سايىن 7 ميلليون كۇنادان پاك جان قايدان شىعادى؟

– ىمم... سوندا دا ادام جان-جاعىن ويلاپ بارعان ءجون سياقتى. اركىمنىڭ ويى ءار ءتۇرلى. مەنىڭشە، ادام الدىمەن ءوز قولىمەن ءوز كۇناسىن جۋاتىنداي تىرلىك ىستەۋ كەرەك.

– «قۇداي، ءوزىڭ كەشىر كۇنامدى!» دەپ، بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى اللانىڭ موينىنا ارتىپ قويماي، الدىمەن ءوزى-ءوزى تازارتاتىن امالداردى ىستەسىن دەيسىز عوي. ويىڭىز كەرەمەت. قاجىلىققا بارۋ تۋرالى پىكىرىڭىز وسىنداي ەلدەن ەرەكشە بولعان تۇستا، جالپى ءدىن-يسلامعا دەگەن كوزقاراسىڭىز قالاي؟

– وتە دۇرىس! بىراق، سوڭعى كەزدە ءبىزدىڭ اتا-بابامىز ۇستانعان ءدىننىڭ اراسىنا ءتۇرلى قوسپانى ارالاستىرىپ، قويىرتپاق جاساپ، بۇرىنعى باعىتىنان بۇرىپ جۇرگەندەر كوزگە كورىنىپ تۇر عوي. ءبىز - اتا-بابامىزدىڭ ۇستانعان جولىنىڭ، پەيىلىنىڭ، نيەتىنىڭ تازالىعى ارقاسىندا قازاق بولىپ قالعان حالىقپىز. پەيىلىمىز، نيەتىمىز تار بولعاندا ءبىز مۇنشاما دارحان دالانى ۇستاپ قالا الماس ەدىك. پەيىلىنىڭ تازالىعى مەن اۋىزبىرشىلىگىنىڭ ارقاسىندا وسى كۇنگە جەتتى قازاق.

– ءوزىڭىز بەس ۋاقىت نامازىڭىزدى وقىپ ءجۇرسىز بە؟

– ازانداعى پامداتتى وقىپ ءجۇرمىن. ۇزبەي دە وقىدىم. قارتايعاننان كەيىن قايتا-قايتا دارەت الا بەرۋ اۋىر سوقتى. اۋىرىپ تا قالادى ەكەنسىڭ، ءتىپتى. سوندايى دا بولىپ تۇر... ۇزبەي ورازا تۇتامىن. مەشىت جوق كەزدە ورازا ايىندا تاۋريح نامازدى كۇندە ءوز ۇيىمدە وقىتتىم. ءدىن – تازالىق نەگىزى. ادالدىق نەگىزى. وتىرىك ايتقىزبايدى.

– ساقالى ۇزىن، بالاعى قىسقالار بار ما اۋىلدا؟

– اۋىلدا جوق. اكىمشىلىكتە كوپ. باسقا اۋىلداردا بار.

– اۋىلدىڭ توبە ءبيى، ارداگەرلەر كەڭەسنىڭ توراعاسى ەكەنسىز. ەل ىشىندەگى تەلى-تەنتەكتى، ۇرى-قارىنى تىيۋ، اجىراسۋ، توبەلەسۋ سياقتى ماسەلەلەردى سوتقا جەتكىزبەي، قوعام كۇشىمەن تەزگە سالۋ، جونگە كەلتىرۋ جايى قالاي بولىپ جاتىر؟

– ەكى جىل بولدى-اۋ دەيمىن، سوتقا دەيىنگى بىتىمگەرشىلىك دەگەن شىقتى.

– ءيا، ونى مەدياتسيا دەيدى.

– مىنە، سول شىققانعا دەيىن جاڭاعى ءسىز ايتقان ماسەلەنىڭ ءبارىن تابان استىندا شەشىپ تاستاپ وتىردىق. ءتىپتى، بۇگىن دە سولاي. توقسانىنشى جىلدارى، بۇكىل ەلىمىزدە تۇڭعىش رەت بۇگىنگى زامان بيلەرى دەگەن قۇبىلىس بىزدە، سارىاعاشتا پايدا بولدى. قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن ازاماتتار كەلىپ، كورىپ، ءىس-تاجىريبەمىزدى ۇيرەنىپ قايتىپ جاتتى. بىزدە ءار اۋىلدا بي بار! جانە ول ادامنىڭ جاسىنىڭ ۇلكەندىگىنە، ساقالىنىڭ اقتىعىنا قارامايدى. بي – سوڭىنا كوپتى ەرتە الاتىن، ايتقان ءسوزىن وتكىزە الاتىن  ادام بولۋى ءتيىس. كەشە اناۋ «ىنتىماقتا» ءبىراز دۇربەلەڭ بولدى عوي. ءبىزدىڭ اۋىلداعى تاجىكتەر «ىنتىماقتان» از ەمەس. بىراق، سولاردىڭ بىرەۋى اۋىز اشىپ، ءبىر ءسوز ايتقان جوق. ءبارى سول اۋىزبىرشىلىكتىڭ ارقاسى. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ تاجىكتەردىڭ قازاقپەن قۇدا-جەكجات بولىپ كەتكەن.

تەك ءبىر «نو» بار بۇل جەردە... ادامدى وسىرەتىن دە، وشىرەتىن دە بيلىك پەن اقشا عوي. «ىنتىماقتاعى» جاعداي – سول سالانىڭ كەڭشارى بولعاندىقتان كەڭەس كەزىندە-اق رەسەيگە اپارىپ كوكونىس ساتۋدان، جىلىجاي سالىپ، قيار ساتۋدان مول پايدا تاۋىپ، مول اقشادان باسى اينالعانداردىڭ تىرلىگى.

سۇحباتتىڭ وسى تۇسىندا ۇيگە جۇمىستان ەلەكەڭنىڭ جۇبايى – ەلميرا جەڭگەي كەلدى. ەلەكەڭنىڭ ۇل-قىزدارى اتالارىن ورتاعا الىپ، «بىلاي وتىرىڭىز، بىلاي وتىرىڭىز» دەپ جاتقان بولاتىن. «مامام كەلدى، ماما كەلدى!» دەپ شۋ ەتە قالدى ءبارى. ەلميرا جەڭگەيدىڭ قولىندا تورتى بار ەكەن. «سەن دە تورت الدىڭ با؟ مەن دە الىپ ەدىم» دەپ جاتىر ەلەكەڭ.

– كانە، كەلە قالىڭىزشى. اعايمەنەن سۋرەتكە تۇسەيىن دەپ جاتىر ەدىك، الپىسباي، جەتپىسباي، سەكسەنباي قايدا، ءبارىن وتىرعىزىڭىز، – دەدىم.

– وي، سول جەتپىسباي، سەكسەنباي دەگەن جۇرتتان ىعىر بولدىق،ءتىپتى!

– جەڭەشە، ولاي دەمەڭىز، ول ىعىر - جاقسى ىعىر عوي!

– سەنساتسياعا اينالدىرىپ جىبەردى عوي ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدى. «سەكسەنبايدى قاشان تۋاسىز» دەي مە، قۇداي-اۋ... بىزگە اتتەستاتسيا بولايىن دەپ جاتىر ەكەن. كىتاپحاناشىمىن عوي. «اتتەستاتسيا تاپسىرا المايمىن» دەدىم جۇمىستاعىلارعا. «نەگە؟» «ەكىقاباتپىن! ەلامان جاقىندا «قۇرساق شاشۋ» تويىن جاسايدى، ەشقايسىڭ قالىپ كەتپەڭدەر!»

–        حا-حا-حا!

ەلەكەڭ راحاتتانا كۇلىپ الدى.

– وسى جولدى تاڭداعان ەكەنسىزدەر، شىداۋ كەرەك، جەڭەشە!.. توقسانىنشى جىلدار، ۇمىتپاسام، ءالى «التىن القانىڭ» شىقپاعان كەزى. شىمكەنت قالاسىنىڭ اكىمى 8-ناۋرىز كۇنى «باتىر انالارعا» سىي-قۇرمەت كورسەتىپ جاتىر. جۋرناليست قىز سول اپالاردىڭ بىرەۋىنە: «ون بەس قۇرساق كوتەرىپسىز. سوندا ومىردەن نە قىزىق كوردىڭىز؟» دەگەن ماعىنادا سۇراقتى قايتا-قايتا قويىپ جاتىر. كەيۋانا: «قازىر ون ەكى پەرزەنتىم – ون ەكى شاڭىراق، ماعان بۇدان ارتىق قانداي قىزىق كەرەك؟ مەنەن باقىتتى جان جوق!» دەپ، قانشا ايتسا دا انا قىزعا تۇسىندىرە الماي قويدى...

ال، اعاي قارتايىپ وتىرعان جوق ەكەن. ءسىز دە ءالى قىزداي كورىنەسىز. «جەتپىس» ءسوزىن شەرحان مۇرتازا اعامىز «جەت» جانە ء«پىس» دەگەن ەكى ءسوزدىڭ قوسپاسى دەپ ءتۇسىندىرىپ ەدى عوي. ءبىز توعىزىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە جاقسىلىق مولدابەكوۆ دەگەن سىنىپ جەتەكشىمىزدىڭ كەلىنشەگى مەن شەشەسى ەكەۋى اۋىلداعى پەرزەنتحاناعا ءبىر كۇندە تۇسكەن بولاتىن. بالا تۋعاننىڭ نەسى ۇيات؟ الدە دە «ۇلكەن پىشاق ۇيالعانىنان وتەدى» دەپ، سىزدەر بولماساڭىزدار، «بالا – ەڭ ۇلكەن باقىت» دەپ ويلامايتىن قازىرگى جاستاردىڭ جاعدايىن جاقسى بىلەسىزدەر عوي. 

– بۇگىن – مامىربەكتىڭ تۋعان كۇنى. انا ءبىر جىلى وسى ەلگە بەلگىلى مۇرات بەكەي ەسىمدى جۋرناليست، جازۋشى جىگىتكە مامىربەكتىڭ اۋزىنا تۇكىرتكەنبىز. سودان ۇيگە ول ءبىر كەلىپ وتىرعانىندا ەلەكەڭ: «مۇراتجان-اۋ، اۋزىنا تۇكىرگەن بالاڭ جازۋشى بولۋدى ويلاماق تۇگىلى قولىنا قالام دا ۇستاعىسى كەلمەيدى عوي؟» دەدى. مۇراتبەك: «اسىقپاڭىز، كوكە، مەن قالامدى قولىما قىرىق جاسىمدا ۇستاعانمىن!» دەپ جۇباتىپ جاتىر...

– مۇراتبەك دۇرىس ايتقان! مەن، وزىنە جارناما جاسادى دەمەڭىزدەر،  ەلۋ جاسىمدا، «ەكى مۇحتاردىڭ داۋى» دەگەن داۋعا نۇكتە قويعان «جاس الاشتاعى» ۇلكەن ماقالامنان كەيىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءبىر اۋىز سوزىمەن، «ەندى ءبىر سەكىرسەم اكىم بولمايتىن نەسى بار» دەپ جۇرگەن جەرىمنەن، وبلىستاعى قۋانىش ايتاحانوۆ اتتى ەڭ ايگىلى اكىمنىڭ قول استىندا، اۋداندىق اكىمشىلىكتەگى جۇمىسىمدى تاستاپ، جۋرناليست بولىپ كەتكەنمىن... سودان بىلتىر، جۋرناليستيكاعا كەلگەن ون جىلىمنىڭ قورىتىندىسى ىسپەتتى «جاۋعاشتى نابيەۆ – ءىستىڭ ادامى» دەگەن كىتاپ جازعان ەدىم. بۇل كىسى ءسىزدىڭ تۇيدەي قۇرداسىڭىز، ەل-اعا. ول دا ءوزىڭىز سەكىلدى جاقسىلىعىن جاريالاماي جاسايتىن «اتىمتاي جومارت» ادام. سوناۋ وتە قيىن 1990-1995 جىلدارى عانا قايىرىمدىلىقا 450 مىڭ دوللار اۋدارعانىن ەسكە الساق تا جارار. اسىرەسە، تالاي عالىم، تاريحشىلاردىڭ ەلگە پايدالى كىتاپتارىن ءوزى ىقىلاس ءبىلدىرىپ شىعارىپ بەرىپ جۇرگەنىن ايتساڭىزشى. 2012 جىلى كوكتەمدە مەرەيتوي جاسايىن دەپ وتىرعان پالەنباي مىڭ دوللارىن جاڭاوزەندەگى وتاعاسى قازاعا ۇشىراعان وتباسىلارعا بەرىپ جىبەردى... مەن سول كىتابىمدى وزىڭىزگە الا شىققان ەدىم. اۋىلدىڭ اتى «اق ءۇي» عوي؟

– ءيا، ايتتىم عوي باعانا «بەلىي دوم» دەپ.

– وسى سوزىڭىزدەن شىعادى. سارىاعاشتىڭ بازارىندا «داربازا»، «جىلعا» جاققا شىعاتىن تاكسيستەردەن «اق ۇيگە» كىم بارادى؟» دەسەم، «بيليدوم» با؟» دەيدى. ونىسىن مەن تۇسىنبەيمىن. سويتسەم، «بەلىي دوم» دەگەندەرى ەكەن عوي. قالاداعىلاردى قازاققا اينالدىرا الماي جۇرسەك، سىزدەر اۋىلدا وتىرىپ ورىس بولىپ كەتىپسىزدەر... مىنە، «جەتپىستەگى جىگىت» ەلامان اعاما بارلىق جاقسىلىق اتاۋلىنى تىلەۋشى اۆتوردان. اق ءۇي» دەپ جازدىم.

«جىگىت!..» دەپ جەڭگەي جىمىڭ ەتە قالدى... «جىگىت!» دەپ مامىربەك پەن قابىلبەك ءبىر-بىرىنە قورازدانا قاراپ قويدى...

ومىرزاق اقجىگىت

Abai.kz