كازاكتار، كوزاكتار، ورىس كازاكتار، ۋكراين كازاكتار, كازاك-ورىستار، كازاچەستۆو – "ازات كىسىلەر", "ازات اسكەري كىسىلەر", 14-15 عاسىرلاردا ۋكراينا جانە وڭتۇستىك رەسەي دالالاردا قالىپتاسقان اسكەري توپ. ۋكراين كازاكتارى - باسىبايلى 17-19 عاسىرلاردا پايدا بولعان، ولار - بۇگىنگى ۋكراين حالقىنىڭ بابالارى.

18 عاسىردا 1917 جىلعا دەيىن رەسەي يمپەرياسىندا بولعان اسكەري الەۋمەتتىك توپ. 14 – 17 عاسىرلاردا ەدىل-جايىق، دون، سولتۇستىك كاۆكاز دالالارىندا جالدانىپ جۇمىس ىستەگەن، شەكارالىق اۋدانداردا اسكەري قىزمەت (پوليتسيا جانە كۇزەتشى كازاكتار) اتقارعان ەرىكتى ادامدار. “كازاك” ءسوزى تۇركى تىلىنەن شىققان، ءوز ورتاسىنان ءبولىنىپ شىققان، ەرىكتى ادام دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. 14 – 15 عاسىرلاردا التىن وردا ىدىراعاننان كەيىن ءبولىنىپ شىققان ۇلىستار ءوزارا ۇزدىكسىز سوعىس جۇرگىزدى. وسى سوعىستاردان جەكەلەگەن ادامدار دون، ەدىل-جايىق وزەندەرى بويىنداعى دالالارعا قاشىپ بارىپ، توپتاسىپ ءومىر سۇرە باستادى. العاشقى كازاكتار وسى ادامدار بولاتىن (ۋيكيپەديا).

وسى سلاۆيان حالقىنىڭ قۇرامىندا جۇرگەن، كەزىندە باسقا تىلگە، باسقا دىنگە ءوتىپ كەتىپ، وزگەنىڭ ايداپ سالۋىمەن اتا جۇرتىنا جاۋ بولعان وسى «كازاكتار» تاريحتىڭ ءار كەزەڭىندە وسى ءبىزدىڭ قازاقتاردانبولىنىپ شىققان. ونىڭ دالەلىن بەلگىلى ورىس تاريحشىسى قارامىرزا ۇلىنىڭ  (ن.م.كارامزيننىڭ) ەڭبەگىنەن تابامىز: «ۆاسيلي تەمنىي زامانىنىڭ جىلناماسى 1444 جىلى سول جەردەگى ايرىقشا جەڭىمپاز جەڭىل اسكەر رەتىندە ريازان كازاكتارىن اتايدى. وسىلايشا، تاريحتا 1517 جىلدار شاماسىندا بەلگىلى بولدى دەپ جازىلىپ جۇرگەندەي، كازاكتار تەك قانا ۋكراينا دا بولماعان، ولار شاماسى ورىس ەلىندە باتىي شاپقىنشىلىعىنان بۇرىن كيەۆتەن تومەن قاراي دنەپر جاعالاۋىن مەكەندەگەن تۇرىك پەن بەرەندەيلەر دە وزدەرىن كازاكتار دەپ اتاعان. ءبىز ول جەردەن كىشى رەسەيلىك كازاكتاردىڭ  العاشقى تۇراقتارىن  تابامىز. تۇرىكتەر مەن بەرەندەيلەر وزدەرىن چەركەستەر (شەركەشتەر) دەپ اتاعان. كوزاكتاردا (قازاقتاردا م.ق.) سولاي.

ءبىزدىڭ جىلنامامىزدا جازىلعانداي كاسپي مەن قارا تەڭىز اراسىن مەكەندەگەن كاسوگتاردى ەسكە الايىق، يمپەراتور ك.باگريانارودنىي ايتقانداي وسى جەرلەردى مەكەندەگەن قازاقيا ەلىن، ونىڭ ۇستىنە وسەتيندەردىڭ كۇنى بۇگىندە دە چەركەستەردى كاساح دەيتىندەرىن ەسكەرسەك; وسى جاعدايلاردىڭ بارلىعى بىرلىكتە تۇرىكتەر مەن بەرەندەيلەردى دە قازاقتار دەپ اتاعان; وسى قازاقتاردىڭ كەيبىرەۋلەرى موگولدار مەن ليتۆالىقتارعا باعىنعىسى كەلمەي، ادام جۇرە المايتىن قالىڭ ورمان جانە باتپاقتى، جان-جاعى تاۋ قۇزدارىمەن قورشالعان دنەپر ارالدارىندا ەركىن ءومىر سۇرگەن. ولار ەزگىدەن قاشقان كوپتەگەن ورىستاردى قابىلداپ، سولارمەن ارالاسىپ، ولاردا قازاق اتىن يەمدەنىپ، قازاقتار دەگەن ءبىر حالىقتى قۇراپ، ونىنشى عاسىردان باستاپ، كيەۆ ايماعىن مەكەندەگەن وسى قازاقتار ورىسقا اينالىپ كەتتى.

...سانى كۇننەن-كۇنگە كوبەيگەن قازاقتار دنەپردىڭ وڭتۇستىك ەلدەرىندە حريستيان رەسپۋبليكاسىن قۇردى. ...سول جەردەگى قالا چەركاسى دەپ سول ەلدىڭ اتىمەن اتالدى» («يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو» ءۇىى كىتابىنىڭ ءۇ تاراۋى). بۇل جايلى ل.گۋميلەۆ: ء«بىزدىڭ بابالارىمىز قىپشاق حاندارىمەن دوستاسىپ، «قىپشاقتاردىڭ قىرمىزى قىزدارىنا» ۇيلەندى، شوقىنعان قىپشاقتاردى ءوز ورتاسىنا تارتىپ، ءسىڭىرىپ الدى، ال سوڭعىلارىنىڭ تۇقىم-تۇياندارى زاپوروجە مەن سلوبودتىڭ كازاكتارى اتاندى»-دەيدى.

كازاكتاردىڭ تەگىنىڭ قازاق ەكەندىگىن ولاردىڭ باسشى، كوسەمدەرىن «اتا-مان» - مانداردىڭ (ادامداردىڭ) اتاسى دەپ اتايتىندىقتارىنان دا كورۋگە بولادى. وسى ايتىلعانداردان شىعاتىن قورىتىندى، ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى ءوز انا تىلدەرىن ۇمىتىپ، ورىس ءتىلىنىڭ ارىن ارلاپ، جوعىن جوقتاپ، نامىسىن قورعاپ، بۇكىل قازاقتى ورىسشا سويلەتەمىن دەپ جانتالاسىپ جۇرگەن «ورىس ءتىلدى قازاقتار»، سول بۇرىنعى ورىسقا اينالعان  «كازاكتاردىڭ»  جالعاسى دەسەك، شىندىقتىڭ اۋلىنان الشاقتاپ كەتپەسىمىز انىق.

ورىستىڭ ارعى تەگىنىڭ قازاق ەكەنىن، ورىس ولەڭى «يگور جاساعى تۋرالى جىردان دا»  كورۋگە بولادى. سەبەبى، قازاق پوەزياسى ءوز باستاۋ كوزىن كۇلتەگىن جىرىنان العانى سياقتى، ورىس پوەزياسى دا  وسى جىردان باستاۋ الادى. ال ول جىردى دۇنيەگە اكەلگەن بايان اتتى قىپشاق (قازاق) جىراۋى بولاتىن. نەمەسە، ولاردىڭ ۇلتتىق باتىرى يليا مۋرومەتستى الايىق. باتىردىڭ تەگى ورىستىڭ بارلىق تاريحي دەرەكتەرىندە «كازاك» دەپ جازىلعان. رەسەيدەگى ەجەلگى جەر، سۋ، تاۋ، ەلدى مەكەن اتاۋلارىنىڭ بارلىعى دا قازاقتاردىكى.  ال،  ولاردىڭ بىزدىكى دەپ ماقتانىپ جۇرگەن ۇلى تۇلعالارىنىڭ  تەگى وسىلاي جالعاسىپ كەتە بەرەدى. ورىستار رۋس، موسكۆا، اربات سياقتى ت.ب. كوپتەگەن سوزدەردىڭ ماعىناسىن بىلمەيدى. بۇلاردىڭ ءبارى بۇرمالانعان ءبىزدىڭ ءسوزىمىز.

«كازاك-ورىستىڭ» پايدا بولۋ تاريحى.  حح عاسىر باسىندا رەسەيدە، قازاقتار (كيرگيز-كايساكتار) مەن كازاكتاردىڭ شىعۋ تەگى ءبىر ەكەنى جايلى پىكىر، اسىرەسە، كازاكتان شىققان تاريحشىلارى مەن ەتنوگرافتارى اراسىندا كەڭ تارالدى. ماسەلەن، دون كازاكتارى تاريحىنىڭ بىلگىرى، گەنەرال-مويور ي.ف.بىكادوروۆ (1882-1957ج. «قازان توڭكەرىسىنەن» كەيىن شەت ەلگە كەتىپ، فرانتسيادا قايتىس بولعان) جانە زاپوروجە كازاكتارى تاريحىنىڭ بىلگىرى د.ي.ەۆارنيتسكي (ياكي ياۆورنيتسكي، 1855 -1940 جىلدارى ءومىر سۇرگەن، ۋكراينا عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، ارحەولوگ، ەتنوگروف، تاريحشى، فيلولوگ) سياقتى تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا، «قىرعىز-قايساقتار» بۇكىل كازاكتارمەن تەكتىك بايلانىستا ەكەن. «توڭكەرىسكە» دەيىنگى كەزەڭنىڭ تاريحشىسى ە.ب.ساۆەلەۆ «كازاچەستۆونىڭ ەجەلگى، ورتا جانە جاڭا تاريحى» دەگەن مونوگرافيالارىن جازىپ، وندا، كازاكتار – بۇل وردا ىدىراعان كەزدەگى ءوز قانداستارى قۇرعان جاڭا حاندىققا قوسىلماي قالعاندار، دەپ اشىق ايتقان. ( «كازاكي. يستوريا»، ۆلاديكاۆكاز، 1991 گود).

يوگان ميللەر (ياكي يۆان ەگوروۆيچ ميللەر، 1810 جىلعى رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى، 1823 جىلى قايتىس بولعان), «كازاك» ءسوزى «كيرگيز-كايساك» دەگەن تۇركى حالقىنىڭ ءتول اتاۋىنان شىققان، دەگەن.

«گ.ن.احماروۆ (1864-1911ج) «و يازىكە ي نارودنوستي ميششارەي» دەگەن زەرتتەۋىندە، مەششەر تاتارلارى مەن قازاقتاردىڭ ورتاق ۇقساستىقتارىن اتاپ وتكەن. مەششەرا – بۇل ماسكەۋدىڭ تۇستىگىندەگى، موسكۆا، كليازما، وكا، سۋدوگا وزەندەرى ارالىعىنداعى مەكەن. مەشەر تاتارلارى ەرتەرەكتە «مەششەر كازاكتارى» دەپ اتالعان. (ۆ.ن.تاتيششەۆ بىلاي جازعان: «ناچالو سيح كازاكوۆ يز دۆۋح مەست: ودني جيلي ۆ مەششەرە پو گورودكام، ي گلاۆنىي يح گورود بىل نا دونۋ، نازىۆاەمىي دونسكوي، گدە نىنە موناستىر دونسكوي».) گ.ن.احماروۆتىڭ بايقاۋىنشا، مەششەر تاتارلارىنىڭ ادەت-عۇرپىندا جانە سوزدىك قورىندا قازان تاتارلارىندا جوق، تەك قازاقتاردا كەزدەسەتىن سوزدەر كوپ ەكەن. مەششەر تاتارى مەن قازاقتىڭ ۇقساستىعىن سيپاتتاعان جازباسىنان ءۇزىندى كەلتىرەيىك: «مەششەر تاتارلارىنىڭ تىلىندە – بۇگىنگى قازان تاتارلارىنىڭ  تىلىندە كەزدەسپەيتىن ەجەلگى قىپشاق سوزدەرى كوپ. بۇلار: بايتال (كوبىلا), بەلبەۋ (پوياس), جىلقى مايى (كونسكوە سالو), قازى (كونسكايا كولباسا), قانە (داۆاي), قاراقات (چەرنايا سمورودينا), قوزى (ياگنەنوك), قوي (وۆتسا), قورا (جەرد), قوشقار (باران), كۇشىك (سوباكا), قارساق (نيزكوروسلىي), جالشى (ناەمنىي رابوتنيك), جانە ت.ب.».

ەندى، «كازاك-ورىستىڭ» شىعۋ تەگى جايلى وزىمىزشە وي تولعاپ وتەيىك. 1-شىدەن، شىڭعىسحان زامانىنا دەيىنگى نايمان مەن كەرەي ەلدەرىندە مەملەكەتتىك ءدىن – نەستورياندىق باعىتتاعى كرەستيان ءدىنى بولعان. ولار شىڭعىسحانعا باعىنىشتى بولعان سوڭ دا وزدەرىنىڭ ءدىني نانىم-سەنىمدەرىندە قالا بەرگەن. شىڭعىسحان ورتا ازيانى جاۋلاۋ جورىعىنا بۇكىل ەلىنەن قول جيعاندا ونىڭ ىشىندە اتالعان كرەستياندار دا بولعان. ياعني، كرەستيان نايمان-كەرەيلەر شاڭعىسحانمەن بىرگە ورتا ازياعا كەلگەنى انىق. مۇنى ءبىر دەڭىز.

2-شىدەن، مونعول شاپقىنشىلىعىنا دەيىن-اق، قىپشاق ەلىنىڭ سولتۇستىگىندە حرەستيان دىنىندەگى از-ماز حالقى بولعان. مۇنى ەكىنشى تۇركى حرەستياندار دەڭىز. اتالعان ەكەۋى دە جوشى ۇلىسىندا بولعان. جوشى ۇرپاقتارى باتىيحان مەن نوعايحاندار جانە سۇبەدەيدەي باحادۇرلەر باستاعان (بۇكىل موڭعول ۇلىستارىنان جينالعان) قول باتىسقا باعىتتالعان جورىقتى جالعاستىرعان. ولار قارا تەڭىزى مەن ازاۋ تەڭىزى القابىنا، رەسەي مەن بۇلعار، پولشا مەن ۆەنگريا، چەحيا جەرلەرىنە جەتىپ، از قولمەن تەمىر قۇرسانعان كوپ جاۋدى جەڭگەن، ورداسىن كەڭەيتكەن. جەڭىلگەن ەلدى تانىپ-ءبىلىپ بارىپ، ودان سايكەسىنشە الىم-سالىق الۋ كەرەك قوي. ياعني، موڭعول قولىنداعى نەستوريان حرەستياندار (نايمان-كەرەيلەر) مەن ولارعا بودان بولعان ەلدەرىندەگى حرەستيان حالىق، البەتتە، سۇحباتتاسقان. ولاردىڭ سۇحباتى ءدىن، نانىم-سەنىم تاقىرىبىنا كەلگەندە قانداي ناتيجە شىعۋى مۇمكىن؟!» - دەپ ويلاپ كورىڭىزشى. البەتتە، ءدىني سەنىم-تۇسىنىكتەرى ءبىر جەردەن شىققانىنا قۋانىپ، ءوزارا رۋحاني بايلانىستارىن سەزىنىپ، كوڭىلدەرى قوسىلعانىن پايىمداۋعا بولادى. مۇنى تاعى ءبىر ءتۇيىپ الىڭىز.

سوسىن، وزبەكحاننىڭ تۇسىندا (1312-1342) يسلام ءدىنى مەملەكەتتىك دىنگە اينالدى، يسلام دىنىنە باسىمدىقتار بەرىلدى. جوعارىدا اتالعان «نەستوريان-حرەستيان» دىنىندەگى نايمان-كەرەيلەردىڭ كوپشىلىگى يسلامدى قابىلدادى. ال مۇسىلماندىقتى قابىلداماعاندارى: ءتاڭىرشىل-بۇتشىلدار مەن حرەستيان نايمان-كەرەيلەر، قالماقتار جانە تاعى باسقالارى «كاپىر» اتاندى. وزبەكحاننان سوڭ «التىن وردانىڭ» باعى تايىپ، ودان «قىرىم حاندىعى»، «نوعاي ورداسى»، ء«سىبىر حاندىعى» ءبولىنىپ جاتتى. وسى كەزەڭدە، جوعارىدا اتالعان «كاپىرلەرى» بولەكتەنىپ، تەرىسكەي مەن باتىستاعى حرەستيان ەلدەرىنە قاراي ويىسقان. ولاردىڭ كوپشىلىگى قازاقشىلىق قۇرىپ ءوز ەركىنشە جۇرۋگە كوشكەن.

دەرەك بويىنشا، ءحىۇ-ءحۇ عاسىرلاردا، اق، قارا، ازۋ (ازوۆ) تەڭىزدەرى ماڭايىندا، قوبان (كۋبان) مەن تون (دون) وزەندەرى القابىندا قازاقشىلىق قۇرىپ ءوز ەركىنشە جۇرەتىن ءتاڭىرشىل-بۇتشىل جانە حرەستيان دىنىندەگى، تۇركى ءتىلدى (نايمان، كەرەي، قىپشاق، ت.ب.) اسكەري قاۋىمدار كوبەيگەن. ولاردىڭ ءبىرازى ماسكەۋ كنيازدىگىمەن ءدىني بايلانىسقا تۇسكەن، ءدىني حاتتار (گراموتالار) الماسىپ تۇرعان، سوسىن اسكەري وداقتاستىق كەلىسىمدەر جاساعان. ماسەلەن، حرەستيان قازاقتار 1380 جىلى دميتري دونسكويعا «يكونا دونسكوي بوجەماتەري»-ءدى تاپسىرىپ، «ماسكەۋ ەلىمەن» مامايعا قارسى وداق جاساسقان. ايگىلى «كۇلىك شايقاسىندا» (ورىسشا ايتساق، «كۋليكوۆا شايقاسىندا») ورمانعا جاسىرىنىپ تۇرىپ، ماماي اسكەرىنە تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، كۇيرەتە سوققى بەرگەن 20 مىڭ اتتى اسكەر - اتالعان حرەستيان-قازاقتار بولعان. «ماسكەۋ ەلى»، ول جورىقتان تۇسكەن ولجالاردىڭ باسىم بولىگىن قازاقتارعا بەرگەن. «كۋليكوۆادان» باستاپ «ماسكەۋ كنيازدىگىنىڭ» بارلىق اسكەري جورىقتارىنا، قىرىم مەن قازاندى جاۋلاۋ جورىعىنا دا، قازاقتار، ياكي بۇگىنگى تىلمەن ايتقانداعى كازاكتار اتتى اسكەرى قاتىسقان. وسىلايشا، بىرتىندەپ ورىس ەلىنە قاراستى «ەرىكتى اسكەر» بولىپ كازاك-ورىس اتانعان، ياعني ورىستانعان. دەگەنمەن ءحۇىىى-ءحىح عاسىرلارعا دەيىنگى كازاكتار وزدەرىن «ورىس ەمەسپىز، كازاكپىز» دەپ بولەك ۇلت ساناعان. ورىستىڭ پومەششيكتەرىنەن قاشىپ كەلگەن مۇجىقتارىن وزدەرىنە تەڭ ساناماعان، اسكەري ساپىنا قوسپاعان. وندايلاردى ەگىن ەگۋ، ۇستالىق جاساۋ سياقتى جۇمىستارىنا جالشىلىققا سالعان.

كازاكتاردا تۇركى تىلىنەن شىققان سوزدەر ءالى كۇنگە ساقتالعان. ماسەلەن، قازاق – كازاك، قازاقشىلىق قۇرۋ – كازاچەستۆو، جاساۋىل – ەساۋل، قاراۋىل – كاراۋل، اتامان – اتامان، ت.ب. سونداي-اق، تۇركى تىلىنەن شىققانى ايقىن كورىنىپ تۇراتىن كازاك ەسىمدەرى دە كوپ: نازار، ەرماك(ەرمەك), اتامان – سارى ازمان، كاسىموۆسكيە كازاكي، ت.س.س. تۇركى ەسىمدى كازاك-ورىستاردىڭ حرەستيان ءدىنى ىقپالىمەن، بىرتىندەپ، ءوز ەسىمدەرىن پەتر، ۆاسيلي، سەرگەي سياقتى ەتىپ وزگەرتكەنى تۇسىنىكتى جايت.

قورىتا ايتقاندا، رەسەي تاريحشىلارى «قازاق» پەن «كازاكتىڭ» تەگى ءبىر ەكەنىن تاريحي دەرەكتەرمەن دالەلدەپ كەتكەن.

كازاك-ورىس اسكەرىنىڭ كۇشىنە سۇيەنىپ رەسەي يمپەرياسى قۇرىلعان. ەندى ودان كەيىنگى جاعدايعا كەلەيىك. رەسەي يمپەرياسى ء(حۇىىى-ع) «قازاق حاندىقتارىنىڭ» بوداندىعىن قابىلداعان تۇستا، «قازاق» پەن «كازاكتىڭ» تۋىستىعىن اتىنان-اق بىلسە كەرەكتى، بىراق، ولاردى اجىراتۋ، ياكي بولەكتەۋ ءۇشىن، قازاقتاردى «كايساك»، «كيرگيز-كايساك»، «كوسوگ» دەپ ادەيى بۇرمالاپ اتاعان. ەڭ وكىنىشتىسى، بۇگىنگى تاريحشىلارىمىز سول بۇرمالانعان اتاۋلارعا ەلىكتەپ، قازاق ءسوزىن قاي-ساق، قاس-ساق دەگەندەي تۇبىردەن ىزدەپ اداسۋىندا.

نەگىزى «قازاق» ءسوزىن ورىسشالاسا «كازاح» ەمەس، «كازاك» بولادى. كەڭەس وكىمەتى كەزىندە قازاقتى ورىس-كازاكتان «اجىراتۋ» ءۇشىن «كازاح» دەپ اتاعان. سول بۇرمالاۋدان ءالى قۇتىلا الماي، كازاح اتالىپ ءجۇرمىز» (تولەبەك سەيدۋالى-ۇلى قالىباي. «كازاك» قايدان پايدا بولعان؟).

كازاكتاردىڭ (ورىس-كازاكتاردىڭ) قازاقتان ءبولىنىپ شىققاندىعى جانە قازاقتى ورىسشالاعاندا كازاح ەمەس، كازاك بولاتىندىعى جايلى تۇجىرىمى تاريحي دەرەكتەرمەن دە، ءتىل عىلىمى قاعيداسىمەن دە تولىقتاي سايكەس كەلەدى. شىنىندا دا، ەسى دۇرىس ادام قازاق دەگەندەگى ءبىرىنشى «ق» دەگەن دىبىستى «ك» دەپ اۋدارىپ، سوڭىنداعى تاپ سونداي «ق» دىبىسىن «ح» دەپ اۋدارمايدى ەمەس پە؟

ولار سول زامانداردا وزدەرىن وزدەرى دە، ولاردى وزگە ەلدەردەر دە  كۋبان كازاكتارى، دون كازاكتارى، ۋكراين كازاكتارى، ورىس كازاكتار (كازاك-ورىستار), تەر (تەرىسكەي) كازاكتارى، زاپوروجە كازاكتارى، ەدىل كازاكتارى، دنەپر كازاكتارى، مەششەر كازاكتارى، ءسىبىر كازاكتارى، جايىق كازاكتارى، ورال كازاكتارى، ورىنبور كازاكتارى، جەتىسۋ كازاكتارى  ت.ت. دەپ اتادى. ولاردىڭ بۇلاي دەپ اتالۋى ولاردىڭ وزدەرىن قازاقتان تاراعاندىقتارىن تولىقتاي مويىنداعاندىق.

قاز-دىڭدا (كاز-دىڭدا) ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، اتاسى) از ء(از) جانە قاز. دەمەك، وسى تۇبىرلەردەن باستالاتىن جەر، سۋ، تاۋ، ەلدەر مەن ەلدى مەكەندەر مەن بارلىق ۇعىم اتاۋلارىنىڭ ءبارى قازاققا قاتىستى، نەمەسە وسىلاردىڭ بارلىعىنىڭ اۆتورى قازاقتار دەگەن ءسوز. دالىرەك ايتقاندا، سول جەرلەردى كەزىندە قازىرگى قازاقتاردىڭ اتا-بابالارى مەكەندەدى دەگەن ءسوز. ەگەر سول اتاۋلار سول جەردە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان بولسا، وندا سول جەردىڭ كۇنى بۇگىنگى تۇرعىندارى وزدەرىنىڭ قازاقتان تاراعانىن مويىنداپ وتىر دەگەن ءسوز.

از – از ەلى، ازاۋ (ازوۆ تەڭىزى), ازاۋلى ەلى، ازيا (جەر بەتىندەگى ەڭ ۇلكەن قۇرىلىق), ازان، ازات، ازامات، ازاق، ازىق، ازۋ، ازباۋ، ازبان، باز، بازا، بازار، بازارلىق، جاز، جازا، ناز، نازار،  نازارەت (يسا پايعامباردىڭ ەلى), قاز، قازىق، قازان، قازار، قازاق ت.ت;

ءاز – ءاز اتا، ءاز اۋليە (مولاسى مانقىستاۋدا، بۇگىنگى قازاق اتانعان ەلدىڭ ءتۇپ اتاسى وسى),  ءازىز (اياۋلى), ءازىل، ءازىم، ءۋازىر، كازىر، ءلاززات، ازىرەت (ازىرەتتىڭ الاتاۋى، ازىرەتتىڭ قاراتاۋى، ازىرەتى (قازىرەتى)  ءالي، ازىرەتى سۇلتان (قوجا احمەت ياسساۋي) ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى; 

دەمەك، «از» دەگەن ءتۇبىردى ءسوز تۇبىندە ۇستاپ وتىرعان ەلدەردىڭ ءبارى قازاقتان تارادى، ياعني ولاردىڭ ءبارى قازاقتىڭ بالاسى دەگەن ءسوز.  كازاك دەگەن اتاۋدىڭ دا شىعۋ تەگى وسى. بەرجاقتاعىلار بىلمەگەسىن، ياعني ءسوز تۇبىنە تەرەڭ بويلاماعاسىن ءارتۇرلى قىلىپ ايتا بەرەدى.

اڭگىمەنىڭ اشىعىن ايتقاندا، كازاك دەگەندەردىڭ قازاقتىڭ اتا جاۋىنداي بولعانى دا راس.  الايدا ولاردىڭ ارعى ءتۇبى قازاق ەكەندىگىن ەستەرىنە سالىپ قويۋىمىز بۇگىنگى تاڭدا اسا قاجەت. ولاردى بىزگە جاۋ ەتكەن پاتشالىق رەسەيدەن قابىلداعان دىندەرى، ولاردى سلاۆيان ءتىلدى ەتكەن سول شىركەۋدىڭ رەسمي ءتىلى بولاتىن.

سول «كازاكتار رەسەيدىڭ قازاقستاندى وتارلاۋىندا شەشۋشى ءرول اتقاردى. پاتشا وكىمەتى قازاق جەرىن تولىعىمەن باعىندىرىپ ۇستاۋ ءۇشىن ونىڭ باتىس، سولتۇستىك، وڭتۇستىك-شىعىس شەكارالارىندا 4 ك. اسكەرلەرىن ۇستادى. ولار: 1591 جىلى قۇرىلعان جايىق (ورال), 1734 جىلى قۇرىلعان ورىنبور، 1808 جىلى قۇرىلعان ءسىبىر، 1867 جىلى قۇرىلعان جەتىسۋ كازاكتار اسكەرلەرى ەدى. جايىق (ورال) ك. اسكەرى 16 عاسىردىڭ اياعىندا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ەدىل كازاكتارتارىن تالقانداپ، قۋعىنداۋى سالدارىنان قۇرىلدى. ولار 1580 جىلى بۇرىنعى التىن وردانىڭ، ودان نوعاي ورداسىنىڭ استاناسى سارايشىق قالاسىن تالقاندادى، وسى وڭىرلەرگە ورنىعا باستادى. ميحايل رومانوۆ بيلىك ەتكەن كەزدەن باستاپ (1613 – 45), جايىق ك-ى رەسەي پاتشاسىنا باعىنىپ، ودان جالاقى الىپ تۇردى جانە كۋبان مەن قىرىمعا، حيۋا مەن قازاق حاندىعىنا ءجيى-ءجيى جورىق جاساپ تۇردى، باشقۇرتتاردىڭ، قالماقتاردىڭ، نوعايلاردىڭ كوتەرىلىستەرىن باسۋعا بەلسەنە ارالاستى. 19 عاسىردا جايىق كازاكتارى كىشى جۇزدەگى كوتەرىلىستەردى باسۋدا شەشۋشى ءرول اتقاردى. 1917 جىلى ونىڭ قۇرامىندا 174 مىڭعا جۋىق اسكەر بولدى جانە ولارعا جايىق بويىنداعى اسا قۇنارلى 6,4 ملن. دەسياتينا جەر تيەسىلى بولدى. ورىنبور كازاكتار اسكەرلەرى قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلا باستاۋىنا بايلانىستى قۇرىلدى. 19 عاسىردىڭ 2-جارتىسىندا ورىنبور كازاكتارىنىڭ سانى 158 مىڭ ادامعا جەتىپ، ولار رەسەيدىڭ قازاقستان مەن ورتا ازيانى باسىپ الۋىنا ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى. ءسىبىر اسكەرلەرى 16 عاسىردىڭ اياعىندا ەرماكتىڭ كوشىم حاندىعىن تالقانداۋىنا بايلانىستى پايدا بولدى. 17 – 18 عاسىرلاردا كازاكتار سىبىردە كوپتەگەن بەكىنىس-قامالدار تۇرعىزىپ، ىشكى ولكەلەردى باعىندىرۋعا كىرىستى. 1808 جىلى ەرتىس ءوز. بويىنداعى كازاكتاردان ءسىبىر اسكەرلەرى قۇرىلىپ، وڭتۇستىك قازاقستان مەن سولتۇستىك قىرعىزستانعا ارنايى ەكسپەديتسيالار جىبەرە باستادى. 19 عاسىردىڭ 60-جىلدارى ءسىبىر اسكەرلەرى 12 اتتى اسكەر پولكى، 3 جاياۋ اسكەر باتالونى جانە قۇرامىندا 3 باتارەياسى بار اتتى-ارتيللەريا بريگاداسىنان تۇردى. 1867 جىلى ءسىبىر اسكەرلەرى قۇرامىنان جەتىسۋ كازاكتار اسكەرلەرى ءبولىنىپ شىقتى. بۇل اسكەر قىتايمەن اراداعى شەكارانى كۇزەتتى جانە ورتا ازياعا جاسالعان بارلىق جورىقتارعا قاتىناسىپ وتىردى. 20 عاسىردىڭ باس كەزىندە ونىڭ قۇرامىندا 36 مىڭنان اسا جاۋىنگەر بولدى. جالپى قازاق جەرىندە كازاكتارعا پاتشا ۇكىمەتى اسا قۇنارلى وڭىرلەردەن 10 ملن-نان اسا دەسياتينا جەر ءبولىپ بەردى. كازاكتار اسكەرلەرى يساتاي تايمانۇلى باستاعان (1836 – 38), كەنەسارى قاسىمۇلى باستاعان (1837 – 47), سىرىم داتۇلى باستاعان (1783 – 1797) كوتەرىلىستەردى جانە 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن باسۋ كەزىندە يمپەريا سويىلىن سوققان قاتىگەزدىكتەرىمەن ەرەكشە كوزگە ءتۇستى» (ۋيكيپەديا–اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان).

باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى گ.ح.گاس­فورد كولپاكوۆسكيگە قازاقتار ودان كەيىن شابۋىل جاساماس ءۇشىن، ولاردىڭ بۇكىل دۇنيە-مۇلكى مەن مالدارىن تارتىپ الىپ، ەڭ باستى سۇلتاندارى مەن بيلەرىن جازاعا تارتۋ تۋرالى نۇسقاۋ بەرەدى. بۇل نۇسقاۋمەن قوسا گاسفوردتىڭ كولپاكوۆسكيگە جونەل­تىلگەن كەلەسى ءبىر نۇسقاۋى ورىستاردىڭ «بۇلىك­شىل» قازاقتاردى جازالاۋدا اياۋسىز قاتىگەزدىككە بارعانىن كورسەتەدى.

وندا: «…كەز كەلگەن قارۋ ۇستاعان قازاقتى جويۋ كەرەك. ەگەر دە قازاقتار رەسەي بيلىگىنە نارازى بولىپ، ازداپ بولسا دا ساتقىندىق جاسايتىن بولسا، وندا ولاردى تابان استىندا اتىپ تاستاپ، اۋىلدارىن ورتەپ جانە دۇنيە-مۇلىكتەرى مەن مالدارىن تالاڭدار، ء…بىز ولاردىڭ باتىلدىعىن باسىپ، بىزدەن ساق­تانۋعا ۇيرەتەمىز. كازاكتاردىڭ قازاقتار­دى اتقان كەزدە بىردە-ءبىر وعى بوسقا كەتپەسىن» (رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ورتالىق مەملەكەت مۇراعاتى، 5451-قور، 1 تىزبە، 27-ءىس، 129-بەت.). كازاكتار بۇل تاپسىرمانى مۇلتىكسىز ورىنداپ اتا جۇرتىن قانعا بوكتىردى.

تاريح تاعلىمى: كازاكتار وسىلايشا وزدەرىنىڭ اتا جۇرتى قازاقتىڭ التىن ورداسىن كۇيرەتىپ، اتا جۇرتىن  ءۇش عاسىرعا جۋىق پاتشالىق جانە كەڭەستىك رەسەيگە بودان  ەتۋگە بارىن سالىپ، جان اياماي كۇرەستى. وسى جولدا وزدەرى دە سولاردىڭ ء(وز يەلەرىنىڭ) قولىنان تاس-تالقان بولىپ كۇيرەپ، توز-توزى شىقتى. اتام قازاقتىڭ «ىشتەن شىققان جاۋ جامان»، «بىرەۋگە قىلىش كوتەرگەن، قىلىشتان ولەدى» جانە «بىرەۋگە ىستەگەن قياناتىڭ ءوز باسىڭا قايتىپ كەلەدى» دەيتىندەرى  وسىندايدان قالسا كەرەك.

دەگەنمەن ءبىزدىڭ نەگىزگى كوكسەگەن ماقساتىمىز، «ىشتەن جاۋ ىزدەۋ» ەمەس. بار ماقساتىمىز بولىپ وتكەن تاريحتىڭ اقيقاتىن ءبىلۋ، جاقسىسىن دا، جاعىمسىزىن دا. وتكەنگە سالاۋات ايتىپ، كازاكتاردىڭ شىنايى تاريحىن الدارىنا تارتىپ، شىندىقتى مويىنداۋلارىنا جاعداي جاساۋعا ءتيىسپىز. بۇل جاعدايدا ولار ءوز اتا جۇرتىمەن ءتىلىمىز بەن ءدىنىمىز ارقىلى شىنايى تابىسارى ءسوزسىز. ەگەر ءبىز مۇنى جاساماساق، ولار تاعى دا رەسەيدىڭ «شوقپارىنا»  اينالۋى ابدەن مۇمكىن. بۇعان جول بەرۋگە بولمايدى.

تاريح تاعلىمى: قازىرگى جاعدايدا ولار ءبىزدىڭ قازاق دەگەن اتىمىزدى جامىلىپ ء«ۇي ىشىنەن ءۇي تىگىپ وتىر». بۇل كەلەشەك تە بۇگىنگى ورىس ءتىلدى قازاق جاستارىنىڭ ءبارى سولاردىڭ قاتارىنا قوسىلادى دەگەن ءسوز.  ماقال: «اقىل-ەسى ءتۇزۋ قازاق بالاسى ءۇي ىشىنەن ءۇي تىكپەيدى».

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ

Abai.kz