ەگەر مەنەن: «حالقى ءۇشىن قايتپاي كۇرەسكەن قايسار جاندى بىلەسىڭ بە؟» دەپ سۇراي قالسا، ويلانباستان: «بىلەمىن. ول – مەنىڭ تۇرسىن اعام، ابدۋاليەۆ!» (سۋرەتتە) – دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىم.  

 ... بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسىنىڭ ورتالىعىنان شىعاتىن «وكتيابر تۋى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى تۇرسىن ابدۋاليەۆ بىردە قىزمەتكەرلەرىن جيناپ الىپ، قۇرىلىسى اياقتالۋعا جاقىن قالعان مەكتەپتى قازاق تىلىندە ءدارىس بەرەتىن وقۋ ورنى جاساۋعا ۇسىنىس ايتايىق دەپ وي تاستادى. بۇل – 1986 جىلعى وقيعادان كەيىنگى قيىن-قىستاۋ كۇندەردىڭ ءبىرى ەدى. تالدىقورعاندا جالعىز عانا قازاق مەكتەپ-ينتەرناتى بارلىعىنا نامىستانىپ جۇرگەن  ازاماتتار ماسەلەنى بىردەن قولداپ، كوپ كەشىكپەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى اناتولي جيگۋليننىڭ الدىنان ءبىر-اق شىعادى. قالامگەرلەردىڭ ۇسىنىسىن تىڭداپ بولعاننان كەيىن ولكەنىڭ جارتى پاتشاسى جيگۋلين: «بۇلارىڭنان تۇك شىقپايدى. عيمارات ورىس مەكتەبىنە ارنالعان!» – دەپ توتەسىنەن كەتتى. باس حاتشى كولبيننىڭ ساياساتى بويىنشا قازاق ءتىلى مەن ورىس ءتىلى تەڭدەي جۇرگىزىلۋى كەرەك ەكەنىن تۇسىندىرمەكشى بولعان باس رەداكتورعا: «سەن ءوزى كىمنىڭ الدىندا وتىرعانىڭدى بىلەسىڭ بە؟!» – دەپ ايبات شەگەدى. وسىنداي ەل مەن ەر نامىسى سىنالار ساتتە ابدۋاليەۆ: «مەن ءۇشىن سەنىڭ تاعىڭنان حالقىم قىمبات!» – دەپ، جۋرناليستەردى ەرتىپ شىعا بەرەدى.

كەشەگى كوممۋنيستىك جۇيەنى كورگەندەر ءبىرىنشى حاتشىعا قارسى شىعۋدىڭ نەمەن اياقتالاتىنىن جاقسى بىلەدى. جۇمىستان قۋىلساڭ، ارينە، وندا وڭاي قۇتىلعانىڭ. ودان دا زورىن جاسايمىن دەسە ەشكىم قوي دەي المايدى.  «ەندى نە بولار ەكەن» دەگەن ساۋال سول كەزدە اركىمدى دە مازالاعانى اقيقات. تۇرسىن اعا قىزمەت كەڭسەسىنە كەلە سالىسىمەن ۇجىم مۇشەلەرىن قايتادان جيناپ الىپ، سوڭىنا دەيىن ايقاسۋعا دايىن ەكەنىن، ول ءۇشىن باسقا جول  قالماعانىن جەتكىزگەن. «ەگەر مەنىمەن جۇرەم دەسەڭدەر – ەرىڭدەر، جوق دەسەڭدەر وعان دا رەنجىمەيمىن. – دەگەن ول. كوپە-كورنەۋ ۇلتىنا جاسالىپ وتىرعان قياناتتى كورىپ، قاندارى قارايىپ جۇرگەن ازاماتتىر نە بولسا دا بىرگە كورۋگە وسىلاي بەل بۋعان بولاتىن.

باس رەداكتور  باستاعان باستاماشىل توپتىڭ بەلسەندىلەرى بولىپ گازەت قىزمەتكەرلەرى – جازۋشى-دراماتۋرگ تاكەن الىپباەۆ، ۇلتجاندى جىگىتتەر قانات اسقاروۆ، كەمەل قۇساينوۆ، كامال ابدراحمانوۆتار جەدەل ىسكە كىرىسىپ كەتەدى. سول كەزدە «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىن باسقارىپ وتىرعان ۇلتىمىزدىڭ ءبىرتۋار ازاماتى شەرحان مۇرتازانىڭ كومەگىمەن جيگۋليننىڭ سولاقاي ساياساتى مەن بىرجاقتى ارەكەتتەرىن اشكەرەلەگەن ماقالالار بىرىنەن كەيىن ءبىرى رەسپۋبليكالىق باسىلىمعا شىعا باستاعان. العاشىندا ۇلتتىق مەكتەپتەن باستاۋ العان اڭگىمە قازاقتاردىڭ جىلداپ تۇرسا دا كەزەگى جىلجىمايتىنى، شەتتەن كەلگەن كەلىمسەكتەرگە كەزەكسىز باسپانا بەرىلەتىنى، جەرگىلىكتى حالىققا تەك ءبىرىنشى جانە بەسىنشى قاباتتاعى پاتەرلەر بۇيىراتىنى، كوشەلەردىڭ بىرىندە دە ۇلتتىق باتىردىڭ ەسىمى جوقتىعى ناقتىلى دەرەك-دايەكتەرمەن جاريا بولعان. قۇرعاپ تۇرعان شوپكە تاستاعان شىرپى سياقتى، ادىلەتسىزدىككە قاپالانعان جۇرتشىلىق ءبىرىنشى حاتشى مەن جاندايشاپتارىنىڭ زاڭسىز ارەكەتتەرى جايلى مالىمەتتەردى رەداكتسياعا وزدەرى اكەلىپ تاپسىرىپ جاتتى. حالىقتىڭ قىزۋ قولداۋىن سەزىنگەن قالامگەرلەر ەندى تارتىنباۋعا بەل بۋعان ەدى.

ازاماتتاردىڭ تەگەۋرىندى قارسىلىعىنان قايمىققان جيگۋلين ءوزى كەلىپ مامىلە جاسادى. كوپشىلىكتىڭ تالابىن ورىنداپ، جاڭا عيمارات قازاق مەكتەبىنە بەرىلدى، قازاقشا بالاباقشا اشىلدى، گازەت جۋرناليستەرىنىڭ كوپشىلىگى قونىس تويىن تويلاپ جاتتى، كوشەلەرگە حالىق قاھارماندارىنىڭ ەسىمدەرى بەرىلدى. ەندى بايىز تاپسا دا بولعانداي ەدى. بىراق، تۇرسىن ابدۋاليەۆ ۇلتتىق مۇددەنى جەكە  باسىنىڭ مۇددەسىنە ايىرباستاماي، كۇرەستى جالعاستىرۋ كەرەك دەپ شەشكەن. ورتالىق كوميتەتتىڭ ەكىنشى حاتشىسى قىزمەتىنە تالدىقورعاننان كەتكەن انۋفريەۆ ءوزى كەلىپ، مامىلەگەرلىك جاساسا دا قايسار جىگىتتەر يلىككەن جوق. ءبىرىنشى حاتشى كەزەكتەن تىس پلەنۋمدا ورىنان كەتۋگە ءماجبۇر بولعان. بۇل تۇرسىن اعا باستاعان ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ كۇشى تەڭ ەمەس شايقاستا قارسىلاسىن ويسىراتا جەڭگەن العاشقى تابىسى بولاتىن.

قىلىشىنان قان تامعان قىزىل يمپەريانىڭ قاھارىنان قايمىقپاي، ونىڭ جاندايشاپتارىنا قارسى شىعاتىن تۇرسىن ابدۋاليەۆ دەگەن كىم ەدى دەرسىز، بالكىم؟!  الىپ انادان تۋادى. باتىردى زامان قالىپتاستىرادى. ايتپەسە تۇركىستان – ءسىبىر تەمىر جولىنىڭ بويىندا، قاراپايىم جۇمىسشى وتباسىندا دۇنيەگە كەلىپ، تىرشىلىك تاۋقىمەتىن ءبىر ادامداي تارتىپ وسكەن اۋىل بالاسى كەلەشەكتە ەلىم ءۇشىن ەگەسكە تۇسەمىن دەپ ويلاماعان دا شىعار. ەڭبەك جولىن تەمىرجولشى رەتىندە باستادى، اسكەري تەڭىزشى بولىپ ازاماتتىق بورىشىن اتقاردى. ءومىر مەكتەبىنەن ىسىلىپ، جاقسى مەن جاماندى ايىرعان شاقتا ءبىلىمسىز كۇنى قاراڭ ەكەنىن ۇققان. وسىلايشا وقۋعا اتتاندى. الماتىدا باستالعان ءبىلىم جولى ماسكەۋدە جالعاسىن تاپقان. قازاق، ورىس تىلدەرىمەن قاتار نەمىس ءتىلىن دە ءبىر ادامداي مەڭگەردى. سول كەزدەگى ەڭ ماڭىزدى ءپان – ماركسيزم مەن لەنينيزمدى زەرتتەدى، دۇنيەنىڭ استاڭ-كەستەڭىن شىعارعان «كاپيتالدى» وڭ جامباسىنا الدى. ساياساتتىڭ سۇيەگىن شاعىپ، مايىن ءىشتى. مىنە، وسىنداي دايىندىق، جىلدار بويى جينالعان تاجىريبە، جان-جاقتى ءبىلىم ونىڭ الگىندەي داندايسىعان شوۆينيستەرمەن ەگەۋسگە  مۇمكىندىك بەرگەن سياقتى. ال ەڭ باستىسى، تۇرسىن اعانىڭ بويىندا ادىلەتسىزدىككە توزە المايتىن، قياناتقا جول بەرمەيتىن اسقاق ار، وزگەنىڭ مازاعىنا بەيجاي قاراي المايتىن نايزاعاي نامىس، ۇلتىنا دەگەن شەكسىز ماحابباتى بولدى. مىنە،  بەيبىت اسپان استىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز دەگەنىمىزبەن، ۇلتتىق مۇددەلەر توعىسىنداعى بىتىسپەس مايدان ءبىر كەزدەرى وسىلايشا جۇرگەن ەدى.

مەن تۇرسىن اعانىڭ سانالى عۇمىرىندا جاساعان باتىرلىققا بارابار ىستەرىنىڭ ءبىرىن عانا مىسالعا كەلتىردىم. ال، اقش پەن كەڭەس ۇكىمەتى اراسىنداعى كەلىسىمدەرگە وراي باتىس ەۋروپادا ورنالاسقان يادرولىق قارۋلاردى كەربۇلاق اۋدانىنىڭ اۋماعىنا اكەلىپ جويۋعا قارسى جاساعان ارەكەتتەرى قانداي. ابايدى دۇنيەگە اكەلگەن كيەلى ولكەنى جارتى عاسىر يادرولىق سىناق الاڭىنا اينالدىرعاندا كىم وعان قارسى شىقتى؟! ۇمىتىلعىن ۇلتتىق ءداستۇردى، قۇردىمعا كەلىپ تىرەلگەن قازاق ءتىلىن، تاپتالعان نامىسىمىز مەن سۋالعان سانامىزدى قايتا وياتۋ ءۇشىن تۇرسىن اعانىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن قۇرىلعان «ازات» قوزعالىسىىڭ وبلىستىق بولىمشەسى  مەن «انا ءتىلى» قوعامدىق قۇرىلىمىنىڭ قىرۋار جۇمىسىن كىم جوققا شىعارا الادى؟! ال، الماتى مەن تالدىقورعان وبلىستارى قوسىلعان تۇستا وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ كەزەكتى سەسسياسىندا مامانداردى تاڭداۋ، جۇمىسقا ورنالاستىرۋداعى بىرجاقتىلىقتى سىن تەزىنە الىپ، اكىمدى تۋابەسىنە كەلتىرگەنى دە ەل اراسىندا اڭىز بولىپ كەتكەلى قاشان.

    مەن بىلەتىن تۇرسىن اعا، ابدۋاليەۆ: «وسى ءبىر ەرلىك جاساپ تاستايىنشى» – دەپ دايىندالمايدى. قياناتقا قارسى شىعۋ – ونىڭ قانىنا سىڭگەن، تابيعاتىنا دارىعان قاسيەتى. ال، كۇندەلىكتى تىرلىكتە قاراپايىم، كوپشىل، جانى جاقسىلىق جاساۋعا قۇشتار. ارى تازا ازامات كورسە، استىنداعى اتىن ءتۇسىپ بەرۋگە دايىن تۇراتىن جومارتتىعى جانە بار. قاراماعىنداعىلاردىڭ قامىن الدىمەن ويلاپ جۇرەتىن قامقور باسشى. ونىڭ گازەت قىزمەتكەرلەرىنە پاتەر اپەرۋدەگى، سوناۋ قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردە شارۋاشىلىق باسشىلارىمەن كەلىسىپ، ازىق-تۇلىك جەتكىزۋدەگى  جانقيارلىق ارەكەتى اركىمنىڭ ەسىندە.

ء بارىن قوزعاپ، تۇرسىن ابدۋاليەۆتىڭ شىعارماشىلىعى جونىندە ايتپاي كەتسەك، وندا تۇك دەمەگەنمەن بىردەي بولار ەدىك. ول ەڭ الدىمەن الىپ تا، شالىپ تا جازاتىن، جاقسى ءىستى الاقايلاپ قارسى الىپ، قىڭىردى جەرگە كىرگىزەردەي اشكەرەلەيتىن قالامى قارىمدى، ءتىلى شالىمدى جۋرناليست. تۇرسىن اعاداي تەرەڭ ءبىلىمدى، كەڭ ويلايتىن، ادام جانىنىڭ قالتارىس-بۇلتارىستارىن زەردەلەي الاتىن ادام كوركەم ادەبيەتكە ءتۇبى ءبىر سوعاتىنىن ءبىلۋ ءۇشىن ساۋەگەي بولۋدىڭ قاجەتى جوق. سوندىقتان  قازاقتىڭ داڭقتى قىزدارىنىڭ ءبىرى – زىليحا تامشىباەۆا حاقىنداعى ء«ومىر ورىندە» اتتى رومانىن جۇرتشىلىق جىلى قابىلدادى. ال، ايتىستىڭ اقتاڭگەرى باقتىباي جولبارىسۇلى تۋرالى  ابدىقادىر الاشباەۆپەن بىرىگىپ جازعان رومان-ديلوگياسى تاريحتىڭ تەرەڭىنە تارتا وتىرىپ، اقىننىڭ كۇردەلى دە قيىن ءومىرىن كوز الدىمىزدان وتكىزدى. وقيعاعا، تاريحي دەرەكتەرگە تولى ەڭبەك قانداي دا ماراپاتقا لايىق. بۇر، ارينە، تۇرسىن اعانىڭ شابىتتى شاقتارىنىڭ ءبىر عانا جەمىسى دەپ سەنەمىز.

جان جارى ءراش اپايىمىز جەتىسۋدى جىرىمەن جەلپىندىرگەن ارتىق اقىننىڭ قىزى بولسا، وتباسىنداعى جاراسىمدىلىق پەن تۇسىنىك قايدان كەلدى دەۋگە كەلمەس. كەشەگى قيانكەسكى كەزەڭدە: «بالا-شاعاڭنىن بولاشاعىنا زيان كەلەدى عوي، سونى نەگە ويلامايسىڭ!» – دەپ  بايبالام سالسا، قانشا جەردەن جۇرەكتى بولعانىمەن اعامىز ويلانىپ قالۋى مۇمكىن ەدى عوي. ءراش اپايىمىز دا تاپتالعان ۇلت نامىسىن قايتسەم كوتەرەمىن دەپ جۇرگەن جارىن قولداپ،  جاقسى سوزىمەن دەم بەردى. وسىلايشا جۇپتارى جاراسا ءجۇرىپ ۇل-قىزدارىن تاربيەلەدى، قۇتتى ورىندارىنا قوندىردى. نەمەرە ءسۇيۋ باقىتىنا يە بولدى. مىنە، بۇگىن اعايىن-دوس، قالامداستارىن جيناپ مەرەيلى مەرەكەسىن كوپپەن بولىسۋگە نيەت ەتىپ وتىرعان جايى بار. وسى ءبىر سالتاناتتى ساتتە اسىل دا ارداقتى اعانى قۋانىشىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، ۇلت مۇددەسى بەزبەنگە تۇسكەن شاقتا ارىن جانىنان بيىك قويىپ، قازاعىنا قورعان بولا بىلگەن جانمەن بىرگە جۇرگەنىمە، جانى جاقىن ءىنى بولا بىلگەنىمە ماقتاناتىنىمدى قوسا جەتكىزگىم كەلەدى. وزىڭىزگە دەگەن العاۋسىز اق تىلەگىم ولەڭ بولىپ تۇزىلگەن.

تەكتىلىك

تۇرسىن اعا!

پەرزەنت ەدىڭ بويلاي وسكەن شاعاندى،

ەڭبەگىڭە حالقىڭ بەردى باعاڭدى.

ىزەتىمدى جەتكىزۋگە ىنىلىك،

قولىما الدىم قالامدى.

تۇرعان كەزدە كومپارتيا شەپ قۇرىپ،

سانامىزدى جايلاپ ەدى كوپ كۇدىك.

سونداي شاقتا ءىرى ىستەرگە باستادى،

قانعا بىتكەن تەكتىلىك.

حاس تۇلپارلار تىنشىمايدى كەرمەدە،

ۇلت ۇلانى عۇمىر كەشەر شەرلەنە.

جاسىق جىگىت باسىن باسكە تىكپەيدى،

جاسايمىن دەپ مەن نەگە.

ەر جىگىتتى ەلدىڭ مۇڭى شىڭداي ما؟

باتتى ما ەكەن جات قورلىعى شىمبايعا؟

قارسى اقتىڭىز قارا ءنوپىر اعىنعا،

جۇرەك كەرەك مۇندايدا.

جان پيدا دەپ ەگەر ەلىم قولداسا،

اتوي سالدىڭ كوكتى تۇمان تورلاسا.

بارا بەرمەس باتىرلىققا كەز-كەلگەن،

ەگەر نامىس بولماسا.

تۇرعان كەزدە ار مەن نامىس ۇيلەسە،

سان ءجۇردىڭىز قانجار ءجۇزى كۇي كەشە.

ەرمىن دەگەن ءجۇزدىڭ ءبىرى بارمايدى،

ەگەر ەلىن سۇيمەسە.

تولتىرام دەپ جۇرتىڭنىن جوق، كەمىسىن،

ۇرانداتىپ ءجۇردىڭ تالاي ەل ءىشىن.

ءار ءىسىڭىز دەمەۋ بولدى حالقىڭا،

ۇلگى بولدى مەن ءۇشىن.

شالقار كولدىڭ تولعانداي بوپ كەمەرى،

بۇگىندە دە ءىس قىلاسىز ورەلى.

ەڭبەگىڭدى ەلگە سىڭگەن ءالى دە،

كەلەر ۇرپاق بەرەدى!

 ۇزاق تا ماعىنالى عۇمىر كەشىپ، حالقىڭىزدىڭ ماحابباتىنا بولەنە بەرىڭىز، ارداقتى تۇرسىن اعا!

قۋات قايرانباەۆ

Abai.kz