«تولعاۋى توقسان قىزىل ءتىل، سويلەيمىن دەسەڭ ءوزىڭ ءبىل» دەپ سوزگە تيەك سالدىق. ءتىل تاعدىرى – تۇتاس ۇلتتىڭ تاعدىرى. ۇلت ۇستازى  احمەت بايتۇرسىنۇلى: «ۇلتتىڭ ساقتالۋىنا دا، جوعالۋىنا دا سەبەپ بولاتىن نارسەنىڭ ەڭ قۋاتتىسى – ءتىلى. ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى» دەسە، ماعجان جۇماباەۆ: ء«تىلسىز ۇلت، تىلىنەن ايرىلعان ۇلت دۇنيەدە ۇلت بولىپ جاساي الماق ەمەس. ونداي ۇلت قۇرىماق» دەگەن ەكەن. ءبىر عاسىر بۇرىن ايتىلعان الاش ارىستارىنىڭ قۇسني سوزدەرى ءدال بۇگىنگى زاماننىڭ دا تامىر بۇلكىلىن ءدوپ باسىپ تۇرعانداي.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اتا زاڭى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جوعارى دەڭگەيدە قولدانىلۋىنا كەپىلدىك بەرەدى. اتا زاڭنىڭ 7-بابىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قازاق ءتىلى ەكەنى، مەملەكەت قازاقستان حالقىنىڭ تىلدەرىن ۇيرەنۋ مەن دامىتۋ ءۇشىن جاعداي تۋعىزۋعا قامقورلىق جاسايتىنى ناقتىلانعان. وسى باپتىڭ ەكىنشى تارماعىندا مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى دەلىنگەن. ەگەر زاڭنىڭ ماتىنىنە زەر سالساق، مەملەكەتىمىزدە مەملەكەتتىك تىلمەن بىرگە ورىس ءتىلى دە قولدانىلاتىنى ايتىلعان. زاڭنىڭ وسى تارماعىن بۇرالاڭ ءتۇسىنىپ، تەرىس قولدانۋعا تىرىساتىن ادامدار دا بار. زاڭنىڭ بۇل تالاپتارىن تەڭ دارەجەدە تەڭەستىرىپ قاراۋعا بولمايدى. زاڭنىڭ نەگىزگى تالابى مەملەكەتتىڭ ءتىلى قازاق ءتىلى بولعاندىقتان ەڭ ءبىرىنشى وسى نورمانى باسشىلىققا الىپ ناقتىلى قولدانۋىمىز قاجەت. ناقتىراق ايتقاندا، كونستيتۋتسيامىزدا ايقىندالعان «مەملەكەتتىك تىلمەن قاتار ورىس ءتىلى رەسمي ءتىل بولىپ تابىلادى» دەگەن نورما باستاپقى ماعىناسىنداعىداي ايبارلى ءرول اتقارمايتىنىن تۇسىنگەنىمىز ءجون. اتا زاڭىمىزدىڭ قابىلدانعان ۋاقىتىن ەسكەرىپ، سول كەزدەگى جاعدايلارعا تەرەڭىرەك ۇڭىلەر بولساق، بۋىنى جاڭا قاتايىپ كەلە جاتقان مەملەكەتىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايى، قازاق ۇلتىنىڭ سانىنىڭ ازدىعى وسى زاڭنىڭ كەڭىرەك پايدالانىلۋىنا، قۇقىقتىق نورماسىنىڭ جوعارى قولدانىلۋىنا يتەرمەلەدى. ال، قازىرگى جاعداي باسقاشا. ەلىمىزدىڭ دەموگرافيالىق جاعدايى تۇزەلىپ، قازاقتىڭ سانى 68 پايىزعا ارتتى. انا ءتىلىمىزدىڭ قولدانىلۋ اياسى كەڭەيىپ، مەملەكەتىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى – قازاق ءتىلى بولىپ كۇن سايىن الەۋەتى ايبىندى اسقاقتاپ كەلەدى. سوندىقتان كونستيتۋتسيا زاڭداعى نورمالاردى قولدانعاندا زاڭدى ناقتىلى ءتۇسىنىپ، قولدانىسقا شىعارۋ مىندەت.

ء«تىل تۋرالى» زاڭنىڭ 4-بابىندا: «مەملەكەتتىك ءتىل – مەملەكەتتىڭ بۇكىل اۋماعىندا قوعامدىق قاتىناستاردىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانىلاتىن مەملەكەتتىك باسقارۋ، زاڭ شىعارۋ، سوت ءىسىن جۇرگىزۋ جانە ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋ ءتىلى» - دەپ اتاپ كورسەتىلگەن. دەسەك تە، ايدىڭ كۇننىڭ امانىندا، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 24 جىلدىعىندا ءتىل تاعدىرىن قياناتقا، دوداعا سالۋدى توقتاتپاي كەلەمىز. ءتىل ساياساتى كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق تاعدىرىن شەشەتىن كيەلى قۇبىلىس. ال، بابالار ءتىلىنىڭ تەگەۋرىنىن العا جىلجىتپاي وتىرعان ماسەلەلەر بىزدە ءالى دە ازايار ەمەس. ماسەلەن، 2015 جىلدىڭ 1-جارتىجىلدىعىندا استانا قالالىق سوتىنداعى كىرىس قۇجاتتارى 16 مىڭ 417 ونىڭ ىشىندە 8 مىڭ 930 قازاق تىلىندە، شىعىس  قۇجاتتار 16286 ونىڭ 12 مىڭ 716 مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلگەن. بۇل كەلىپ تىركەلەتىن قۇجاتتاردىڭ قازاق تىلىندەگى ۇلەس سالماعى شىعىس قۇجاتتارىنا قاراعاندا كەم ەكەنىن كورسەتەدى. ياعني، باسقا مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ۇيىمداردان كەلەتىن قۇجاتتار مەملەكەتتىك تىلدە از تۇسەتىنىن دالەلدەيدى. ال، ءبىرىنشى جارتىجىلدىقتا ەلوردالىق سوتتارمەن 5095 ءىس مەملەكەتتىك تىلدە قارالعان.

وسىدان بىرەر جىل بۇرىن مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن بارلىق ورتالىقتار، جەرگىلىكتى اتقارۋشى جانە جوعارعى بيلىك ورگاندارى،  پرەزيدەنت اكىمشىلىگى، پارلامەنت، ۇكىمەت، سوت، ىشكى ىستەر، بارلىق قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ءىس قاعازدارىن كەزەڭ كەزەڭىمەن مەملەكەتتىك تىلگە كوشىرۋى ءتيىس ەدى. بىراق، ءىس قاعازدارىن مەملەكەتتىك تىلگە كوشىرۋ احۋالى بارلىق جەردە اقساپ، كۇردەلى كۇيىندە، اۋدارماشىلاردىڭ ىعىندا قالىپ وتىر. اباي بابامىزدىڭ: «ايتۋشى مەن تىڭداۋشى كوبى نادان، بۇل جۇرتتىڭ ءسوز تانىماس ءبىر پاراسى» دەگەنىندەي، قۇزىرلى ورگاندارىمىزدىڭ قازاق تىلىندە سويلەۋدە السىزدىك تانىتاتىندىعى قىنجىلتادى.  

سوت ءىسىنىڭ مەملەكەتتىك تىلدەگى ۇلەس سالماعىنىڭ تومەندىگىن ءتۇسىندىرىپ وتسەم. قىلمىستىق پروتسەستىك كودەكستىڭ 30-بابىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا قىلمىستىق سوت iسiن جۇرگiزۋ قازاق تىلىندە جۇرگiزiلەدi, سوت ءىسىن جۇرگىزۋدە قازاق تىلىمەن قاتار رەسمي تۇردە ورىس ءتىلى، ال قاجەت بولعان كەزدە باسقا تiلدەر دە قولدانىلادى» دەلىنگەن. قىلمىستىق پروتسەستى جۇرگىزەتىن ورگان ءىستى ورىس تىلىندە نەمەسە باسقا تىلدەردە جۇرگىزۋ قاجەت بولعان كەزدە سوت ءىسىن جۇرگىزۋ ءتىلىن وزگەرتۋ تۋرالى ءۋاجدى قاۋلى شىعارادى. Iس بويىنشا iس جۇرگiزiلەتىن تiلدi بiلمەيتiن نەمەسە جەتكiلiكتi تۇردە بiلمەيتiن iسكە قاتىساتىن ادامدارعا انا تiلiندە نەمەسە وزدەرى بiلەتiن باسقا تiلدە مالىمدەمە جاساۋ، تۇسiنiكتەمەلەر جانە ايعاقتار بەرۋ، ءوتiنiشحاتتار مالىمدەۋ، شاعىمدار كەلتىرۋ، iس ماتەريالدارىمەن تانىسۋ، سوتتا ءسوز سويلەۋ، كودەكستە بەلگiلەنگەن تارتiپپەن اۋدارماشىمەن قامتاماسىز ەتiلەدi.

قىلمىستىق سوت iسiن جۇرگiزۋگە قاتىساتىن ادامدارعا ءىستىڭ ولار ءۇشiن قاجەتتi, باسقا تiلدە جازىلعان ماتەريالدارىن قىلمىستىق سوت iسiن جۇرگiزۋ تiلiنە اۋدارۋ تەگiن قامتاماسىز ەتiلەدi. قىلمىستىق سوت iسiن جۇرگiزۋ تiلiن بiلمەيتiن ادامدار ءۇشiن قۇجاتتاردىڭ سوت iسiن جۇرگiزۋدiڭ وسى ادامدار تاڭداعان تiلiندە جازىلعان، كۋالاندىرىلعان كوشiرمەسi قوسا بەرىلەدi.

ازاماتتىق ءىس جۇرگىزۋ كودەكسىنىڭ 14-بابىندا ازاماتتىق ىستەر بويىنشا سوت ءىسى مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلەدى، ال قاجەت بولعان جاعدايدا سوت ءىسىن جۇرگىزۋدە مەملەكەتتىك تىلمەن ورىس ءتىلى نەمەسە باسقا تىلدەر بىردەي قولدانىلاتىنى ايقىندالعان. سوت ءىسىن جۇرگىزۋ ءتىلى سوتقا تالاپ ارىز بەرىلگەن تىلگە قاراي سوت ۇيعارىمىمەن بەلگىلەنەدى. سول ءبىر ازاماتتىق ءىس بويىنشا ءىس جۇرگىزۋ باستاپقى بەلگىلەنگەن سوت ءىسىن جۇرگىزۋ تىلىندە جۇزەگە اسىرىلادى. ەگەر ءىستى ءبىرىنشى ساتىداعى سوتتا قاراۋعا دايىندىق بارىسىندا تالاپكەردىڭ ءوز وكىلى تالاپ ارىز بەرگەن ءتىلدى بىلمەيتىندىگى انىقتالسا، وندا سوت تالاپكەردىڭ جازباشا ءوتىنىشحاتى بويىنشا سوت ءىسىن جۇرگىزۋ ءتىلىن وزگەرتۋ تۋرالى ۇيعارىم شىعارادى. ءىس جۇرگىزىلىپ وتىرعان ءتىلدى بىلمەيتىن نەمەسە ءجوندى بىلمەيتىن ىسكە قاتىسۋشى ادامدارعا سوتتا انا تىلىندە نەمەسە وزدەرى بىلەتىن باسقا تىلدە مالىمدەمە جاساۋ، تۇسىنىكتەر مەن جاۋاپ بەرۋ، ءوتىنىش ءبىلدىرۋ، شاعىم جاساۋ، ءىس ماتەريالدارىمەن تانىسۋ، سوتتا سويلەۋ قۇقىعىمەن قامتاماسىز ەتىلىپ، اۋدارماشى بەرىلەدى.

ازاماتتىق سوت ءىسىن جۇرگىزۋگە قاتىسۋشى ادامدارعا باسقا تىلدە جازىلعان ءىستىڭ زاڭ بويىنشا قاجەتتى ءىس ماتەريالدارىنىڭ سوت ءىسىن جۇرگىزۋ تىلىنە سوت تەگىن اۋدارىپ بەرۋدى قامتاماسىز ەتەدى. سوت پروتسەسىنە قاتىسۋشى ادامدارعا سوتتا سويلەنگەن ءسوزدىڭ باسقا تىلدە ايتىلعان بولىگىن سوت ءىسىن جۇرگىزۋ تىلىنە تەگىن اۋدارىپ بەرۋ قامتاماسىز ەتىلەدى. ىسكە قاتىساتىن جانە سوت ءىسىن جۇرگىزۋ ءتىلىن بىلمەيتىن ادام ىستەن كەرەكتى قۇجاتتاردى الىپ بەرۋ تۋرالى جازباشا تۇردە مالىمدەگەن كەزدە، سوت اكتىلەرى وعان انا تىلىنە نەمەسە ول بىلەتىن باسقا تىلگە اۋدارىلىپ تابىس ەتىلەدى. مىنە، وسى زاڭدىلىقتار مەملەكەتتىك تىلدە نەگە تولىق ءىس جۇرگىزىلمەيدى دەيتىن ۋاجدەردە تولىق جاۋاپ بەرەدى. بۇل ادام قۇقىقتارىنىڭ جوعارعى حارتياسى ياعني، ادام قۇقىقتارىنىڭ ەڭ بيىك ولشەمدەرى بولىپ تابىلادى. 

تۋعان ءتىلىمىزدىڭ تاعدىرى ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە تارازىعا تۇسپەۋى ءتيىس. ءتىل تاعدىرىنىڭ شەشىلمەي تۇرعان كۇرمەۋى، قيىن تۇستارى ءالى دە جەتەرلىك. سوندىقتان ءبىزدىڭ قوعامداعى ءتىلدىڭ ماسەلەسى تەك سوت ورگاندارى جۇيەسىن ەمەس، بارلىق سالانى قامتىعاندا عانا دامىپ، وركەندەيتىن بولادى.

بوتاكوز بايانوۆا،

استانا قالالىق سوتىنىڭ اقپاراتتىق قامتاماسىز ەتۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى

Abai.kz