الەمدىك ساياساتتا دىڭ شاۋپيڭدى (دەن سياوپين) بىلمەيتىن جان جوق. ول بۇگىنگى قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ قارىشتاپ دامۋىنا باستاماشى بولعان – ۇلى رەفورماتور، ۇلى ساياساتكەر. قازىر كۇللى حانزۋ ۇلتىنىڭ وكىلدەرى دىڭ اتايدى قۇرمەت تۇتادى. ونىڭ اۋزىنان شىققان ءاربىر ءسوزدى قىتاي حالقىنىڭ قۇندىلىعى دەپ باعالايدى. نەگە؟ كورشىڭدى تەرەڭىرەك تانىماق بولساڭ، ونىڭ ويىمەن ساناسۋىڭ قاجەت. دىڭ ءشاۋپيڭنىڭ نە ايتقاندارىنا قۇلاق تۇرەيىكشى.

ء«بىز سياقتى قارتتار، باستىسى، ىسكە ارالاسپاي، جاستاردىڭ ەركىن جۇمىس ىستەۋىنە جول اشىپ، قازىرگى جولداستاردىڭ ءپىسىپ-جەتىلۋىنە مۇمكىندىك بەرۋ. قارتتار سانالىلىقپەن ورىن بوساتىپ، جاستارعا جانامالاي كومەكتەسۋى، باسقالارعا كەدەرگى بولاتىن ءىس ىستەمەۋى كەرەك. لايىقتى ىستەلمەگەن ىستەرگە دە ىزگى نيەتپەن كومەكتەسىپ، كەيىنگى ۇرپاق ءىزباسارلاردى باۋلۋعا نازار اۋدارۋ كەرەك. مەن قارتايعاندا قاتەلىك وتكىزىپ الماۋ ءۇشىن قويماي ءجۇرىپ، دەمالىسقا شىقتىم. قارتتاردىڭ وزىندىك ارتىقشىلىعى بولعانىمەن، وڭاي قىرسىقتانا قالاتىن كەمشىلىكتەرى دە بولادى. سوندىقتان قارتتاردا دا ءبىراز سانالىلىق بولعانى ءجون. قارتايعان ادام ءومىرىنىڭ سوڭىندا قاتەلىك وتكىزىپ الماۋى كەرەك. سول ءۇشىن ونىڭ كىشىپەيىل بولعانى ءجون».

«حالىقارالىق جاعدايدا كوپتەگەن ەلدەر قىتاي جونىندەگى ساياساتىن مەنىڭ اۋىرىپ جاتىپ قالۋىممەن نەمەسە ولىمىممەن بايلانىستىرىپ وتىر. مەن بۇل ماسەلەنى تالاي جىلدان بەرى اڭعارىپ كەلەمىن. ءبىر مەملەكەتتىڭ تاعدىرى ءبىر-ەكى ادامنىڭ ابىرويىمەن بايلانىستى بولسا، ول وتە قاتەرلى بولادى. اڭگىمە شىقپاسا وقاسى جوق، اڭگىمە قوزعالا قالسا ونى جيىستىرۋدىڭ ءوزى مۇڭ بولادى». 

«ميڭ يمپەراتورى چىڭزۋ داۋىرىندە جىڭ حىنىڭ تەڭىز ارقىلى باتىسقا جاساعان ساپارى ەسىكتى اشىق ۇستاۋ بولار. چىڭ زۋ ولگەننەن كەيىن ميڭ يمپەرياسى بىرتىندەپ قۇلدىرادى. كەيىن چيڭ يمپەرياسىنىڭ كاڭ شي، چيانلۇڭ داۋىرىندە دە ەسىك اشىق ۇستالعان جوق ەدى دەۋگە بولمايدى. ميڭ يمپەرياسىنىڭ ورتا شەنىنەن ەسەپتەگەندە، اپيىن سوعىسىنا دەيىن 300 جىلدان استام توماعا-تۇيىق بولدىق. كاڭ شي زامانىنان ەسەپتەگەندە دە قىتاي 200 جىلعا تاياۋ توماعا-تۇيىق بولدى. ۇزاق ۋاقىتتان بەرگى توماعا-تۇيىقتىق قىتايدى مەشەۋلىك، ناداندىق كۇيگە ءتۇسىردى».

«دۇنيە دامىپ بارادى، تەحنيكا جاعىنان العا باسپاساق، وزباق تۇگىل ىلەسە دە المايمىز، شىن ورمەلەۋشىلىك سوندا بولادى، ءبىز دۇنيە جۇزىندەگى عىلىم-تەحنيكانىڭ وزىق جەتىستىكتەرىن ءوز دامۋىمىزدىڭ باستالار نۇكتەسى ەتۋىمىز كەرەك».

«قىتايدىڭ ءىسىن جاقسى ىستەۋ ءۇشىن، ءسوزسىز ءوزىمىزدى تىياناق ەتۋىمىز، ءوزىمىزدىڭ ەرەكشەلىگىمىزگە قاراي ىستەۋىمىز كەرەك، بۇكىلدەي وزگە ەلدىڭ ۇلگىسىمەن قىتايدى گۇلدەندىرۋ مۇمكىن ەمەس. دەسە دە قىتايدىڭ ءوز ەسىگىن تارس جاۋىپ الىپ قۇرىلىس جۇرگىزۋىنە دە بولمايدى، شەتەلدىڭ وزىق تاجىريبەلەرىن قابىلداپ، شەتەلدىڭ قارجىسىنان، تەحنيكاسىنان ۇتىمدى پايدالانۋ ارقىلى دامۋىمىزدى جەدەلدەتۋىمىز كەرەك».

«كاپيتاليزم − فەوداليزمنەن ابزال. كەيبىر نارسەلەردى كاپيتاليزمدىكى دەۋگە بولمايدى. مىسالى، تەحنيكا − عىلىم، ءوندىرىستى باسقارۋ − عىلىم، بۇلار − ارقانداي قوعام، ارقانداي ەل ءۇشىن پايدالى نارسەلەر. ءبىز ۇزدىك تەحنيكانى، ۇزدىك عىلىمدى، ۇزدىك باسقارۋ ونەرىن ۇيرەنىپ، سوتسياليزم ءۇشىن قىزمەت ەتەمىز. ال بۇل نارسەلەر تاپقا جىكتەلمەيدى».

«عىلىم-تەحنيكا − ادامزاتتىڭ ەڭبەك جەمىسى. شەتەلدىكتەردىڭ قىتايدىڭ جەتىستىكتەرىنەن پايدالانۋىنا بولادى، بۇعان بولا ولار شەتەلدىڭ قۇلى بولۋ فيلوسوفياسىنان قورىقپايدى. سوندىقتان شەتەلدىڭ قۇلى بولۋ فيلوسوفياسىن قاپەرىمىزگە الماي دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ وزىق جەتىستىكتەردىڭ ءبارىن ۇيرەنىپ جانە ەنگىزىپ، ونى ءوزىمىزدىڭ نەگىزىمىزگە اينالدىرۋىمىز كەرەك».

 «مەن ولارعا ‹ۇمىتكەرلىك› دەيتىن ءبىر اۋىز سوزبەن عانا جاۋاپ بەرىپ كەلەمىن. اسپان قۇلاپ كەلە جاتسا دا ساسپاۋ كەرەك، ونى كوتەرەتىن تاعى بىرەۋ شىعادى».

«قىتايدىڭ ءسوتسياليزمى وزگەرمەيدى. قىتاي ەڭ سوڭىنا دەيىن ءوزى تاڭداعان سوتسياليزم جولىمەن جۇرە بەرەدى. ءبىزدى ەشكىم دە قىسىممەن قۇلاتا المايدى. قىتاي قۇلاماي تۇرسا، دۇنيە ءجۇزى حالقىنىڭ بەستەن ءبىرى سوتسياليزمگە تاباندى بولعانى ەمەس پە؟».

«بۇكىل ومىرىمدە بەتكە سالىق بولارلىق ءىس ىستەگەمىن جوق. مەنىڭ ءسوزىمدى مىقتاپ جازىپ الىڭىز، تەك جاقسى نيەتتەن جاسالعان قاتەلىكتەر دەگەنى بولماسا، مەن ءبىرسىپىرا قاتەلىك وتكىزدىم، جۇيەدەن ماۋ زىدۇڭ جولداس وتكىزگەن قاتەلىكتەردە دە مەنىڭ ۇلەسىم بار. قاتەلەسپەيتىن ادام بولمايدى. بۇرىنعى قاتەلىكتەردىڭ ءبارىن توراعا ماۋ زىدۇڭعا عانا اۋدارا سالۋ ادامدىققا جاتپايدى».

ء«بىزدىڭ قول جەتكىزگەن تابىستارىمىزدى جالعىز ادامعا تاۋەلدەي سالۋعا استە بولمايدى، قايتا ونى كوپشىلىك جولداستاردىڭ قۇلشىنىسىنىڭ ناتيجەسى، جوعارىدا ورتالىق كوميتەت پەن جوعارى دارەجەلى ورىنداردىڭ، تومەندە قالىڭ كادرلار مەن حالىق بۇقاراسىنىڭ جانە تەڭ دارەجەدەگىلەردىڭ، كورشىلەس ورىنداردىڭ قۇلشىنىسىنىڭ ناتيجەسى دەپ قاراۋ كەرەك. ەلدىڭ ەڭبەگىن مالدانۋىمىزعا، جوعارىنىڭ دۇرىس باسشىلىعىن، باسقا جولداستاردىڭ، ءار جاقتاردىڭ قۇلشىنىسىن تۇگەل وزىمىزگە تەلىپ الۋىمىزعا استە بولمايدى».

«وسىلاي ايتۋعا مەن اقىلىمىن، ويتكەنى مەن قاتەلىك وتكىزگەمىن. ءوزىمدى الىپ ايتسام، قاتەلىگىم 4 ۇلەس، ەڭبەگىم 6 ۇلەس بولسا، ىستەگەن ىستەرىمنىڭ 60 پايىزى جاقسى، 40 پايىزى ونشا جاقسى بولماسا، سوعان دا شۇكىرلىك ەتەمىن، كوپ ءبولىمى جاقسى عوي».

("دىڭ ءشاۋپيڭنىڭ ماقالالارىنان تاڭدامالىلار". "ۇلتتار" باسپاسىنىڭ 1994 جىلعى باسىلىمى)

Abai.kz