تەحنولوگياعا سالىنعان ينۆەستيتسيا - وركەندەۋگە سالىنعان جول
ينۆەستيتسيالار جانە دامۋ ءمينيسترى اسەت يسەكەشەۆ: تەحنولوگياعا سالىنعان ينۆەستيتسيا – وركەندەۋگە سالىنعان جول
وتاندىق كاسىپورىنداردىڭ جاھاندىق نارىقتاعى باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن شىڭداي ءتۇسۋ جاڭا ءبىلىم مەن تەحنولوگيالاردى تارتۋدى تالاپ ەتەدى. ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا وسى ماقساتپەن ۇكىمەت كاسىپكەرلىك سالاسىندا، عىلىمي-تەحنيكالىق قىزمەت ناتيجەلەرىن كوممەرتسيالاندىرۋ، ستاندارتتاۋ جانە زياتكەرلىك مەنشىك بويىنشا قاعيداتتى تۇردە تىڭ زاڭنامالىق اكتىلەردى دايىندادى. ەنگىزىلىپ جاتقان جاڭالىقتاردىڭ باستى ماقساتى – شاعىن جانە ورتا بيزنەستى ىنتالاندىرۋ، كاسىپورىنداردى تەحنولوگيالىق تۇرعىدان دامىتۋ جانە ەلدەگى يننوۆاتسيالىق بەلسەندىلىكتى كۇشەيتۋگە باعىتتالعان شارالاردىڭ ءبىرتۇتاس كەشەنىن جۇزەگە اسىرۋ. 9 – 13 قاراشا ارالىعىندا استانا مەن الماتىدا «يننوۆاتسيالار اپتالىعى» وتكىزىلىپ، ونىڭ اياسىندا بىرقاتار ماڭىزدى ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىلادى. بۇل ءىس-شارا ۇكىمەتتىڭ يننوۆاتسيالىق ساياساتىنىڭ جانە يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋدىڭ ەكىنشى بەسجىلدىق جوسپارىنىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى. وسىناۋ ەلەۋلى وقيعانىڭ قارساڭىندا ءبىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ينۆەستيتسيالار جانە دامۋ ءمينيسترى اسەت يسەكەشەۆكە جولىعىپ، سۇحباتتاسقان ەدىك.
– قۇرمەتتى اسەت ورەنتايۇلى، ەلدەگى ينۆەستيتسيالىق ساياساتتىڭ جۇزەگە اسۋ بارىسى قانداي؟ ءبىزدى بۇرىنعىدان گورى يننوۆاتسيالى بولا تۇستىك دەگىزەتىندەي ناقتى ناتيجەلەر بار ما؟
– سۇراعىڭىز قاراپايىم سياقتى كورىنگەنىمەن وعان جاۋاپ قايتارا قويۋ وڭاي ەمەس. نەگە دەسەڭىز، مۇنىڭ ءوزى بىرنەشە بەلەستەرگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولاتىن، ۇدايى جۇرەتىن ۇدەرىس. ەڭ باستىسى، يننوۆاتسيالىق دامۋ يدەياسى حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىقتى. ادامداردىڭ ويلاۋ جۇيەسى وزگەرە باستادى. يننوۆاتسيالار شەك-شەكارا دەگەندى بىلمەيدى. ولار ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە كۇنبە-كۇن ەنىپ، ءبىزدى ءدايىم قورشاپ تۇرادى. ينتەرنەت ارقىلى، سمارتفوندار ارقىلى، باسقا دا گادجەتتەر ارقىلى. ارينە، بۇل ونىمدەردىڭ قازاقستاندا جاسالا قويماعانى تۇسىنىكتى. ايتسە دە ءبىز وسىناۋ جاھاندىق يننوۆاتسيالىق ۇدەرىستىڭ ءبىر بولىگىنە اينالۋعا ءتيىسپىز. اينالا دا باستادىق. جاس ءارى كرەاتيۆتى كاسىپكەرلەردىڭ، ستارتاپەرلەردىڭ تۇتاس ءبىر جاڭا تولقىنىن كورىپ وتىرمىز. ولارعا قولداۋ كورسەتىپ، تاجىريبە الماسۋ ءۇشىن شەتەلدەرگە شىعۋىنا كومەكتەسىپ جاتىرمىز. وسى جازدا ءبىز يننوۆاتورلار اراسىندا Technation كونكۋرسىن وتكىزدىك، كونكۋرس ناتيجەسى بويىنشا بىرنەشە جاستار جاڭا ءبىلىم، تىڭ داعدىلار الۋ ءۇشىن كرەمني القابىنا اتتانىپ تا كەتتى. مۇنىڭ ءوزى وتە تاماشا! جالپى، مەن سوڭعى بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە يننوۆاتسيالىق ەكونوميكا نەگىزىن قالاۋدىڭ ءساتى ءتۇستى دەپ سانايمىن.
– ونىڭ ناقتى ناتيجەلەرى نەدەن كورىنەدى؟
– جۇمىس ناتيجەلەرىنىڭ جاقسارۋىنان كورىنەدى. مۇنى تەك ۇلتتىق ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتتەرى عانا راستامايدى، ولار تاريحي ماكسيمۋمنىڭ بارلىق نەگىزگى ينديكاتورلارى بويىنشا جەتىستىكتەرگە قول جەتكەنىن ايتىپ وتىر. وعان قوسا حالىقارالىق ساراپشىلار ۇيىمدارى دا وسىنى راستاۋدا. بۇكىلالەمدىك ەكونوميكالىق فورۋمنىڭ سوڭعى ەسەبى بويىنشا قازاقستان باسەكەگە قابىلەتتىلىك رەيتينگىندە 140 ەلدىڭ اراسىنان 42-ءشى ورىنعا كوتەرىلىپ، وتكەن جىلعى شەبىنەن 8 ساتىعا ىلگەرىلەدى. رەيتينگتە مۇندايلىق تەز كوتەرىلۋگە ەڭ الدىمەن يننوۆاتسيالاردى دامىتۋ ماسەلەسىندە جۇمىستى ەلەۋلى جاقسارتۋعا قول جەتكىزىلگەندىگى سەپتەستى. وسى ناتيجە، سونداي-اق حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ وڭدى پىكىرلەرى ءبىزدىڭ دۇرىس جولدا كەلە جاتقانىمىزدى كورسەتەدى.
بيىلدان باستاپ ەلدىڭ يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋىنىڭ ەكىنشى بەس جىلدىعىنىڭ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ باستالعانىن بىلەسىز، بۇل دامۋ عىلىم مەن بيزنەستىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋعا دا باعدارلانعان.
قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ ناقتى قۇرىلىمى ونداعى كاسىپورىنداردىڭ 65 پايىزى ءۇشىنشى تەحنولوگيالىق ۋكلادقا، 34 پايىزى ءتورتىنشى ۋكلادقا جاتاتىنىن، تەك 1 پايىزى عانا بەسىنشى جانە التىنشى تەحنولوگيالىق ۋكلادقا سايكەس كەلەتىنىن كورسەتەدى. باسقاشا ايتقاندا، ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزدىڭ نەگىزگى «قوزعاۋشىلارى» وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا دامي باستاعان سالالاردىڭ نەگىزىندە جۇمىس ىستەپ وتىر. سوندىقتان دا ءبىز تەحنولوگياعا سالىنعان ينۆەستيتسيا – وركەندەۋگە سالىنعان جول دەپ ايتامىز.
– بۇل ورايدا ەڭ الدىمەن قانداي سالالار داميتىن بولادى؟
– ءتۇيىندى مىندەت ەكەۋ. ونىڭ ءبىرىنشىسى – ەكونوميكا ارقا سۇيەيتىن اۋىل شارۋاشىلىعى، تاۋ-كەن ءوندىرىسى، مۇناي-گاز سەكتورى جانە باسقا دا سالالاردىڭ تەحنولوگيالىق تۇرعىدان ارتتا قالۋىن قىسقارتۋ. ونىڭ ەكىنشىسى – روبوت تەحنيكاسى، نانو-تەحنولوگيالار، تاعى باسقا بولاشاقتىڭ سالالارىنىڭ دامۋى. بىراق ءبىز قازىرگى تاڭدا قالىپتاسىپ وتىرعان كۇردەلى ەكونوميكالىق احۋالدى ەسكەرە كەلىپ، شىعىنعا تۇسىرمەيتىن زەرتتەۋلەر مەن ازىرلەمەلەردى عانا قارجىلىق تۇرعىدان قولدايتىن بولامىز. ماقساتتى تەحنولوگيالىق باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىرۋ جوسپارلانىپ وتىر، ولاردىڭ ءبارى دە سالالاردى دامىتۋعا باعىتتالادى. سالا ءۇشىن باعالى تەحنولوگيالارعا يە كاسىپورىندار گرانتتاردان ءۇمىت كۇتە الادى.
– جاڭا تەحنولوگيالاردى قالاي ىزدەمەكسىزدەر، ولاردى تالداپ-ازىرلەيتىن عالىمداردى قايدان تاپپاقسىزدار، ولاردىڭ اراسىنان مەملەكەت سەنىمدى تۇردە قارجى قۇيا الاتىندارىن قالاي ىرىكتەمەكسىزدەر؟
– ەكونوميكاعا بىلىكتى كادرلاردىڭ، جاس عالىمداردىڭ، ونەرتاپقىشتاردىڭ، يننوۆاتورلاردىڭ، ينجەنەرلەر مەن جاڭاشىلداردىڭ ۇدايى قۇيىلىپ جاتۋى وتە ماڭىزدى. بۇگىنگى تاڭدا ءبىلىم بەرۋدەگى ەڭ باعالى نارسە ءبىلىمدى جيناي ءبىلۋ عانا ەمەس، ول – نەگىز عانا، بۇل ارادا جاڭا شەشىمدەر ءۇشىن، تىڭ تالدامالار مەن يننوۆاتسيالار ءۇشىن كرەاتيۆتى ويلاۋ دا وتە ماڭىزدى. ەلىمىزدە ەكسپو-2017 حالىقارالىق كورمەسىنە قىزۋ دايىندىق ءجۇرىپ جاتىر، ونىڭ نەگىزگى تاقىرىبى – «بولاشاقتىڭ ەنەرگياسى». بۇل مەملەكەتكە ءوزىنىڭ يننوۆاتسيالىق دەڭگەيىن مىعىمداۋ جانە بار جاڭالىق اتاۋلىنى كورسەتۋگە عانا ەمەس، ەلگە بۇكىل الەمنىڭ بارشا تەحنولوگيالىق «كىلەگەيىن» قۇيىپ الۋعا دا بەرىلگەن مۇمكىندىك. تاعى دا ايتامىن، قازاقستان جاھاندىق تەحنولوگيالىق رەۆوليۋتسيانىڭ ءبىر بولىگىنە اينالۋعا ءتيىس. ال مۇنداي حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ءىس-شارالار بىزگە بولاشاقتىڭ ەنەرگياسىن دامىتۋ ءۇشىن تىڭ تەحنولوگيالار تارتۋعا كومەكتەسەدى. ەلىمىزدە قازىردىڭ وزىندە قۋات ۇنەمدەۋ جانە قۋات تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ سالاسىندا مەملەكەتتىك ساياسات كوڭىلدەگىدەي جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى.
– ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە يننوۆاتسيالار ەنگىزۋدىڭ قولايلى ەكوجۇيەسى قالىپتاسقان با؟
– يننوۆاتسيالاردىڭ قولايلى ەكوجۇيەسىنىڭ قالىپتاسۋى بارىنەن بۇرىن كاسىپكەرلىكتىڭ بارلىق سۋبەكتىلەرىن، تالانت يەلەرىن عىلىم مەن يننوۆاتسياداعى ءوزىن-ءوزى تانىتۋ ۇدەرىسىنە بەلسەندى تۇردە قاتىستىرىلۋىن قامتاماسىز ەتەتىن شارالار جۇيەسىن قامتيدى. مۇنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ۇلت جوسپارىن («100 ناقتى قادام») جانە يندۋستريالىق دامۋدىڭ ەكىنشى بەسجىلدىعىنىڭ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ اياسىنداعى ماڭىزدى باسىمدىعىمىز بولىپ تابىلادى.
بىرىنشىدەن، زەرتتەۋشىلىك بەلسەندىلىكتى جەدەلدەتۋ ماقساتىندا جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن عىلىمي جانە عىلىمي-تەحنيكالىق قىزمەت ناتيجەلەرىن كوممەرتسيالاندىرۋ جونىندە ارناۋلى زاڭ قابىلدانادى. زاڭنىڭ باستى ماقساتى – تەحنولوگيالاردى جانە ولاردىڭ كوممەرتسيالىق اينالىمىن ۇتىمدى پايدالانۋدى ىنتالاندىرۋ، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى مەن جوعارى وقۋ ورىندارىن وسى ىسكە تارتۋ جانە جۇمىس تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ، جاڭا ستارتاپ-كومپانيالاردى كوبەيتۋ.
ەكىنشىدەن، ەكى باسىم ۇلتتىق يننوۆاتسيالىق كلاستەرلەردىڭ – استاناداعى نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەت پەن الماتىداعى يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالار پاركىن ودان ءارى دامىتۋ، ولاردا قاجەتتى يننوۆاتسيالىق ەكوجۇيە جاسالۋدا.
مىسالى، نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ يننوۆاتسيالىق كلاستەرىن دامىتۋ اياسىندا قازىردىڭ وزىندە قاجەتتى عىلىمي-زەرتتەۋ ينفراقۇرىلىم جاسالدى جانە وعان عىلىمنىڭ ءتۇرلى سالالارىنان 350 شەتەلدىك عالىم تارتىلدى.
يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالار پاركىنىڭ يننوۆاتسيالىق كلاستەرىندە 67 عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ، 45 جوعارى وقۋ ورنىنىڭ، 40 مىڭنان استام ءبىتىرۋشىنىڭ قابىلەت-قارىمى ۇيىستىرىلعان، وندا تەحنولوگيالىق داعدىلاردى الۋعا، جوبالار اكسەلەراتسياسىنا جانە سەرپىندى يدەيالاردىڭ جۇزەگە اسۋىنا قاجەتتى جاعدايلار جاسالۋدا. بولاشاعى مول ازىرلەمەلەردى قارجىلاندىرۋ ءۇشىن پاركتىڭ مامانداندىرىلعان اۆتونومدى كلاستەرلىك قورى قۇرىلعان. قولعا الىنىپ جاتقان ەكوجۇيەنىڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەرى ستۋدەنتتەردىڭ، عالىمدار مەن يننوۆاتورلاردىڭ تىعىز شوعىرلانعان ايماقتارى. بۇل جۇمىسقا ينۆەستورلار، دامۋدىڭ باستاپقى بەلەستەرىندە كومپانيالارعا قارجىلىق جانە ساراپتامالىق قولداۋدى قامتاماسىز ەتەتىن جەكە ۆەنچۋرلىق ينۆەستورلار («بيزنەس پەرىشتەلەرى»), كاسىپورىندار، جوعارى وقۋ ورىندارى، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى بەلسەندى تۇردە تارتىلاتىن بولادى. ءبىز الەمگە دۇنيەنىڭ قيىر-قيىرىنان جانە ءبىزدىڭ ەلدەن تەحنولوگيالىق بيزنەس قوعامداستىعىنىڭ جاڭا ويىنشىلارىن تارتۋ ءۇشىن بارىنشا قولايلى الەۋەتكە يە ەكەنىمىزدى تانىتقىمىز كەلەدى. مۇنىڭ ءوزى ەكسپو-2017 كورمەسىنىڭ الدىنداعى وزىندىك ءبىر شيراپ-شىنىعۋ ىسپەتتى.
– الدا بولاتىن فورۋم جونىندەگى اڭگىمەڭىز ءۇشىن راحمەت. مينيسترمەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى كۇندە تۇسە بەرمەيدى عوي. سوندىقتان مەن ورايى كەلىپ تۇرعاندا اڭگىمەنىڭ باسىندا ايتىپ وتكەن ءبىر جاقسى جايعا بايلانىستى قوسىمشا ماعلۇمات بەرۋىڭىزدى سۇرايمىن. ءسىز بۇكىلالەمدىك ەكونوميكالىق فورۋمنىڭ سوڭعى ەسەبى بويىنشا قازاقستان باسەكەگە قابىلەتتىلىك رەيتينگىندە 140 ەلدىڭ اراسىنان 42-ءشى ورىنعا كوتەرىلىپ، وتكەن جىلعى شەبىنەن 8 ساتىعا ىلگەرىلەدى دەدىڭىز. مۇنىڭ ءوزى ەلباسىمىز «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىندا العا قويعان ماقساتقا – الەمنىڭ ەڭ دامىعان 30 ەلىنىڭ قاتارىنا قوسىلۋعا جەتۋگە ناقتى قادام جاساعانىمىزدى كورسەتەدى. وسى جايدى تاراتا ايتساڭىز.
– ءيا، بۇل جاقسى جاڭالىق. يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسى ناقتى ناتيجەسىن بەرە باستادى. وسى ىلگەرىلەۋدە مەملەكەتىمىزدىڭ تەحنولوگيالار مەن يننوۆاتسيالارعا ارقا سۇيەۋىنىڭ شەشۋشى ماڭىزى بولدى دەي الامىز. قازاقستان الەمدىك رەيتينگتەردە بيزنەس جۇرگىزۋ جونىندەگى پوزيتسيالارىن نىعايتا تۇسۋدە. تاياۋ كۇندەردە بۇكىلالەمدىك بانك پەن حالىقارالىق قارجى كورپوراتسياسى بيزنەستى جۇرگىزۋدىڭ جايلىلىعى جونىندەگى Doing Businness الەمدىك رەيتينگتىڭ كەزەكتى ەسەبىن جاريالادى. ينۆەستورلار ءوز كاپيتالدارىن قايدا سالۋ جونىندە شەشىم قابىلداعاندا ءدال وسى رەيتينگكە ارقا سۇيەيدى. بۇل جولى قازاقستان 41-ءشى ورىنعا كوتەرىلىپ، ءوز پوزيتسياسىن بىردەن 12 پۋنكتكە ىلگەرىلەتتى. ەسەپ بويىنشا ەلدەردىڭ جالپى تىزىمىندە قازاقستان قازىر حورۆاتيا مەن ۆەنگريانىڭ اراسىندا تۇر، كوپتەگەن ەۋروپالىق مەملەكەتتەر بىزدەن كەيىن قالعان. بيىل بۇكىلالەمدىك بانك ءبىر جىلدىڭ ىشىندە تورتتەن ارتىق رەفورما ەنگىزگەن الەمدەگى نەبارى 12 ەكونوميكانى ءبولىپ اتادى. ولاردىڭ اراسىندا ءارتۇرلى باعىتتاردا جەتى رەفورمانى جۇزەگە اسىرعان قازاقستان ءبىرىنشى قاتاردا تۇر. سونداي-اق، قازاقستان بيزنەس جۇرگىزۋدى وڭايلاتۋعا مۇمكىندىك بەرگەن ناقتى جاقسارۋعا قول جەتكىزگەن الەمدەگى تاڭداۋلى ون ەكونوميكانىڭ قاتارىنا قوسىلعان.
– ولاردى سانامالاپ بەرە الاسىز با؟
– بەرەيىن. بيزنەس اشۋ. شاعىن جانە ورتا بيزنەس ءۇشىن، تىركەۋ تولەمدەرى الىنىپ تاستالعان، تىركەۋ مەرزىمى قىسقارتىلعان، كومپانيالاردىڭ مورلەرىن پايدالانۋ تالابى جويىلعان. ودان كەيىن قۇرىلىس باستاۋعا رۇقسات الۋدا دا ىلگەرىلەۋ بار. رۇقسات بەرۋ وڭايلاتىلدى، جەر تەلىمىنىڭ توپوگرافيالىق ءتۇسىرىلىمى تالاپ ەتىلمەيتىن بولدى. مەنشىكتى تىركەۋدە دە جاقسى جاڭالىقتار بار. ەندى مەنشىكتى بەرۋ وڭايلاتىلعان رەسىممەن جۇرەدى، تەحنيكالىق پاسپورت الۋ ءۇشىن ساتۋشىنىڭ نوتاريۋستا بەكىتىلگەن قۇجاتتارى جانە ساتىپ الۋشىنىڭ قۇرىلتاي قۇجاتتارى قاجەت ەمەس. كرەديت الۋ دا جەڭىلدەتىلدى. قامتاماسىز ەتىلەتىن مامىلەلەر تۋرالى ارناۋلى زاڭ قابىلداندى، وندا كەپىل تۇرعىسىندا بەرىلەتىن اكتيۆتەردىڭ كاتەگوريالارى ناقتى كورسەتىلدى. باسقا دا وڭتايلى جايلار بارشىلىق.
ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ينۆەستورلارعا جايلى جاعداي جاساۋ جونىندە جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزىلدى. Doing Business زەرتتەۋىنە سايكەس قازاقستان 2015 جىلى «ينۆەستورلاردى قورعاۋ» كورسەتكىشى بويىنشا 185 ەلدىڭ ىشىنەن 25-ءشى ورىنعا شىققان. ەلىمىز سالىق تولەۋ جەڭىلدىگى بويىنشا 18-ءشى ورىندا، ينۆەستورلاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ بويىنشا 22-ءشى ورىندا تۇر.
مەملەكەتتىڭ تاياۋ بەس جىلدىڭ ىشىندەگى باستى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى – قازاقستاندى بارىنشا وڭتايلى الەۋەتى بار وڭىرلىك يننوۆاتسيالىق حابقا اينالدىرۋ. قازاقستان ۇكىمەتى يننوۆاتسيالارعا جانە ستارتاپ جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا، پەرسپەكتيۆالى يدەيالارعا، سونداي-اق ولاردى وندىرىسكە ەنگىزۋگە اشىقتىعىن انىق كورسەتىپ كەلەدى. قازىرگى قالىپتاسقان گەوساياسي جاعدايدا قازاقستاننىڭ ەلدى ورتالىق ازياداعى اسا ءىرى ينۆەستيتسيالىق ورتالىق رەتىندە تانىتۋىنا بىرەگەي مۇمكىندىك اشىلىپ وتىر...
سۇحباتتاسقان ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ.
«ەگەمەن قازاقستان».
