قازاقتىڭ مودەرنيستىك سوزدەرى
قازىر تاپتاۋرىن بولعان سوزدەردى تۇرلەندىرىپ وزگەشە ايتاتىن ادامعا «قيال، قيالشاڭ» دەگەن لاقاپ بىردەن تاڭىلۋى مۇمكىن. بىراق، وسىنداي جاسامپاز ادامدى سوككەن، ساناسى تاياز ادام بابالارىنىڭ الاۋلاعان اسقاق سەزىمگە يە بولعانىن، ولاردىڭ كوپتەگەن سوزدەردى مودەرنيزم باعىتىندا تۋدىرعانىن بىلسە عوي!
مودەرنيزم قازاققا جاڭادان كەلگەن جوق، اتامزاماننان بار. تەك وتارشىلدىق كەزەڭدەردە مودەرن سويلەۋ دامىماي قالىپ، جاڭا سوزدەر جاسالماي، توقىراپ، توزىپ قالعان رۋحاني ادامدارىمىز اقىرىندا وسىنداي ەرەكشە ءسوز قولدانساڭىز جات كورىپ، جاقتىرمايتىن كەزەڭ تۋىندادى.
XIX عاسىردىڭ سوڭى مەن XX عاسىردىڭ باسىندا ادەبيەتتە پايدا بولعان جاڭاشا ماعىناعا يە، قالىپتاسقان تىلدىك نورمالاردان اۋىتقىعان سوزدەر مودەرنيستىك سوزدەردىڭ توبىن قالىپتاستىردى. بۇل سوزدەردىڭ توبى جاڭاشىلدىقتى، توسىندىقتى، سەزىم مەن سانا اعىنىن، قوعامنىڭ تاپتاۋرىن تۇسىنىكتەرىنە قارسىلىقتى بىلدىرەدى.
مودەرنيستىك سوزدەردىڭ ەرەكشەلىگى:
- قالىپتاسقان سوزدەرگە جاڭا ماعىنا بەرۋ.
- نەولوگيزمدەر (جاڭادان جاسالعان سوزدەر) قولدانۋ.
- سيمۆوليزم، ەكسپرەسسيونيزم، فۋتۋريزم سياقتى اعىمدارعا ءتان ءسوز ورنەكتەرى.
- قاراپايىم، كۇندەلىكتى تىلدەن تىس، كۇردەلى، استارلى ماعىنالار.
- سانا اعىمىندا قولدانىلاتىن، ىشكى مونولوگقا نەگىزدەلگەن سوزدەر.
مودەرنيستىك پروزاعا ءتان ستيل «سانا اعىمىن» قالىپتاستىرعان. مۇندا سوزدەر كەيدە رەتسىز، لوگيكاسىز كورىنەدى. بىراق، ىشكى لوگيكاسى بار.
رومان جانرىنىڭ دامۋى مەن تابيعاتىن زەرتتەيتىن ميحايل باحتيننىڭ «ديالوگتىق قيال: ءتورت ەسسە (The Dialogic Imagination: Four Essays)» دەگەن ەڭبەگى بار ەدى. ءباحتيننىڭ «گەتەروگلوسسيا» ۇعىمى – ءبىر ءماتىننىڭ ىشىندە ءارتۇرلى الەۋمەتتىك جانە يدەيالىق داۋىستاردىڭ قاتار ءومىر ءسۇرۋىن بىلدىرەدى. اۆتور روماندى قوعامداعى ءتىل مەن وي الۋاندىعىن جەتكىزۋدىڭ بىرەگەي ءتۇرى دەپ سيپاتتايدى. مودەرنيستىك ءتىل تۋرالى توڭكەرىپ جازاتىن كىتاپتاردىڭ ءبىرى وسى.
تىلدىك ابستراكتسيا، بەينەلى سوزدەر، پاروديا مەن تيپوگرافيالىق ەكسپەريمەنتتەر تۋرالى ءسوز قوزعايتىن، توماس ەليوت، گەرترۋدا ستاين، ەزرا پاۋند، دجەيمس دجويس سىندى مودەرنيست جازۋشىلاردىڭ تىلمەن جاساعان تاجىريبەلەرىن تالدايتىن دجەكوب كورگتىڭ ««قازىرگى ادەبيەتتەگى ءتىل: جاڭاشىلدىق پەن تاجىريبە (Language in Modern Literature: Innovation and Experiment)» دەگەن كىتابىن اۋىزعا الماي ءوتۋ مۇمكىن ەمەس.
مودەرنيستىك ونەر مەن ادەبيەتتى جاھاندىق تۇرعىدا تۇسىنۋگە ارنالعان جاڭا تەرميندەر مەن ۇعىمداردى ەريك حايوت پەن رەبەككا ۋوكوۆيتستىڭ رەداكتسيالاۋىنداعى «عالامدىق مودەرنيزمگە ارنالعان جاڭا سوزدىك (A New Vocabulary for Global Modernism)» كىتابىنان قاراي الامىز. كىتاپ مودەرنيزمدى تەك باتىس جاڭاشىلدىعى رەتىندە ەمەس، الەمدىك قۇبىلىس رەتىندە قاراستىرادى. جەرگىلىكتى ادەبيەتتەر مەن الەم ادەبيەتىنىڭ ءوزارا بايلانىسىن، ادەبيەتتەر اراسىنداعى كوپباعىتتى ىقپالداستىقتى زەرتتەيدى.
ءبىز «XIX عاسىردىڭ سوڭىنان باستاپ پايدا بولدى» دەيتىن مودەرنيستىك اعىمنىڭ تىڭ بەلەسى بولعان، حح عاسىرداعى ادەبي مودەرنيزمنىڭ قالىپتاسۋىنداعى ءتىل مەن ناسىلدىك ەلەمەنتتەردىڭ ىقپالى قاراستىرىلعان مايكل نورتتىڭ «مودەرنيزم ديالەكتىسى: ءناسىل، ءتىل جانە حح عاسىر ادەبيەتى (The Dialect of Modernism: Race, Language, and Twentieth-Century Literature)» ەڭبەگىندە مايكل نورت جازۋشىلاردىڭ وزدەرىن «باسقا ۇلت وكىلى» رەتىندە ەلەستەتۋى مەن باسقا ديالەكتىلەرگە(سويلەۋ تىلىنە) ەلىكتەۋ ارقىلى ادەبي تىلدە جاڭاشىل تاسىلدەر قولدانعانىن كورسەتەتىن.
- «قىستىڭ كوزى – قىراۋدا»
كىشكەنتاي عانا قىراۋ مەن قىلاۋدى بىلەسىز. قازان ايىنىڭ 10~15 تەرىندەگى بوقىراۋدا بوپايعا(ات قۇمالاعى) قىراۋ تۇرعاندا، ءبىز قىس جايلى حابار الامىز. قاراشادا قاباعىمىزعا دا قىراۋ قاتىپ ۇلگەرەدى. وسى كىشكەنتاي عانا قىراۋدى قازاقتىڭ «قىستىڭ كوزى – قىراۋدا» دەپ تامسىلدەۋى رەاليستىك، قاراپايىم ءومىر ءسوزى ەمەس، مودەرنيستىك تالعامداعى ادامداردىڭ ءسوزى.
اقش اقىنى مەري وليۆەر(1935~2019) قىستىڭ قىراۋدى كوز ەتكەنىن «اق كوزدەرىمەن بۇتاقتاردىڭ اراسىن ءتىنتىپ شىعىپ» دەپ جىرلايتىنى بار، «اق كوزدەر(White-Eyes)» دەگەن ولەڭىندە توڭازىپ وتىرىپ:
With its white eyes
shoves and pushes
among the branches.
- «كوزدەن بۇلبۇل ۇشتى»
جاز داۋرەندى قازاق "بۇلبۇل داۋرەن" دەپ باعالايدى. كوزىڭدە بالقىعان باقىتتى كۇندەرىڭ كەتسە، مۇنى قازاق «كوزدەن بۇلبۇل ۇشتى» دەپ سويلەيدى. كوزدەن بۇلبۇل داۋرەنىن ۇشىرۋ دا قازاقتىڭ جالپىلىق قولدانىسىنان تۇسپەيتىن مودەرنيستىك ءسوزى بولىپ تابىلادى.
دجون بليۆەن موريننىڭ «بۇلبۇلىم، ءۇنىڭدى بۇلكىلدەت(Sing Soft The Nightingale)» دەگەن ولەڭىنىڭ سوڭعى 6 شۋماعى:
«تاۋ بۇلاعى كەكەتەتىن بۇلبۇلدى:
– اسەم قۇسىم،
عاجاپ قۇسىم،
مۇڭسىزىم.
قىس كەلگەندە جەرگە ەشتەڭە تابا الماي،
بولارسىڭ-اۋ ءۇنسىزىم.
بىراق، بۇلبۇل جازبەن بىرگە كەتتى ۇشىپ...» دەپ اياقتالادى.
Saith the rushing brooklet on its way,
“Oh, thou beauteous bird,
Thou wondrous bird,
Thou foolish bird,
For when comes the winter
Thou shalt find naught to eat.”
But the nightingale flew away.
مورين دا جازبەن بىرگە ۇشىپ كەتكەن بۇلبۇلدىڭ كوزدەن ۇشقان جاز داۋرەندەي ەكەنىن بايقاتىپ وتەدى. قالامى ۇيىقتامايتىن قالامگەرلەر دۇنيەنىڭ نازىكتىگى مەن جۇمباعىن ارقاشان قازاقتىڭ مودەرنيستىك سوزدەرىن تۋدىرعان ىزگى ادامدارىمەن قاتار ويلاعان ەكەن.
- «اۋزى مۇرنىنان شىعۋ»
قورىس-قوپا بولىپ قوقسىپ جاتقان ءۇيدى قازاق «اۋىزى مۇرنىنان شىعىپ جاتىر» دەيدى. پيكاسسونىڭ «جىلاعان ايەل(The Weeping Woman)» دەگەن سۋرەتىندە كەيىپكەردىڭ مۇرنىن اۋزىنان، كوز جاسىن سۇرتەتىن شىت سياقتى شىعارىپ قويعانىن كورەمىز. بوس قالعان مۇرنىنىڭ ورنى كوز جاسىن سىعاتىن شىتتىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالىپ قالعان.
- «قالاۋىن تاپساڭ قار جانادى»
قار جانا ما؟ اق تۇيىرشىك سۋىقتا قالتىلداي ۇشىپ تىزەڭىزگە قونباي ما؟ ول قالاي جانادى؟ الايدا، قازاقتىڭ ءسوزى وتە وتتى. قازاق «قالاۋىن تاپساڭ قار جانادى» دەپ مۇمكىن بولمايتىن نارسە جوق ەكەنىن ايتىپ ۇرپاقتى قاناتتاندىرادى. ءوز ۇرپاعىن قاناتتاندىرىپ مودەرنيستىك سوزبەن عاسىرلار بويى بالعىن جۇرەكتەردى ەمدەپ كەلگەن قازاق، بۇرىننان جاڭاشا ويلاعانداردىڭ جارقىن سوزدەرىن ەسەپكە الىپ، كەمسىتپەي، باعى ماڭدايىنان بايقالعانداردى باعالاي بىلگەن.
پراچي اگراۆالدىڭ «جانىپ تۇرعان قار(The Burning Snow)» دەگەن ءتورت شۋماقپەن تولىسقان ولەڭىنىڭ سوڭعى شۋماعىن "جانعان قارمەن" اياقتاتاتىنى بار.
«ەشتەڭە دە بەرمەڭدەر، ەشتەڭە دە الماڭدار،
گۇلدەندىرەدى الەمدى اق قاۋاشاق ارماندار.
ءىنجۋ-مارجان سەكىلدى قالىپ جاتىر ءۇيىلىپ،
جۇرەگىڭنىڭ تۇكپىرىندە جانعان قار.
They blossom your world
Not expecting anything
They shine like a beautiful pearl
But deep in the core of their heart
They are the burning snow.
«كوز بايلاندى»
شوفي احمەدتىڭ «كوزى بايلانعان قارا اي(Blindfolded black moon)» دەگەن قىسقا ولەڭىندە:
«مەن ايدى بۇلقىنتىپ كەۋدەمدە،
كوز نۇرىن سوردىم-اۋ، شەرمەندە.
سوقىر بولعان قارا ايدان،
اجىراي الماي ءتۇن تەربەلگەن.
كۇن كوزىن بوساتا الماي قارايعان –
كوزى بايلانعان قارا ايدان» دەيدى.
I only took the moon, veiled in my cube;
I drew her innate water off – but not for good.
Now the sun can’t take its eyes
off the blindfolded black moon!
Off this night, the sunup is yet to unleash –
the dawn, let alone the tucked-away noon!
تاڭنىڭ حابارىن تاپپاي قالعان، ايسىز، نۇرسىز قارا تۇندەگى جاعدايدى ايدىڭ كوزى بايلانعانىمەن تۇسىندىرەدى.
قازاق كۇن باتقان سوڭ قاراڭعى تۇسكەندە، بۇل مەزەتتە «كوز بايلاندى» دەيدى. قانداي تۇنىق مودەرن ءسوز ەدى بۇل! قاراڭعى تۇسكەن ۋاقىتتى كوزدىڭ سىرتىنان تاڭىلىپ بايلانعان ساتىمەن تەڭ كورۋ – اقىننىڭ ادەمى وبرازداۋىمەن تەڭ.
- قايعىعا باتۋ دەگەنىڭىز – قۇيعا باتۋ، قايىعى باتۋ
ناتانيەل فيلبريكتىڭ «تەڭىزدىڭ جۇرەگىندە: ەسسەكس كيت اۋلاۋ كەمەسىنىڭ تراگەدياسى(In the Heart of the Sea: The Tragedy of the Whaleship Essex)» كىتابىندا، رەبەككا سولنيتتىڭ «توزاقتا سالىنعان جۇماق: اپات كەزىندە پايدا بولاتىن ەرەكشە توپتاسۋلار(A Paradise Built in Hell: The Extraordinary Communities That Arise in Disaster)» كىتابىندا، دەۆيد گرانن-نىڭ «ءباس: كەمە اپاتى، بۇلىك جانە كىسى ءولتىرۋ تۋرالى حيكايا(The Wager: A Tale of Shipwreck, Mutiny, and Murder)» كىتابىندا كەزدەسەتىن ورتاق ماتىنگە نازار اۋدارساق، تەڭىز ارىستاندارىنا اينالعان جيھانكەزدەر "قايعىعا باتۋ" دەگەن ءسوزدى قۇيعا باتۋ ءارى قايىعى باتۋ دەپ تۇسىنەدى. ولاردىڭ اراسىندا تانىمال بولعان مىناداي ءماتىن سونى بىلدىرەدى:
«As for grief, you'll find it comes in waves. When the ship is first wrecked, you're drowning, with wreckage all around you. And all you can do is float. You find some piece of the wreckage and you hang on for a while. Maybe it's some physical thing. For a while, all you can do is float».
مۇنىڭ قازاقشاسى:
«قايعىعا كەلەتىن بولساق، ونىڭ تولقىندارمەن بىرگە كەلەتىنىن كورەسىز. قايىعىڭىز اپاتقا ۇشىراعاندا، ءسىز ونىمەن بىرگە باتىپ بارا جاتىرسىز، اينالاڭىزدا قايىقتىڭ قيراندىلارى قالقىپ جۇرەدى. ءسىز جاساي الاتىن ولمەۋدىڭ ءبىر امالى – ءجۇزۋ. ءسىز قايىقتىڭ قيراندىلاردىڭ تاۋىپ، سونى سال قىلىپ، سوعان ءىلىنىپ تۇراسىز. ءال-دارمەنىڭىز بولسا ءبىرتالاي ۋاقىت قالقىپ جۇرە الاسىز».
القيسا، وقىرمان، «قايعى» ۇعىمىنىڭ چۋۆاش تۋىستارىمىزدىڭ تىلىندەگى ايتىلۋى – حۋيحى، ياعني قۇي-باتپاق. قازاقتىڭ "قايعىعا باتۋ" دەگەن ءسوزدى "قۇيعا باتۋ" دەگەن سوزدەن شىعارعانىن كورىپ وتىرسىز. قايىعى باتۋ، سۋعا عارىق بولۋ اپاتى دا وسى "قايعىعا باتۋ" سوزىمەن ۇشتاسادى. قازاقتىڭ "قايعىعا باتۋ" ءسوزىن جاساۋدىڭ وزىندە وسىنداي مودەرنيستىك ءساتتى قادامدارعا بارعانىن كورە الامىز.
- اشىعان سۇتتەي اشۋىڭدى تاراتام،
ساباڭا تۇسسەڭ، مىنەكەي.
بوس سابا ۇستاپ مەن تۇرمىن،
پىسپەگى قولدا، كىرە عوي!
«اشۋىڭدى تارقات، ساباڭا ءتۇس!» دەگەن ءسوزدى اشىپ كەتكەن ءسۇتتىڭ ساباعا قۇيىلعان سوڭ پىسىلسە، اشۋىنىڭ تارقاۋى، ونىڭ بەتىنەن مايى الىنىپ، قايناتىلعاندا ودان قۇرت الىناتىن جاعدايىنا بالامالى تۇردە ايتقان. بىراق، ادام ىشىندە رەنجىگەندە اشي جونەلەتىن سۇيىقتىقتار بار ەكەنى بەلگىلى. ونىڭ دا ادام دەنەسىندە توعىتىلىپ جوعالاتىن سابا تەكتەس ءيىرىمدى، پىسپەلى ورنى بار.
دجەيكوب حيللدىڭ «اشۋ مەنىڭ جۇرەگىم مەن جانىمدى تولتىرادى(Anger Fills My Heart And Soul)» ولەڭىنىڭ ايرانشا اشىعان باسقى بۋىندارىندا، وسى تارقاۋعا ءتيىستى اشۋدىڭ ءوزىنىڭ جۇرەگى مەن جانىن تولتىرعانىن، جان الەمىن اشىتىپ جاتقانىن ايتادى:
«اشۋ جۇرەگىم مەن جانىمدى تولتىرادى،
جانىمدى جەپ ۇگىمىن قالتىرادى.
اشۋدىڭ تولقىنى سايابىرسىعانىمەن،
جۇرەك تۇبىندە قىشقىل بوپ ءالى تۇرادى.
ىشىڭدە ماڭگى قالادى ۇيتقىسىمەن،
كۇنام قۇساپ ايىرىلماي تۇردى ىشىمنەن.
اينالاما ءزاھارىن توگىپ-شاشىپ،
اششى داۋىسىن توگەدى مۇڭ كۇشىمەن...»
Anger fills my heart and soul
Anger takes a mighty toll
Anger lessens but can never leave
Anger you hope to never receive,
Anger stays forever within
Anger acts with the might of all sin
Anger is deadly to all around
Anger gets mad at the thought of sound...
- «ازا بويى – قازا بولۋ»
ار – اق ءتۇس. «ازا بويى – قازا بولۋ» سوزىندەگى «ار» ءسوزىنىڭ «از(ازا)» بولىپ، «قارا» ءسوزىنىڭ «قازا» بولىپ ايتىلعانى سەكىلدى، «ر» دىبىسىنىڭ «ز» دىبىسمەن الىنۋى قازاقتىڭ ءبىراز سوزىندە ۇشىراسادى. «قىرىل(قىرىلۋ)» ءسوزىنىڭ «قىزىل» تۇسپەن تىعىز بايلانىسى، «تۇرۋ» ءسوزى مەن «ءتۇزۋ» ءسوزىنىڭ ءبىر ماعىنالىلىعى، «ەرۋ(ەرىتۋ)» ءسوزى مەن «ەزۋ» ءسوزى، «بوردىڭ» ءتۇسى مەن «بوزدىڭ» ءتۇسى، «بۇرۋ(جامان جولعا بۇرۋ)» ءسوزى مەن «بۇزۋ» ءسوزى دە وسىنىڭ ايعاعىنداي.
«ازا بويى قازا بولۋ» ءسوزى – اق بويى قارا بولىپ، قارالى جان اتانعان، ءولىم ساتىندەگى كۇڭىرەنىستى جاعدايعا ارنالعان. جاقىنى ولگەن ايەلدىڭ اق دەنەسىنە قارا كيىم كيىپ قارالى اتانۋى...
زۋلەيحا چاكانىڭ «مەن اق بولسام شى؟(What if I was white?)» دەپ جاريالاعان ولەڭى:
«Not just the colour of my skin but the beauty in my soul.
If I was white, I’d finally be away from this darkness.
Darkness from the dark skin stuck to my bones like a plague, since birth» دەگەن جولدارمەن تامامدالاتىن. قازاقشالاساق:
«تەرىمىنىڭ ءتۇسى ەمەس، جانىمنىڭ ءتۇسىن دە ايتام شىرقىراپ،
ەگەر، مەن اق بولسام تۇنەكتىڭ تۇسىنەن قۇتىلار ما ەم جىلتىراپ؟!
تۋعاننان سۇيەگىمە جابىسقان قارا تەرىمنەن تۇنەك بۇرقىراپ».
بۇل كىسىنىڭ باسىندا قارالى جاعداي بولماسا دا، ول جان دۇنيەسى مەن ءتانىنىڭ قارا تۇسكە شىرمالعانىن ايتىپ شاعىمدانادى. كوڭىلىنىڭ اعارعانىن قالايدى. "ازا بويى قازا بولىپ" جىر جازعان ول ەندى قارا بويىنىڭ اق بولعانىن تىلەۋدە.
- ماقتا بەرە بەرگەنشە، باپتاي بەرسەڭشى!...
ماقتاي بەرۋ – ماقتا بەرۋ. ماقتاۋ – ماقتالاۋ، مامىقتاۋ، استىن جۇمساقتاپ جاعىنۋ. ءسوزدىڭ ءتۇبى وسىدان شىعادى.
ماقتانى مال ازىعىنا ازىراق قوسسا بولادى. ماقتادان ۋلى زات بولىنەتىندىكتەن كوبىرەك بەرسە مال اۋىرادى. سول سەكىلدى كوپ ماقتاۋ دا كىسىنى اۋىرتادى. ءبىز ماحاببات سوزدەرىندە ماقتاۋ ايتامىز، اياۋلىمىزدى ماقتاعا باتىرامىز.
ايتسەدە، نەكەسى بۇزىلعان جانداردىڭ ايىرىلىسۋى كەزىندە بۇل مامىق سوزدەرىنەن نە قالادى؟
برەندا ماكگراتتىڭ «ماقتا شارى( The Cotton Ball)» دەگەن ولەڭىندە ول نەكەلەنگەنىنە ءبىر اپتا بولعاندا، كۇيەۋىمەن بىرگە ماقتا القابىنىڭ جانىنا توقتاپ، بۇل باقىتتى، مامىق كۇندەرىن ەستە ساقتاۋ ءۇشىن ەكەۋى ماقتا تەرەدى. وسى تەرگەن ماقتالارى 30 جىل بويى جاقسى كۇندەردە دە، جامان كۇندەردە دە اقىن ايەلدىڭ قوبديىندا ساقتاۋلى تۇرادى. ودان كەيىن مۇنى ۇمىتىپ كەتەدى دە، ەكەۋى اجىراسقان كەزدە ايەل وسى ەسكىرگەن ماقتالاردى بايقايدى. سوندا ول مۇنى:
«After the divorce I came across the cotton ball in my things,
A symbol of a love now gone, like my wedding ring.
What do you do with a cotton ball that epitomized our bliss?
With a sigh and a tear I tossed it … moving on, and did not reminisce» دەپ جىرلايدى. قازاقشالاساق:
«اجىراسقاننان كەيىن، ماقتاۋعا تولى ماقتالارىمدى بايقادىم.
نەكە جۇزىگىم ىسپەتتى، سۇيىسپەنشىلىكتىڭ جىميىسى دەپ مۇنى ايتامىن.
باقىتىمدى بەينەلەگەن ماقتالارىمدى شايقادىم،
كۇرسىنىپ، كوز جاسىممەن دىمداپ بايىتامىن.
لاقتىردىم تاعى...
ءارى قاراي جىلجىپ، ەسىمە المادىم بايتاعىم!»
- ساعىمعا ەرمە!
سوفيا اتىمەن بەلگىلى بولعان اقىن ايەلدىڭ «ساعىم(Mirage)» ولەڭىندە:
«كوزدەرىم جالىنادى:
كەشىر مەنى!
كىمگە ايتتى دەپ ويلايسىڭ نەسىن، نەنى؟
سانامدا بۇلدىراعان ساعىمىمسىڭ،
ءشول مۇنى كەۋدەسىنە كوشىرگەنى.
My eyes begged you,
Forgive me,
I know not with whom I speak,
you are but a mirage to me,
an oasis only existing
in the realm of my twisted mind.
قولدارىم جالبارىندى:
كەل، ءسۇي مەنى!
التىن قوبدي ءىنجۋىن توكسىن دەدى.
توسەگىمدە جاستىق بوپ تۇرعان قوبدي،
ىشىنەن ءىنجۋىمنىڭ ءوپسىن دەمى.
My hands pleaded you,
come and love me,
show me what you have inside
that golden box,
you keep hidden behind
the headboard.
اناۋ ۇيدەن جۇرەكتى شىمىلداتىپ –
ءبىر ساعىم السىرەيدى جىمىڭ قاعىپ.
جىلجىعان جەل بۇلاقتى شىمشىدى ما،
تۇنەگىڭە تۇنەدىم ءۇنىم باتىپ؟!
A light faded and
flickered
in the house across the street.
Up on the hill,
branches swayed peacefully
with the wind.
I succumbed
to your darkness.
اۋىر قادام ادىمنىڭ اشتى سوڭىن،
ءشولدىڭ قۇمىن بۇرالا باستى جولىم.
بۇلاق ءۇنى سەكىلدى ءۇن شىعارعان،
سارى سامال يكەمدەپ باپتى قولىن.
A path which winds
through desert sands
is no path at all,
but a choice made each moment
with each aching footstep,
the song of a stream
in the distance,
was only a breeze
passing through the air.
بۇرىن مەنىڭ كولەڭكەم بولعان ەدى،
ساعىم جۋىپ وشىرگەن سوندا مەنى...
The shadow of the man
that had appeared before
was no longer there.
سوفيا اپايدىڭ ساعىممەن اقىرلاستىرعان ساعىنىشىن وقىدىڭىز. ەندى قازاقتىڭ "ساعىمعا ەرمە", "ساعىنا بەرمە" دەگەن مودەرنيستىك، قامشىداي قىسقا ءسوزىن قىستىرامىز.
"ساعىنا بەرمە" ءسوزى – "ساعىمعا ەرمە" ءسوزىنىڭ وزگەرىسكە تۇسكەن نۇسقاسىنداي اسەر ەتەدى بىزگە.
ساعىنۋ – شىنىمەندە، ساعىمعا ەرگەن ءىس بولىپ تابىلادى.
ساعىمنان تۋعان ساعىنىش اداستىرادى يەندە.
ساعىمعا ۇزاق قاراعان ادامنىڭ بويىندا تاريحي نەمەسە كىسىلىك، تۋعان توپىراقتىق ساعىنىشتار وزدىگىنەن پايدا بولادى. ساعىنىش – ساعىمنان، جەلىك – جەلدەن، كوڭىلدەنۋ – كولدەن، بۋىرقانىس – بوراننان...
- ۇگىلگەنىڭ – ەگىلگەنىڭ، ەگىلگەنىڭ – جەڭىلگەنىڭ.
جەڭىلۋ، ەگىلۋ ءسوزى ۇگىلۋ، ۇگىم بولۋ ۇعىمىنىڭ كەلەسى دىبىستىق ايتىلىمى. ال، قاتتى جىلاۋدى «ەگىلۋ(ەگىلىپ جىلادى – ۇگىلىپ جىلادى)» دەپ ايتاتىنىمىز دا جىلاۋدى قۇمنىڭ مىنەزىمەن ايتقانىمىز. ادەمى كوز شاراسىنىڭ توقتاۋسىز بىتىراعان كوز جاسىمەن بىرگە ۇگىلىپ كەتكەنى قانداي اۋىر!
كەننەدي مۋسيوكانىڭ «قۇمنىڭ كوز جاسى(Tears Of Sand)» دەگەن شالقىماسىندا «Tears of sand, they flow from the eyes of the sad face of the land, these tears i cant stand, of the gracefull land that beauty it once had, these caused by hands, the greed of the pigs they even eat ants, tears now of sand we wade through where ones we had floods(قۇمنىڭ جاسى عوي، مولتىلدەپ جەردىڭ مۇڭدى ءجۇزىنىڭ كوزىنەن اعىپ جاتىر. مەن شىداي المايمىن ءبىر كەزدەرى سۇلۋ بولعان جەردىڭ كوزىنەن اتقاقتاعان بۇل جاسقا. و، تىرمالاعىش سۇم قولدار، قۇمىرسقاعا دەيىن قۋىرىپ جەيتىن قوماعاي كوزدى اشكوزدەر، قازىر ءبىز قۇمنىڭ سەلدەتكەن كوز جاسىمەن سۋ تاسقىنى ارقىلى كەزدەسۋدەمىز)» دەپ ءبىر كىدىرەدى.
- مۇڭ باسۋ – مۇك باسۋ
سكايلەر پەكتىڭ «مۇك باسقان جۇرەگىڭدى ايالاۋىم(To Hold Your Moss-Covered Heart)» دەگەن ولەڭدەر جيناعى بار. مۇندا اۆتور مۇك باسقان جۇرەكتى "مۇڭ باسقان جۇرەك" رەتىندە الديلەسە، قازىرگى الەمنىڭ تانىمىندا، ەمشىلىك كوزقاراس تۇرعىسىنان "جانىڭدى مۇڭ باسۋدى تەڭىز مۇگىنىڭ ءيىسى ەمدەيدى، كەتىرەدى" دەگەن ۇعىم بار. ونىڭ قۇرامىنداعى جوعارى ماگني مەن انتيوكسيدانت مۇڭمەن كۇرەسۋگە جانە كوڭىل-كۇيدى جاقسارتۋعا كومەكتەسەدى. مۇكتىڭ ءوزى ميكروبتانۋدان تۋاتىندىقتان، بۇنىڭ ءوزى ۋدى ۋمەن قايتارۋ، مۇڭدى مۇكپەن جابۋ دەگەندى بىلدىرەدى.
بەتىڭدى مۇك باسىپ مۇڭايما، ادام،
قايىعى باتىپ جىلاي ما، ادام؟
ازۋىڭدى كەرى تارتىپ ازاپتانباشى،
بورىلىگىڭە شىداي ما، ادام؟
لينگۆيستيكالىق تۇرعىدا، «ڭ»، «نگ(ڭع، ڭگ، ڭك)»، «ع(گ، ك)» دىبىستارىنىڭ تۇپكىلىكتى تۇرعىدا ءبىر قىزمەت اتقارعانىن، بىزدە «ڭ» دىبىسى ءالى پايدا بولماي تۇرعاندا «ع»، «گ»، «نگ» دىبىستارىنىڭ ونىڭ ورنىندا تۇرعانىن ەسكەرە كەلە، وسى ءۇردىس بويىنشا «مۇڭ باسۋ» دەگەنىمىز «مۇك باسۋ» سوزىنەن شىققان. مۇڭنىڭ تىلدىك قالىپتاسۋ ساتىسىندا ەسكى كەزدەگى ونىڭ Mung(مۋنگ) بولىپ ايتىلۋى مەن كەيىنگى Mung(مۇڭ), Muk(مۇك) بولىپ ايتىلۋ سىندى ەكى نۇسقاسى بار. تاستىڭ بەتىن، دىمقىل تامداردىڭ قابىرعاسىن باسىپ كەتەتىن مۇكتى ەسىڭىزگە العان بولارسىز. قازاق "مۇڭ باسۋدى" – "ادامنىڭ ميىن مۇك باسىپ كەتكەن" جاعدايعا تەڭەپ مودەرنيستىك ءسوز قوزعاعان.
- كوڭىل – كول
«كەڭ كوڭىلدە كەمە جۇزەدى» دەپ ايتادى قازاق. مۇندا كوڭىلدى "كەڭ كول" رەتىندە ايدىندى سۋعا اينالدىرىپ ايتىپ تۇر.
سوڭعى 7 جىلدا ادەبي ورتاعا بەلگىلى بولعان نيل نوبلدىڭ «كوڭىل كولىنىڭ قۇلاشتى جىر-ىرعاقتارى(Moods of a Lake and Selected Poems)» دەگەن ولەڭ جيناعىنىڭ اتاۋى دا كول مەن كوڭىلدى توعىستىرىپ اكەتەتىن ەدى.
كوڭىل ءسوزى كەي وڭىردە «كەۋىل» بولىپ ايتىلادى. ارعى تىلىمىزدە «كوكىل» دەگەن نۇسقاسى دا بولعان. قازانعاپتىڭ ءوزىنىڭ كوڭىل-كۇيى تۋرالى شىعارعان «كوكىل» كۇيى بار. مۇنىڭ ءبارى «ڭ» دىبىسى پايدا بولماي تۇرعان كەزدەگى «نگ(ڭع، ڭگ، ڭك)»، «ع(گ، ك)» دىبىستارىنىڭ «ڭ» دىبىسىنىڭ ورنىندا قىزمەت اتقارعانىنان. وسى بويىنشا بولعاندا «Kungyl(كۋنگيل)» دەگەن سوزدەگى «نگ» دىبىسىنىڭ بىرىگىپ «ڭ» دىبىسىنا اينالۋى(«كوڭىل» بولىپ) نەمەسە وسى اشالانعان كۇيىندە «ڭك» دىبىسى بولىپ دىبىستالۋىنان(«كۇڭكىل» بولىپ) جانە مۇنداعى «ڭك» دەگەن ەگىزدەسكەن دىبىستىڭ ءبىرىنىڭ قالىس قالۋىنان(«كوكىل» بولىپ), بۇل ەكى دىبىستىڭ مۇلدەم قالدىرىلىپ ايتۋىنان(«كەۋىل» مەن «كول» بولىپ) كوڭىل تۋرالى كولمەن ماعىنالاس شىنايى ۇعىمدار تىزىلەدى. ساقا رەسپۋبليكاسىنداعى ساقا تۋىستارىمىز كول دەگەن ءسوزدى «كۇول» دەپ ايتىپ، وسى "كەۋىل" سوزىنە جاقىنداتادى.
كوڭىل، كوكىل، كەۋىل سوزدەرىنىڭ ماعىناسى بۇل تۇرعىدا بىزگە ەڭ ۇعىنىقتى "كول" دەگەن جالعىز سوزگە كەلىپ سايادى. كوڭىلى كوتەرىلۋ – كولى كوتەرىلۋ. كوڭىلى تولقۋ – كولى تولقۋ دەگەن ءسوز. وسىنداي مودەرنيستىك سوزدەردەن كەيىن بابالارىمىزدىڭ تاپقىرلىعىنا قالاي تامسانباي، قالاي كۇلىمدەمەي تۇرا الاسىڭ؟!
كولدەنىپ كوڭىلدەنە ءبىل!
«كوڭىلدەندىم» ءسوزى "كولدەندىم، شالقىپ تاسىدىم" دەگەن ءسوز.
«كەۋىلىم بوسادى» دەپ سويلەيتىن كەي ءوڭىردىڭ ادامدارى كوڭىلىنىڭ كولىن بوساتىپ، جىلاپ العان ءساتىن ايتاتىن.
تىرمىسقان قولىڭدى بوساتساڭ، قاتايعان كوڭىلىڭ دە بوساي تۇسەدى.
- مايساداي ىرعال ماسايىپ جەلگە، ماسايراپ.
شارل بودلەردىڭ «ماساي(Be Drunk)» اتتى ولەڭىندە:
«And if sometimes, on the steps of a palace or the green grass of
a ditch, in the mournful solitude of your room, you wake again,
drunkenness already diminishing or gone, ask the wind...» دەگەن جولدار بۇرقاپ تۇرادى. مۇنى قازاقشالاساق، اقىن:
«سارايدىڭ باسپالداعىنىڭ باسىندا،
ارىقتاعى مايسا – جاسىلدا،
بولمەدە ىلىنگەن مۇڭدى جالعىزدىق قاسىندا:
بارىنەن قۇرالاقان ويانساڭ،
ماساي الماي دەنەڭ تۇر-اۋ،
سەن جەلدەن جەلىگىڭدى سۇرا!»
ەندى، قازاقتىڭ سوزىندەگى ماسايۋ مەن جەلىگۋدى جۇگەندەپ اكەلەيىك:
جاڭا وسكەن بالعىن ءشوبىمىز بولعان مايسانىڭ ەكى جاققا كەزەك دىرىلدەپ، بۇلتالاقتاپ تۇرعان بەينەسى – شالقىپ تاسىعان، ءوزىن بيلەي الماي تۇرعان ادامعا قاراتىلعان. وسىدان "ماسايۋ" جانە "ماسايراۋ" سوزدەرى شىققان. ء"ماز بولۋدى" دا وسىعان قوسىڭىز. شارل بودلەردىڭ جاسىل مايسانىڭ قاسىندا تۇرىپ ماسايعىسى كەلگەنىن، ماس بولعىسى، ءماز بولعىسى كەلگەنىن كورىپ وتىرمىز.
- جەلمەن ويناپ، جەلىگە ءبىل،
جەلىگى تۇرسىن قانىڭدا.
جەلى كوپ جەردىڭ ادامدارى ارقالى كەلەدى. جەلدىڭ شىنىمەن ادامنىڭ دەلەبەسىن قوزدىراتىنى بار. "دەلەبە", "دەلبە" سوزدەرى دە "جەل" سوزىمەن تۋىستاس بولىپ، "داۋىل" دەگەندى بىلدىرەدى. "دولى" دەگەن ءسوزىمىزدىڭ ءوزى داۋىلدىڭ مىنەزىنە قاراتىلعان. ساقا رەسپۋبليكاسىنداعى ساقا تۋىستارىمىز جەلدى «تىال» دەپ اتايدى. ءبىزدىڭ ۇعىمىمىزداعى ء"دۇلدۇل" – داۋىل بوپ ۇشقان قاناتتى تۇلپار. داۋىلدىڭ شۇرقانىن «دۇلەي» دەيمىز. ونىڭ سوعۋىن «الاي-دۇلەي سوقتى» دەپ.
جەلدەن جەلىك، داۋىلدان دەلبەلىك كەلسە، بۇعان قاراعاندا ادامنىڭ ەتى مەن تەرىسىنىڭ اراسىندا جەل تولتىرىلاتىن كەپتەردىڭ جەل قۋىستارى سەكىلدى قۋىستار بار. قازاق «اتپەن شاپقان ادامنىڭ بويىنا جەلىك كىرەدى» دەپ ەسەپتەيدى. وسىعان جەل تولعاندا ادام جەلىگەدى. ول تولتىرىلعان زاتتى جەلىك دەيدى. جەل تولتىرىلعان قۋىس – دەلەبە. دەلەبەسى قوزۋ – جەلىگۋ. شارل بودلەردىڭ "جەلدەن جەلىك سۇراعىسى كەلەتىنىن، جەلمەن بىرگە ماستانىپ، دەلەبەسى قوزعانىن قالايتىن" اقىندىق اسقاقتىعى جوعارىداعى ولەڭىندە ورىن تاۋىپ جاتىر ەدى.
- قۋانعاندا قىسىڭ جوق، جاز بوپ كەتتىڭ...
"ماس بولۋ", "ماسايۋ" ءسوزىنىڭ ء"ماز بولۋمەن" ۇشتاساتىن جەرى بار. شارل بودلەر «ماساي!» دەپ، «ماس بول!» دەپ «جەلدەن جەلىك سۇرايدى».
«ءماز بولۋ» ءسوزى جاز بولۋ ءسوزىنىڭ كەلەسى دىبىستىق ايتىلىمى.
«ءاز بولماي ءماز بولماس،
شاعالا كەلمەي جاز بولماس» دەگەن قىستىڭ سىزىن اقىرلاستىرۋدى باستايتىن امال اتاۋىنا ارنالعان جىر دا كوپ نارسەنى سەزدىرەدى. ءاز امالى – اقپان ايىنىڭ 10~15 تەرىندە كەلەتىن امال.
قازاق كوكتەمدى «جازتۇرىم(جازعىتۇرىم)» دەپ ايتادى. قىرعىزدار مەن تىۆالار، ساقالار كوكتەمدى «جاز»، «شاس»، «ساس» دەيدى. ازەربايجاندار مەن تاتارلار بولسا كوكتەمدى «ياز» دەسەدى. ءحانتاڭىرى تۇبىنەن سولتۇستىككە قۇلاي اعاتىن اق-ياز وزەنىنىڭ اعاياز بولىپ، وڭتۇستىككە قۇلاي اعاتىن سارى-ياز وزەنىنىڭ سارىجاز اتالۋى دا وسىعان ۇقسايدى. ءبىز جىلدىڭ سۋىعىن اقىرلاستىراتىن امالدى «ءاز امالى» دەپ اتايمىز.
جاز ءسوزىنىڭ ىسۋ، ىستىق دەگەن سوزدەردەن كەلەتىنىن قىرىمتاتارىنىڭ، ۇيعىردىڭ، تۇرىكتىڭ جازدى ءبىرتۇتاس اتايتىن «ياز» دەگەن ءسوزى ءتۇسىندىرىپ بەرەدى. باشقۇرتتىڭ كۇن جىلىي باستاعان كوكتەمدى «يازز» دەۋى مەن ءبىزدىڭ «ءاز» ءسوزىمىز ءبىر تۇيىندە تۇيدەكتەلىپ تۇر. ىسۋ، ىستىق ۇعىمىنا يە ىسسى سوزىندەگى قوسارلانعان ەكى «س» دىبىسىنىڭ «ز» بولىپ ايتىلۋى وسى «ءاز» اتاۋىن تۋدىرىپ وتىر.
اقپان ايىنداعى «ءاز امالى» جۇرەتىن ۋاقىتتا قاردىڭ العاش كوبەسى سوگىلىپ، جەر بەتىنە تاماشا ءيىس كەلەدى. ءبىز ءتىپتى قار قۇرساۋىنان شىقپاق بولعان ەرمەندەر مەن جۋسانداردىڭ ءالى ءبۇر جارماسادا تاماشا ءيىس شىعارا باستايتىنىنا كۋا بولامىز.
- مىنەز-قۇلىقتى تۇستەرمەن بەزەندىرۋ
اق نيەت، اق پەيىل، اق جۇرەك، اق كوڭىل، اقجارما نيەت دەگەن سوزدەرىمىزدىڭ بارىندە ءبىز ىزگىلىكتى، جاقسىلىقتى اق تۇسپەن بەزەندىرگەنبىز. كوپتەگەن حالىقتاردىڭ تىلىندە اق ءتۇستى نيەتتىڭ، پەيىلدىڭ، كولدەي كوڭىلدىڭ ءتۇسى رەتىندە قولدانباي، ونىڭ ورنىنا ىزگى، جاقسى دەگەن سوزدەردى الادى. مىنەز-قۇلىقتى تۇسپەن بەزەندىرۋ قازاقتىڭ مودەرنيستىك سوزدەرىن توزبايتىن قاتارمەن تولىقتىرادى. اعىلشىن تىلىندە اق نيەت(Goodwill), اق پەيىل(Good-natured), اق جۇرەك(Good heart), اق كوڭىل(Good-hearted), اقجارما نيەت(Good-natured) سوزدەرىنە قاراساق، ەشبىرىندە White color(اق ءتۇس) ۇعىمى قولدانىلماعان. كەرىسىنشە، بارىندە قۇتتى، بەرەكەلى دەگەن ماعىنا بەرەتىن Good ءسوزى تۇر. فرانتسۋز تىلىندە مۇنداعى Good ءسوزىنىڭ ورنىنا «Bon» ءسوزى قولدانىلادى دا، تاعى دا اق ءتۇستى بۇعان ارالاستىرمايدى. ءبىز جاپونداردىڭ اق نيەت، اق پەيىل، اق جۇرەك، اق كوڭىل، اقجارما نيەت تۋرالى سوزدەرىنەن دە «شيروي(اق ءتۇس)» دەگەن ءسوزدى بايقامادىق. ارابتىڭ وسى ۇعىمدارعا بايلانىستى سوزدەرىنەن دە «ابياد(اق ءتۇس)» ءسوزىن كەزدەستىرە المادىق. قىتايلار وسى ۇعىمداردىڭ بارىنە ىزگىلىك، جاقسىلىق ماعىناسىنا يە «شان(善)» ءسوزىن قولدانىپ وتىرادى دا، بۇل سوزدەرىنىڭ ىشىنەن تاعى دا «ءباي(白 – اق ءتۇس)» ءسوزىن تابا الماي قايتا ورالدىق.
قازاقتىڭ اتالعان مىنەز-قۇلىقتارعا اق ءتۇستى قولدانۋىن ءتۇبى ءبىر تۇركى بولعان ۇيعىر، وزبەك، تاتار، باشقۇرت، قىرىمتاتارى، تۇرىك، تۇرىكپەن، ازەربايجان، ساقا باۋىرلارىمىزدىڭ تىلىنەن دە كەزدەستىرە المادىق. قازاقتىڭ مادەني ىقپالىنداعى قىرعىز بەن قاراقالپاقتا بۇل ۇعىمنىڭ كەزدەسۋى تاڭعالارلىق ەمەس.
«مەيىرىمدى بولا المايدى تاڭ ەندى،
قۇشتارلىعىم قۇندى ەتە الماي الەمدى.
مەنى ءاردايىم ىزگى ەتەتىن - وسى اق ءتۇس،
ماحابباتپەن جەتكىزەتىن سالەمدى»
The dawn won't hold so kind
Our passion will not be similar and true
But it was always the white that made me humble
It was a deeper love that I knew.
شەين براۋننىڭ «اق(The Color White)» دەگەن ولەڭىنىڭ سوڭعى شۋماعى بولىپ تابىلاتىن وسى شۋماقتا ونىڭ اق تۇسكە ىزگىلىكتىڭ، اق پەيىلدىڭ، اق نيەتتىڭ ءتۇسى رەتىندە قاراعانىن بىلەمىز.
قوڭىر ءسوزى – قازاق تىلىندە كوزگە جايلى قوڭىر ءتۇستى بىلدىرەدى. قوڭىر ءسوزى سونىمەن بىرگە، قازاق تىلىندە دىبىس اتاۋلىنىڭ قۇلاققا ەڭ جاعىمدىسىنا قولدانىلادى. تاۋ ۇڭگىرىنىڭ كۇڭگىرى، قوڭىراۋدىڭ ءۇنى عانا ەمەس، قازاقتىڭ ساز اسپاپتارىمەن ورىندالاتىن كۇيلەرىنىڭ ماۋىققان، تەرەڭ ىرعاقتىلارى دا قوڭىرعا جاتادى.
قازاقتىڭ مۋزىكا ونەرىندە «قوڭىر» ءسوزى كۇيدىڭ ءبىر جانرى رەتىندە قارالىپ، وسى جانردا شىققان سازداردىڭ شوعىرى ۇلكەن جاقتان «الپىس ەكى قوڭىر» دەلىنەدى. قازاق ءوزى ادامنىڭ 62 تامىرىنداي دەنەگە اسەرىمەن بويلايتىن، تاراۋى كوپ كۇي توبىن جەكە-جەكە ساناپ وتىرماستان كوپتىگىنە قاراتىپ وسىلاي دەگەن.
ادامعا جايلى، سىپايى، يبالى، جاناشىر، اقكوڭىل ادامنىڭ مىنەزىن دە «قوڭىر مىنەز» دەپ اتاپ، ونداي ادامدى «قويدان قوڭىر» دەيدى. قازاقتىڭ قويى نەگىزىنەن قىزىل بولىپ كەلەدى، ىشىندە اقسارباستارى دا جەتكىلىكتى. قازاقتا قوڭىر قوي جوققا جۋىق. سويتسەدە، قويدى قوڭىر دەۋى ونىڭ تۇسىنە ەمەس، جۇمساق، تىنىش، زيانسىز مىنەزىنە قاراتىلعان.
قوڭىر جەل، مايدا قوڭىر جەل – ىستىقتا ەسەتىن سالقىنداۋ، سۋىقتا ەسەتىن جىلىلاۋ جەل. مايدا قوڭىر جەل دەپ تە ايتادى.
قوڭىر كەش – باقىتتى كەش.
قوڭىر كۇز – سۋىعى جوق، تىنىش، بەيعام كۇز.
قازاقتىڭ ەڭ جاعىمدى مىنەز بەن دىبىسقا، بوياۋعا ءبىرتۇتاس «قوڭىر» دەگەن اتاۋ بەرۋى ۇڭگىر ءىشىنىڭ كۇڭگىر قاققان سالقىن، جايلىلىعىمەن بىرگە، ونىڭ ءىشىنىڭ كۇڭگىرت تۇسىنە دە قاراتىلعان.
كۇن باتىپ، جەر بەتى قوڭىرلانعان ءساتتى ءىڭىرت، ىمىرت دەيدى. مۇنىسى "كۇڭگىرت" دەگەن سوزدەن كەلگەن. وسىلايشا كۇڭگىرت، قوڭىر تۇستەر اشىق تا ەمەس، تۇنەك تە ەمەس، جايلى ءبىر ارالىق بولىپ وتىر.
ەشبىر حالىقتا قازاقتاعى سياقتى قوڭىر مىنەز، قوڭىر اۋەن، مايدا قوڭىر جەل، قوڭىر كەش، قوڭىر كۇز دەپ بارشا جايلىلىققا ارنالعان ءتۇس ۇعىمى جوق.
قوڭىر كەشتى، قوڭىر كۇي مەن قوڭىر ءان، قوڭىر ءۇندى اينالدىرا جىرعا قوسقان جۇمەكەن ناجىمەدەن ءبۇي دەيتىن:
«قوڭىرايىپ جاتىر الدا جول ءالى –
كەۋدەم كەيدە قوڭىر كۇيگە تولادى.
قوڭىر انمەن قازاق بەسىك تەربەتىپ،
ورگىزىپتى-اۋ قوڭىر-قوڭىر بالانى.
قوڭىر كۇپى، قوڭىر دالا، قوڭىر ءۇن...
قوڭىر كۇيمەن ءوتىپ جاتىر ءومىرىم.
قوڭىر كۇزدە، قوڭىر شارۋا-كۇيبەڭمەن
قوڭسى قونعان قوڭىر قىزعا ۇيلەنگەم»
قازاق ساعىنۋدىڭ، ساعىنىشتىڭ، ۋايىمنىڭ ءتۇسىن سارى ءتۇس دەپ ەسەپتەيدى. سارى ءتۇستى ەسكىلىكتىڭ، سارتاپ بولعان ۋاقىتتىڭ ءتۇسى رەتىندە قاراپ، ەسكى جۇرتتى "سارى جۇرت" دەپ اتاسا، بىرنەشە رەت قۇداندالى بولعان جەردى "سارى سۇيەك قۇدا" دەپ، ايازدىڭ كۇشىنە ءمىنۋىن "ساقىلداعان سارى اياز" دەپ اسپەتتەيمىز.
قازاق ۋايىمدى "سارى ۋايىم" دەسە، ساعىنىپ سارعايۋ دەپ ساعىنىشقا ءتۇس بەرەدى. ساعىنىپ كۇتۋدى "سارىعۋ" دەپ سارى ءتۇستى كەيبىر حالىقتاردىڭ "سارىگ" دەپ ايتاتىنىمەن ۇقساس ايتادى. مۇنداعى سارىعۋداعى "سارىع(سارىق) " پەن سارعايۋ سوزىندەگى "سارعا" ءسوزىنىڭ تۇلعاسىنان "سارى" ءسوزىن ەرتەدە "سارىع(سارىق)" جانە «سارعا(سارعى)» دەپ قولدانعانىمىزدى بىلەمىز. تىۆا تۋىستارىمىزدىڭ سارىنى «سارىگ» دەپ، وزبەك اعايىنداردىڭ «ساريح» دەپ، ۇيعىرلاردىڭ «سەريح» دەپ سارىنى اتاۋى ءبىزدىڭ "سارىعۋ" سوزىمىزدەگى "سارىع(سارىق)" سوزىمەن ۇقساس بولسا، ساقا رەسپۋبليكاسىنداعى ساقا تۋىستارىمىزدىڭ سارىنى «سارگى» دەۋى مەن كارپات اسقان الىس تۋىستارىمىز بولعان ۆەنگرلەردىڭ سارىنى «شارگى» دەۋى ءبىزدىڭ "سارعايۋ" سوزىمىزدەگى "سارعا(سارعى)" سوزىمەن ۇقساس ەكەن.
قۋانىش دالەيۇلىنىڭ سارى ۋايىم بولىپ شوككەن سارى قۇمداردىڭ اراسىن ارالاعان مىنا شۋماقتارى ءشولدىڭ سارىعىن باسا الار ما ەكەن؟
«قاعىر قۇم –
سامال
نە جەل؟
تىمىق.
ءيا،
داۋىل...
مۇڭ...
ۋاقىتتىڭ ۋىسىندا ۇگىلگە،
قۋراپ تۇسكەن جاپىراعى سابىردىڭ.
مەن تاعى دا ساعىندىم،
ءوزىڭدى –
جالعىزدىق...!
مۇندا كەلىپ پانا تاپقان
عاسىرلاردىڭ قاڭسىعى...
بۋلىعادى
جىلاي الماي،
كومەيىنە كەتكەن تاعدىر تاس تىعىپ...
ءشول مەڭدەتكەن
كارى قۇم –
ەندى نەمەن باسار ەكەن سارىعىن؟!
... بىلمەيمىن...»
قازاق ءسوزدىڭ ماگياسىنا ءمان بەرگەن. "ەرەك" دەپ ناعىز ەردى، "ەرەكشە" دەپ ەر تۇلعالى، بولەك بولمىستى ايتسا، وتە الاسا ادامداردى دا ەسكى قازاق "ەرەكشەلى" دەگەن ماعىنامەن ەرگەجەلى(ەرگەجەيلى) دەپ اتاعان. قازىرگى زاماننىڭ وزىندە قازاقتار كەمىستىگى بار بالالاردى "ەرەكشە بالا" دەپ سىپايى اتاۋدا. بۇل "كەمىستى كەم ەمەس، كەڭ دەپ سيپاتتاسا ول ادامنىڭ قىرسىعى، كەمىستىگى كەتەدى" دەپ ءسوزدىڭ ماگياسىنا سەنگەن قازاقتىڭ مودەرنيستىك ويلاۋى ەدى. "ساقاۋ" ءسوزىنىڭ دە ساڭقۋ، ساڭقىلداۋ ۇعىمىمەن ەتەنە تابىسىپ جاتاتىنى وسىدان. "سوقىر" ءسوزىنىڭ دە شۇقىر، شەگىر، شوگەل دەگەن قىران كوزىنىڭ وتكىرلىگىنە ساي ماگيالىق تۇردە قولدانىلىپ تۇرعانىن بىلەمىز.
قازاق، تۇرىكپەننىڭ، تۇرىكتىڭ «شەكەر» دەيتىنىن موڭعولدىڭ «شيحەر» دەيتىنىندەي، ءبىزدىڭ تىلىمىزدەگى «شەگىر» ءسوزى سول سارى قۇمنان ءوز باستاۋىن الىپ سارى ءتۇستى بىلدىرەدى.
قازاق «شەگىر» ءسوزىن نەگىزىنەن بۇركىتتى تۇستەۋگە قولدانادى. كوزدەرىنىڭ سارى ءتۇسىنىڭ قويۋ-اشىقتىعىنا قاراي وتىرىپ، بۇركىت ىشىندە قاراشەگىر، قانشەگىر(قىزىلشەگىر), اقشەگىر، سارىشەگىر(قۇلاشەگىر، كەرشەگىر) دەگەن تۇرلەرىنىڭ جىكتەلۋى ءساتتى ورىندالدى.
نارىن مەن اقايازدىڭ اقشەگىرى، شۋ-سارىسۋدىڭ اياعى مەن باركولدىڭ قىزىلشەگىرى(قانشەگىرى), قالبا مەن ەشكىلىكتىڭ قاراشەگىرى، ساۋىر مەن جوننىڭ سارىشەگىرى(قۇلاشەگىرى، كەرشەگىرى) دەگەن قىران تۇرلەرىنىڭ اتى وسىلاي تىزبەكتەلە بەرەدى. بۇركىتشىلەردىڭ ءپىرىنىڭ اتى دا - شەگىر بايان. قازاق جاسىلتقىم كەلگەن كوك كوزدى ادامداردى وسى تۇرعىدان «كوكشەگىر» دەسەدى.
قازاق قىزىل ءتۇستى قىزىعۋدىڭ، قىزعانۋدىڭ ءتۇسى رەتىندە جانە ۇيالۋدىڭ ءتۇسى رەتىندە جۇمسايدى. ۇياسىنىڭ اۋماعىن قىزعانىپ، ەرەكشە قورعاۋىنا الاتىن قۇستى قىزعىش قۇس دەيمىز. «قىزدىڭ كوزى قىزىلعا قۇمار» دەپ، قىزىعۋ ۇعىمىن قىزبەن بايلانىستىرساق، قىزعانىش ءسوزىنىڭ "قىزعىش" دەگەن نۇسقامەن قىزعانشاق قۇستىڭ اتى بولىپ تۇرعانىن اتاپ وتتىك.
قىزىل گۇلدى قىزعالداق دەيمىز. قىزىل ءتۇستىڭ الدەبىر جەردەن پايدا بولۋىن "قىزارۋ" دەپ، قىزىل ءتۇستىڭ نەگىزى بولعان "قىز(قىزۋ)" سوزىنە قاراي ۇلاسامىز. ادامنىڭ كۇيىپ-جانىپ ىسۋى مەن وتتىڭ جىلۋى – قىزۋ. وتتىڭ شوعى – قوز. وتتىڭ جانا باستاۋى – قوزۋ، قوزداۋ. قىپ-قىزىل اسىل تاستى "قوزا" دەيمىز.
ءبىز اعىلشىن تىلىندەگى قىزىعۋ(Interest) مەن قىزعانۋ، قىزعانىش(Jealousy) دەگەن سوزدەردىڭ قاتارىنان "Red(قىزىل)" تۇسىنە قاتىستى ءبىر ۇشقىن تابا المادىق. فرانتسۋز، اراب، جاپون، قىتاي تىلىندەگى سوزدەر دە ، بۇل ۇعىمدار تۋرالى اتاۋلارىندا قىزىل ءتۇستىڭ جوق ەكەنىن مەڭزەپ باس شايقايدى. ۇيعىرلار مەن وزبەكتەر قىزىعۋدى "قىزىقىش", "حيزيحيش" دەپ، ازەربايجاندار مەن تۇرىكتەر قىزعانۋدى "قىسقانشلىق", "كىسكانشلىك" دەپ بۇل مىنەزدەردى بىزشە تۇسپەن بەزەندىرەدى. مۇنداعى "قىسقانشلىق", "كىسكانشلىك" سوزدەرىنىڭ نەگىزىن "قىس", "كيس" دەپ دىبىستاپ تۇرعانى سەكىلدى، قازاقتا قىزىلدىڭ "قىسىل" دەگەن نۇسقاسى بار. قاززاق ۇيالعان كەزدى سۋرەتتەۋ ءۇشىن "ەكى بەتى ۇيالعاننان قىزارىپ كەتتى" دەپ جەتكىزسە، قاتتى قىزارۋدى "قىسىلۋ" دەپ ايتادى. مۇنىسى، ءبىر نارسەنىڭ ورتاسىنا قىسىلۋ ەمەس، "قىزىل" ءسوزىنىڭ "قىسىل" بولىپ ايتىلۋى. قازاقتىڭ ۇيالۋدىڭ، ۇياتتان ورتەنۋدىڭ ءتۇسىن قىزىل تۇسپەن بەرەتىنى وسى. سوندىقتان دا، ازەربايجاندار ۇيالۋدى ء"حاسالات" دەپ جەتكىزسە، ۇيعىرلار مۇنى "قىجالات" دەپ قىزارات دەگەن ءسوزدىڭ نەگىزىندە الادى. ءبىز تاعى دا اعىلشىن، فرانتسۋز، اراب، جاپون، قىتاي ءتىلى قاتارلى ءىرى تىلدەردىڭ ءسوزدىڭ قورىنداعى ۇيالۋعا قاتىستى سوزدەردەن قىزىل ءتۇستى تابا المادىق. بۇل دا بولسا قازاقتىڭ جانە وزىنە تۋىسقان حالىقتاردىڭ مودەرن سوزدەرىندەگى قىزىعۋ مەن قىزعانۋدى، ۇيالۋدى قىزىل تۇسپەن بەزەندىرۋ بولىپ تابىلادى.
قىزىعىپ شىققان قىزىل كۇننىڭ ۇياسىنا ۇيالىپ باتقانى، ايتسەدە، جەردى قىزعانىپ قىزىنىپ، قىزعانىشىنان قياعا قىزعىش قۇس شاشىپ كەتكەنىن ءوز ولەڭىمىزدەن تاپتىق:
«قىزىعىپ شىققان قىزىل كۇن،
ۇيالىپ باتار ۇياعا.
جەردى قىزعانىپ قىزىندىڭ،
قىزعىش قۇس شاشىپ قياعا...
قىپ-قىزىل كوزدىڭ جاسىنان –
اعادى ەكەن قىزىل كۇن.
قىزىل جاسقا شىلانىپ، اشىعان،
كوكجيەك سونشا ءبۇلىندىڭ.
قىپ-قىزىل جاستان كۇن بولىپ،
تارالدى قاعان بابالار.
ولگەندە، قانىنا تۇرلەنىپ –
جۋىنىپ بولدى دالالار.
قاعانعا ۇيقى بەرمەيدى،
كۇن قۇيعان قىزىل قانى ونىڭ.
قاعانعا اينالماي كەلمەيدى،
كۇن ىشىندەگى ىستىق الەمىڭ»
ءبىز قاتىگەزدىك پەن دولى كۇشتى قارا تۇسپەن بەينەلەيمىز. بۇعان ءبىزدىڭ "قارانيەت", "قارا كۇش" دەگەن سوزدەرىمىز دالەل. قازاق قارا ءتۇستى كەيدە اۋىر ماعىناعا قولدانعان بولسا، كەيدە قارا ءتۇس قازاق ۇعىمىندا ىرىلىك پەن ەرلىكتىڭ ءتۇسى رەتىندە قارالىپ، قارا شاڭىراق، قارا ورمان دەگەن سوزدەردەگى "قارا" ءسوزى ىرىلىكتى، ۇلكەندىكتى بىلدىرەدى. ارقانىڭ ەلى "قارا" ءسوزىن باتىر دەگەن ماعىنادا قولدانادى.
قازاق ادەتتە تاۋدى، شوقىنى دا "قارا" دەي سالادى. مۇنىسى سلاۆيانداردىڭ «گورا»، «گارا(بەلورۋسشا)» دەگەن تاۋعا ارنالعان تۇركى تەكتى اتاۋلارى مەن بەلورۋستىڭ سول ىقپالمەن قىراتتى «گرادا» دەيتىنى، تىۆالاردىڭ جوتانى «كۇر» دەگەنى، قازاقتىڭ جوتالى جەرگە ارنالعان «قىر»، «قىرات»، «كۇركە(جوتاعا ەلىكتەپ جاسالعان، ۋىقتىڭ باسىن بۋىپ شوشايتىپ تىگەتىن ءۇي)» اتاۋلارى مەن باشقۇرتتىڭ توبە مەن قىراتتى «قىرت» دەۋى، قىرعىزدىڭ توبە مەن قىردى «قىر» دەگەنى، وزبەكتىڭ جوتالى جەردى «قير» دەيتىنى، اسىرەسە، ساقا رەسپۋبليكاسىنداعى ساقالاردىڭ جوتانى «ۇرەح(كۇرەح)» دەۋى كۇركە اتاۋىنىڭ ءمانىن وڭاي اشىپ بەرەدى.
«قاپ-قارا، عاجاپ، سيقىرلى
قاشپاڭدار قارا بوياۋدان!
قاندىرىپ ۋىز-ۇيقىمدى،
قاپ-قارا تۇننەن ويانعام...
اق پەنەن قارا الماسىپ،
الماسىپ تۇرسا ءاردايىم.
اق تۇسكە عانا جارماسىپ،
قارانى نەگە المايىن.
قاپ-قارا كوزدى ءبىر قىز بار،
قاشپاندار قارا بوياۋدان!
اسپاندا جارىق جۇلدىزدار
قاپ-قارا تۇندە ويانعان» دەپ مۇقاعاليدىڭ قارا ءتۇستىڭ سيقىرلى، سۇلۋ جاعىن اشىپ سويلەيتىن جىرى بار.
قازاق قايتپاس مىنەز بەن قارسىلاسۋعا دايار قايسارلىقتى كوك تۇسپەن بەينەلەيدى. داۋدان جەڭىلمەيتىن، كۇشتەسە كۇيرەمەيتىن ادامداردى «كوك ەكەن!» دەيدى. ادەتتە، تىنىش، قاراپايىم جۇرسەدە، نامىستانعاندا كۇشى مەن ءسوزى ويانىپ كەتەتىن ادامداردى «كوك ءبورىسى بار» دەيدى. مۇندا دا ادامدى مىنەز-قۇلقىنا قاراي وتىرىپ، ونى كوكجال رەتىندە سيپاتتاپ، قايتپاس، قاھارمان كۇشىن كوك تۇسپەن بەرىپ وتىر. بۇل دا قازاقتىڭ مودەرنيستىك ءسوزى.
سەرىك اقسۇڭقارۇلى:
«كوك ءتاڭىرى – كوگىمدە،
كوك تۇركى – جەردە ەدى.
ءبىر كيە بار مەنىڭ تەگىمدە،
كەۋدەمدى كەرىم-جىر كەرنەدى.
وي-قىردا الۋان وي كەشتىم،
ولەڭنەن وڭگە ءبىر ءسوز بىلمەي...
كوكتەگى تاڭىرمەن سويلەستىم،
جەردەگى جاندىكتى كوزگە ىلمەي» دەپ كوك ءتۇستىڭ كوككە، كوك تاڭىرىنە، كوك استىنداعى كوك تۇرىك تاريحىنا توعىسىپ كەتەتىن توقتاۋسىز باعىتىنا قاراپ، قازاقتىڭ تۇلا بويىنداعى كوك تۇسپەن بەينەلەنگەن كوكجال مىنەزىنىڭ وسى ۇعىمدارمەن ەتەنە ەكەنىن كورسەتەدى.
كوكبورى مۇباراك
Abai.kz
