وعان  سەبەپ - زاڭداعى جەڭىلدىكتەر مەن كەپىلدىكتەر

قازىرگى ۋاقىتتا الماتى قالاسى بويىنشا مۇلىكتى جاريالاۋعا بايلانىستى  ناۋقان قىزۋ قارقىن الدى. سوندىقتان دا مۇلىكتى جاريالاۋدىڭ تيىمدىلىگىن تۇسىنگەن مۇددەلى ادامدار سانى دا كۇن ساناپ ارتىپ كەلەدى. اتاپ ايتساق، 2015 جىلى الماتى قالالىق مەملەكەتتىك كىرىستەر دەپارتامەنتىنە مۇلىكتى جاريالاۋعا بايلانىستى 12 عانا ءوتىنىش ءتۇسىپ، ناتيجەسىندە 808 ميلليون تەڭگەنىڭ مۇلكى جاريا ەتىلگەن بولاتىن. ال ەندى ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ 19 اقپانعا دەيىن مۇلىكتى جاريالاۋعا بايلانىستى تۇسكەن وتىنىشتەردىڭ سانى 96-عا جەتتى. ونىڭ ىشىندە 86 ءوتىنىش بويىنشا  جاريالاۋ جونىندە شەشىم شىعارىلدى. ناتيجەسىندە 76,6 ميلليارد تەڭگەنىڭ مۇلكى جاريا ەتىلدى. اتالعان سومانىڭ ىشىندە 73,5 ميللياردى اقشا، 835,6  ميلليون تەڭگە شەتەلدەگى جىلجىمايتىن مۇلىك، 2.2 ميلليارد تەڭگە زاڭدى تۇلعانىڭ جارعىلىق قورىنداعى ۇلەسى، 127,5 ميلليون تەڭگە كوممەرتسيالىق وبەكتىلەر بولىپ تابىلادى. بۇل كورسەتكىش وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 95 ەسەگە ارتىق.

مىنە، مۇلىكتى جاريالاۋعا بايلانىستى 50 كۇنتىزبەلىك ۋاقىتتىڭ ىشىندەگى كورسەتكىشتەر  وتكەن ءبىر جىلمەن سالىستىرعاندا 95 ەسەگە ارتىپ وتىر. ونىڭ سەبەبى نەدە، سوعان توقتالايىق. بۇنىڭ ءبارى مۇلىكتى جاريالاۋعا بايلانىستى پروتسەدۋرالاردىڭ جەڭىلدەتىلگەندىگىنەن. مىسالى، اقشانى، قازاقستان تەرريتورياسىنداعى جانە شەتەلدەگى، سونداي-اق باسقا بىرەۋدىڭ اتىنا رەسىمدەلگەن  جىلجىمايتىن مۇلىكتى جاريالاۋعا بايلانىستى كوپتەگەن شەكتەۋلەردىڭ الىنىپ تاستالۋى جانە قۇجاتتاردىڭ ازايۋى  مۇلىكتى جاريا ەتۋشى سۋبەكتىلەرگە جاڭا كەڭىستىك اشتى. اتاپ ايتساق، مۇلىكتى جاريالاۋعا بايلانىستى ەسكى زاڭدا مۇلىكتى جاريا ەتۋ ءۇشىن سۋبەكت اقشانى ەكىنشى دارەجەدەگى بانكتەگى ەسەپشوتقا سالىپ، ونى بەس جىلعا دەيىن ساقتاۋعا مىندەتتى بولاتىن. ەگەردە بەس جىلدان بۇرىن الاتىن جاعدايدا، ەسەپشوتتا جاتقان جالپى سومادان 10 پايىزدىق الىم الىناتىن. قازىرگى زاڭنىڭ جاڭا رەداكتسياسىندا بۇل شەكتەۋ الىنىپ تاستالدى. جانە دە اقشانى بانككە سالۋ ارقىلى جاريا ەتكەن جاعدايدا 10 پايىزدىق الىم الىنبايدى. سونىمەن قاتار سۋبەكت اقشانى جاريا ەتكەن كۇننەن باستاپ ەسەپشوتتا جاتقان اقشانى قايتادان شەشىپ الۋعا، بيزنەسكە سالۋعا، مۇلىك ساتىپ الۋعا، ت.ب. قۇقىلى. مىنە، سوندىقتان دا جاريا ەتىلگەن مۇلىكتىڭ 96 پايىزىن اقشا قۇراپ وتىر. بۇعان قوسا سۋبەكت شەتەلدەگى جىلجىمايتىن مۇلكىن جاريا ەتكەن جاعدايدا، جاريا ەتىلەتىن مۇلكىنىڭ قۇنىن ءوزى انىقتايدى. بۇل دا كەرەمەت جەڭىلدىك، ارينە.  جالپى، مۇلىكتى جاريا ەتۋگە بايلانىستى اڭگىمە قوزعالعان كەزدە كەيبىر سۋبەكتىلەر (ادامدار، جەكەلەگەن تۇلعالار) اتالعان زاڭنىڭ شىنايى مازمۇنى مەن نەگىزگى ماقساتىنا جەتكىلىكتى ءمان بەرە بەرمەدى. بۇل زاڭدى شىعارۋداعى نەگىزگى ماقسات – وسى ۋاقىتقا دەيىن كولەڭكەلى بيزنەسپەن اينالىسىپ، زاڭ جولىنان اۋىتقىعان سۋبەكتىلەرگە قارجىسى مەن جىلجىمايتىن مۇلكىن جاريا ەتۋگە مۇمكىندىك بەرۋ ارقىلى زاڭداستىرۋ بولىپ تابىلادى. ياعني، وتكەنگە كەشىرىممەن قاراپ، بولاشاققا دەگەن سەنىمدى قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سوندىقتان دا مۇلىكتى زاڭ جولىمەن جاريا ەتكەن سۋبەكت بولاشاقتا ءارتۇرلى جاعدايمەن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان جاعدايدا، ونىڭ جاريا ەتكەن مۇلكى قىلمىستىق ءىستىڭ وبەكتىسى رەتىندە قارالمايدى جانە سوت شەشىمىمەن تاركىلەۋگە جاتپايدى. مىسالى،  قۇقىق قورعاۋ ورگانىنىڭ قىزمەتكەرى بولاشاقتا مۇلكىن جاريا ەتكەن سۋبەكتىنى پارە الۋ جاعدايمەن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتتى دەلىك. قىلمىستىق ءىستى جۇرگىزۋ جانە پروتسەسسۋالدىق شەشىم قابىلداۋ بارىسىندا  تەرگەۋشى مۇلىكتى  جاريا ەتۋگە بايلانىستى اقپاراتتى نەگىزگە الاتىن بولسا، وندا ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگى لاۋازىمدى تۇلعا رەتىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 361 بابىمەن (لاۋازىمدىق وكىلەتتىكتەردى تەرىس پايدالانۋ) قارالادى. بۇل باپتا قولدانىلاتىن جازا تىم اۋىر. اتاپ ايتساق، مۇلىكتى تاركىلەۋمەن، بەلگىلى ءبىر لاۋازىمداردى اتقارۋ نەمەسە بەلگىلى ءبىر قىزمەتپەن اينالىسۋ قۇقىعىنان ءومىر بويى ايىرا وتىرىپ، ءتورت جىلدان سەگىز جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى كوزدەلگەن. بۇعان قوسا، مۇلىكتى جاريا ەتۋگە بايلانىستى سۋبەكتىلەردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ ماقساتىندا اتالعان كودەكستىڭ 362 (بيلىكتى نەمەسە لاۋازىمدىق وكىلەتتىكتەردى اسىرا پايدالانۋ), 365 (زاڭدى كاسىپكەرلىككە كەدەرگى جاساۋ) بابتارىنا دا ءتيىستى وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. مىنە، سوندىقتان دا كوپشىلىكتى الاڭداتاتىن مۇلىكتى تاركىلەۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى قورقاتىن ەشتەڭە جوق.

مۇلىكتى جاريا ەتۋگە بايلانىستى تاعى ءبىر ەرەكشەلىك – ون پايىزدىق الىمنىڭ تەك اقشانى دەكالارتيۆتى تۇردە  جانە شەتەلدەگى جىلجىمايتىن مۇلىكتى جاريا ەتكەن كەزدە عانا الىناتىندىعىندا بولىپ وتىر. كەيبىر ادامدار ءالى كۇنگە دەيىن مۇلىكتى جاريا ەتكەن جاعدايدا مۇلىكتىڭ بارلىق تۇرىنەن 10 پايىزدىق الىم الىنادى دەگەن تەرىس تۇسىنىكتە ءجۇر. ارينە، ولاي ەمەس. وسى ورايدا، اقشانى دەكلاراتيۆتى تۇردە جاريا ەتكەن جاعدايدا 10 پايىزدىق الىم قالاي  الىناتىنىن ەسكە سالىپ وتكەن ورىندى شىعار. دەكلاراتيۆتى تۇردە جاريا ەتۋ دەگەنىمىز – جاريا ەتەتىن اقشانى ەكىنشى دارەجەدەگى بانككە سالماي-اق، مەملەكەتتىك كىرىستەر ورگانىنا  ارنايى دەكلاراتسيا تاپسىرۋ جولىمەن جۇزەگە اسىرىلادى. ياعني، شەتەلدە جاتقان نەمەسە قولىڭىزداعى قولما قول اقشانى بانككە سالۋ ارقىلى اشىق كورسەتكىڭىز كەلمەسە، وندا مۇلىكتى جاريا ەتۋدىڭ دەكلاراتيۆتى ءتۇرىن قولدانۋىڭىزعا بولادى. بۇنداي جاعدايدا بانككە ارنايى دەكلاراتسيادا جاريا ەتۋگە بايلانىستى كورسەتەتىن اقشانىڭ 10 پايىزى تولەنەدى. سودان كەيىن سۋبەكتىنىڭ ءتيىستى ءوتىنىشى، 10 پايىزدىق الىم تولەنگەن تۇبىرتەك جانە ارنايى دەكلاراتسيا تۇرعىلىقتى جەر بويىنشا مەملەكەتتىك كىرىستەر ورگانىنا تاپسىرىلادى. بارلىق ءتيىستى قۇجاتتار مەن پروتسەدۋرا وسى عانا. ءتيىستى قۇجاتتاردى قابىلداعاننان كەيىن   مەملەكەتتىك كىرىس ورگانى بەس كۇن ىشىندە ءوز شەشىمىن شىعارادى. ال بۇرىنعى تالاپ بويىنشا  شەشىم شىعارۋ ۋاقىتى ارنايى كوميسسيا ارقىلى 30 كۇن بولاتىن.

مۇلىكتى جاريالاۋعا بايلانىستى تاعى دا ءبىر ەسكەرتە كەتەتىن جاعداي – 2017 جىلدان باستاپ جالپىلاما  دەكلاراتسيا تاپسىرۋ ناۋقانى باستالادى. دەكلاراتسيا تاپسىرىپ كورمەگەن سۋبەكتىلەر ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنە تەرەڭ ءمان بەرمەي ءجۇرۋى مۇمكىن. سول كەزدە كىرىس پەن شىعىستى قوسقانداعى ءاربىر تيىن ءۇشىن جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلەدى. ال مۇلكىن زاڭ جۇزىندەگى جاريالاعان ادامدارعا «قايدان الدىڭ؟»، «قانداي اقشاعا ساتىپ الدىڭ؟» دەگەن سۇراقتار تۋىندامايدى. سوندىقتان دا ەرتەڭگى كۇننىڭ قامىن بۇگىننەن ويلاعان ابزال.

بەكەن نۇراحمەتوۆ،

الماتى قالالىق مەملەكەتتىك كىرىستەر دەپارتامەنتى ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى باسقارماسىنىڭ ءبولىم باسشىسى.

Abai.kz