قاي زاماندا دا ەل باسقارعان ادامداردىڭ سان قىرلى، سان قيلى ساياساتتاعى ءومىرى ءار كەز، ءتىپتى ولار ساياسي ساحنادان ءبىرجولا كەتسە دە قىزۋ تالقىلانىپ، قىم-قيعاش پىكىرلەر الاڭىنا اينالعان. قازاق سوۆەت سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىن ۇزاق جىل باسقارعان دىنمۇماممەد قوناەۆ تا قايشىلىققا تولى ساياسي تۇلعا. ءيا، قوناەۆ قازاقستاندى باسقارعان جىلدارى ونىڭ ءبىرىنشى باسشى رەتىندە جاساعان جۇمىستارىن ەشكىم جوققا شىعارمايدى. ول كىسىنىڭ شاپاعاتىن كورگەن جاندار دا كوپ.

دەيتۇرعانمەن، قانداي دا بولماسىن ءىرى ساياسي تۇلعالاردى تولىق تانۋ ءۇشىن ونىڭ قالتارىس-بۇلتارىسى كوپ، كۇنگەيى مەن كولەڭكەسى قاتار جۇرگەن ءومىرى مەن ساياسي قىزمەتىن جان-جاقتى ءبىلۋ – تاريح ءۇشىن دە، قوعام ءۇشىن دە ماڭىزدى. قوناەۆ كوز تىرىسىندە اڭىزعا اينالعان ادام بولسا دا، ساياساتكەرلىك، تۇلعالىق بولمىسىندا ءبىز بىلمەيتىن سىر كوپ. مىنە، ءدال سونداي دىنمۇحاممەد احمەتۇلىنىڭ بىزگە بەلگىسىز قىرلارى جايلى ارداگەر جۋرناليست مادات اقكوزيننىڭ 2009 جىلى «ازاتتىق» سايتىندا جارىق كورگەن ماقالاسىن ەش وزگەرىسسىز جاريالاپ وتىرمىز.

Abai.kz

 

سوۆەتتىك قازاقستاندى باسقارعان دىنمۇحامەد قوناەۆ – قاراما-قايشى تۇلعا. قىزمەتىنەن تۇسكەندە باسقالار ونىڭ اتىن وشىرۋگە تىرىسقان بولاتىن، ال، قازىر حالىق ونىڭ ەسىمىن ۇلىقتاپ ءجۇر. بىراق، قايراتكەردىڭ كوزى تىرىسىندە-اق ونىڭ بەدەل-بەينەسىنىڭ داۋلى تۇستارى كوپ ەدى.

قوناەۆ كۇزەتسىز جۇرەتىن 

دىنمۇحامەد قوناەۆ كىشىپەيىل باسشى ەسەبىندە تانىلدى. ول ەرتەمەنەن كوممۋنيستىك داڭعىل مەن كيروۆ كوشەسىنىڭ (بۇگىنگى ابىلايحان داڭعىلى مەن بوگەنباي باتىر كوشەسىنىڭ) قيىلىسىنداعى ءۇش قاباتتى ۇيدەن شىعىپ، ىلديداعى ۇكىمەت ۇيىنە قاراي جايباراقات جۇمىسقا بارا جاتاتىن. قوناەۆ سول ۇيدە كوپ جىلدار بويى تۇردى، ءتىپتى، قازاقستان كپ وك-ءنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولعان كەزىندە دە، قالانىڭ ورتالىعىندا ءۇش بولمەلى پاتەرى بولا تۇرا الگى ۇيدە تۇردى. ال باسقا ۇيگە كوشكەندە قوناەۆ پاتەرىن ءوزىنىڭ كادرلىق ساياساتىن قاتتى سىناپ جۇرگەن جازۋشى ءالجاپپار ابىشەۆكە سىيعا تارتىپ كەتتى. 

مەن دە سول كەزدە الماتىنىڭ ورتالىعىندا تۇردىم، مەنىڭ دە جۇمىسقا باراتىن جولىم كوممۋنيستىك داڭعىلدىڭ بويى ەدى. اندا-ساندا الدىمنان جالعىز كەلە جاتقان ۇزىن بويلى قوناەۆتىڭ سىمباتتى تۇلعاسىن سىرتىنان كورەتىنمىن. وسىنى ايتسام، ادامدار سەنبەيدى: قالايشا ول كۇزەتسىز ءجۇر دەپ. راسىندا دا كۇزەت قىزمەتىنىڭ سانى كوبەيتىلىپ، كىم كورىنگەن جانىنا كۇزەت قاپتاتىپ جاتقان ۋاقىتتا مەملەكەتتىڭ ءبىرىنشى ادامى جۇمىسقا جاياۋ جانە كۇزەتسىز بارادى دەگەنگە سەنۋ وتە قيىن. 

مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولعاندا قوناەۆ اكادەميك اتاعى ءۇشىن وزىنە تولەنەتىن 340 سوم شاماسىنداعى اقىدان باس تارتقانىن بىلەمىز. بۇل اقشانى ول بالالار مەن جاس عالىمدارعا كومەكتەسۋ ماقساتىندا جۇمساۋعا بۇيىردى. وسىنداي كىشىپەيىلدىلىك ونىڭ تۋا ءبىتتى قاسيەتى ەكەنى كوزگە كورىنىپ تۇردى جانە جۇرتتىڭ وعان دەگەن سەنىمىن كۇشەيتتى. ونىڭ جەكە باسىنىڭ بايلىق-داۋلەتكە قىزىعۋشىلىعى بايقالمادى.

ونىڭ اينالاسىنداعى ادامداردىڭ اراسىندا ونى ۇلىقتاۋدان جارىس بولعان جوق، ەسەسىنە ولار ونىڭ كوشباسشىلىق بەدەلىن قىزعىشتاي قوريتىن، ونىڭ جەتىستىكتەرىنە قىلاۋ تۇسىرمەۋگە تىرىساتىن.

 

ەكى كۇن عانا كورسەتىلگەن قويىلىم

1987 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە نۇرسۇلتان نازارباەۆ «درۋجبا نارودوۆ» جۋرنالىنا سۇحبات بەرىپ، دىنمۇحامەد قوناەۆتى اشكەرەلەدى. نازارباەۆ ونىڭ ءومىردىڭ تابيعي قاجەتتىلىكتەرىنەن الشاق كەتكەنىن، كادر تاڭداۋ ءادىسىن، ت.ب. سىنعا الدى. 

ارادا تۋرا ءۇش جىل وتكەن سوڭ، ءدال سولاي قىركۇيەكتەگى سانىندا، بىراق، «بىرلەسۋ» تاۋەلسىز گازەتىندە دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ سۇحباتى جاريالاندى. ول بىلاي دەپ مويىنداعان: ء«وزىمدى ءوزىم اقتايىن دەپ وتىرعان جوقپىن، دۇرىس تا، بۇرىس تا شەشىمدەر قابىلدادىم: قاتەلىك تە بولدى، جەتىستىك تە بولدى. جالعىز عانا كوزىمنىڭ جەتكەنى – كوپ ۋاقىت بيلىك باسىندا بولۋعا بولمايدى. اينالاڭداعى ادامداردى تانۋ تۇيسىگىڭ جوعالادى، تىڭ ويلاردى تۇسىنبەيسىڭ نەمەسە قابىلدامايسىڭ، وزىڭە ءوزىڭ سىن كوزبەن قاراۋدى قوياسىڭ. سوسىن مىندەتتى تۇردە قاتەلىكتەر جاسايسىڭ، اسىرەسە كادرلىق ساياساتتا. نەگىزىندە اينالاڭا وزىڭە تابىنۋشىلاردى ەمەس، يدەيا بەرەتىن اقىل-پاراسات يەلەرىن جيناۋ كەرەك». 

قوناەۆ بيلىكتە بولعان كەزدە ءومىر ءسۇرىپ، جۇمىس ىستەگەن ءبىزدىڭ ءبارىمىز ادامدى بيىك قىزمەتكە قويۋ ءۇشىن ەڭبەگىنە قارامايتىنىن، قىزمەتكە كەلگەندەردىڭ باس سالىپ ءوز رۋلاستارى مەن جەرلەستەرىن سۇيرەگەنىن كوردىك. دىنمۇحامەد قوناەۆقا رۋعا ءبولىنۋدىڭ ەتەك جايعانىن، ونىڭ قوعامعا قاۋىپتىلىگىن تىكە ايتقاندار دا بولدى. 

قازاقتىڭ الدىڭعى قاتارلى جازۋشىلارىنىڭ ءبىرى ءالجاپپار ابىشەۆ قوناەۆقا جازعان حاتىندا بىلاي دەگەن: «نەلىكتەن حالىقتار دوستىعىنىڭ زەرتحاناسى بوپ سانالاتىن قازاقستاندا ءوز جۇزدەرىمىز بەن رۋلارىمىزدىڭ اراسىندا دوستىق جوق؟ رۋعا ءبولىنۋدى ويلاپ جۇرگەندە باسىمىز بوگدە بىرەۋدىڭ اياعىنىڭ استىندا قالىپ جۇرمەسىن!» 

ءبىرىنشى باسشىمەن سويلەسكەننەن دە، ارىزدانعاننان دا ەش ناتيجە شىقپادى. جازۋشى بوستان بوس دابىل قاعۋدى دوعارىپ، ءوز ويىن حالىققا پەسا ارقىلى جەتكىزۋدى قولعا الدى. سول كەزدە دۇنيەگە «داڭعويلىق پەن ار-ۇيات» شىعارماسى كەلدى. وسى تۋىندى بويىنشا الماتىداعى اۋەزوۆ اتىنداعى تەاتردا بەلگىلى رەجيسسەر ءازىربايجان مامبەتوۆ قويعان جانە باستى رولدەردە ەڭ تانىمال ارتىستەر ءاسانالى ءاشىموۆ پەن ىدىرىس نوعايباەۆ ويناعان سپەكتاكل حالىقتى ءدۇر ەتكىزدى. 

الايدا، ەكى كۇننەن كەيىن سپەكتاكل قويىلىمنان الىنىپ، اۋتورى قكپ وك-ءنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى ساتتار يماشەۆپەن اڭگىمەگە شاقىرىلدى. ول سپەكتاكلدى كورمەپتى، پەسانى وقىماپتى. بىراق، ەكى ساعات بويى جاندايشاپ جەتكىزۋشىلەردەن ەستىپ العان «قانشا جەردەن دانا باسشى بولسا دا، اينالاسىنا جاعىمپازداردى جيناپ الىپ وتىرعاندا قاتەلىككە ۇرىنباۋى مۇمكىن ەمەس»، «اسپان اشىق، جول تەگىس. بىراق، تىزگىندى تۋرا ءبىر ماس ادام ۇستاپ وتىرعانداي، قورىققانىمىزدان ءدىرىل قاعامىز» دەگەن سپەكتاكل كەيىپكەرلەرى ايتاتىن «يدەولوگياعا جات» سوزدەردىڭ توڭىرەگىندە اڭگىمە جۇرگىزگەن. 

بۇل سوزدەردىڭ قاي جەرىنەن ەرسىلىك كورىپ تۇرسىز دەپ سۇرايدى جازۋشى. بىراق جاۋاپ الا المايدى. بيلىككە جاعىمسىزداۋ تيەتىن سىن بار، ارينە، بىراق، ونى جات ساناعا جاتقىزۋ مۇمكىن ەمەس. جازۋشىنىڭ بۇل جونىندەگى ەستەلىكتەرى ونىڭ «شەرلى شەجىرە» اتتى كىتابىندا بار. 

 

قوناەۆ كەزىندەگى ورىستاندىرۋ 

جۋىردا قازاقستاندا قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل ەتىپ جاريالاعان زاڭنىڭ 20 جىلدىعى اتاپ ءوتىلدى. بىراق، مەملەكەتتىك ءتىل ءوز دارەجەسىنە ساي بولىپ وتىرعان جوق. قۇر اڭگىمە، ۇندەۋ نەمەسە ۇگىت-ناسيحات. قازاق بالاباقشالارى مەن مەكتەپتەرى ءالى كۇنگە از بولىپ وتىرعاندا باسقا سەبەپتەر تۋرالى ايتۋدىڭ دا ءجونى جوق. 

سوۆەتتىك قازاقستاننىڭ ءبىر كەزدەگى باسشىسى جۇماباي شاياحمەتوۆ ورىستىڭ كوپتىگىنە قاراماستان، انا تىلىنە دەگەن قۇرمەت پەن كوڭىل ءبولۋدى ءىس جۇزىندە كورسەتىپ، كەيدە وك بيۋروسىن قازاق تىلىندە جۇرگىزەتىن. نۇرشايىقوۆتى پاۆلودار وبلىستىق «قىزىل تۋ» گازەتىنىڭ رەداكتورى ەتىپ بەكىتەتىن وك بيۋروسىن شاياحمەتوۆ قازاق تىلىندە جۇرگىزىپ، ارتىنان ءوزى ورىسشاعا اۋدارعانىن بەلگىلى جازۋشى ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ ەستەلىگىنەن بىلەمىز. 

شاياحمەتوۆ وك حاتشىسى بولىپ بەكىتىلىپ جاتقان وك كومسومولى اناتولي شالوۆتان ءوز ءومىربايانىن پلەنۋمعا قاتىسۋشىلارعا قازاقشا ايتىپ بەرۋىن سۇراعان. سويتكەن شالوۆ كەيىننەن جامبىل وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، قكپ وك اكىمشىلىك ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولدى، ال، زەينەتكەرلىككە شىققان سوڭ الماتى قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسىنە جەتەكشىلىك ەتتى. ول مەملەكەت قايراتكەرى جانە ادام ەسەبىندە جۇماباي شاياحمەتوۆتى ەرەكشە جىلىلىقپەن ەسكە الاتىن. 

ءتىلدىڭ قادىرىن قاشىرعانىمىز سونشالىقتى، انا تىلىمىزدە سويلەۋدى قوراشسىناتىن حالگە تۇستىك. قوعامدىق ءىس-شارالاردا، ۇيدەگى وتىرىستاردا مەنەن جاسىرىپ بىردەڭە ايتىپ جاتىر دەگەن ويعا قالماسىن دەگەن جەلەۋمەن سوندا وتىرعان ءبىر ورىس ءۇشىن تۋعان تىلىمىزدە سويلەۋگە قىسىلاتىن بولدىق. 

دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ قابىلداۋىندا ەكى قازاق، ءبىر ورىس وتىر. ولار اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنا بەكىتىلەيىن دەپ جاتقاندار ەدى. انا تىلىندە امانداسقان ەكى قازاقتى قوناەۆ سول جەردە توقتاتىپ، جالپىعا تۇسىنىكتى ورىس تىلىنە كوشۋلەرىن سۇرايدى. ءۇشىنشى جولداس الدەنەنى جاسىرىپ وتىر دەپ جامان ويلاپ قالماس ءۇشىن. 

سول ۇشەۋدىڭ ءبىرى مەنىڭ ەسكى تانىسىم راحىمباي تازابەكوۆ بولاتىن. ول اۋىلدا تۋعان ادام. زووتەحنيك بولىپ ءومىر بويى اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا ىستەگەن ناعىز اۋىلدىڭ قازاعى. وعان رەسپۋبليكا باسشىسىنىڭ ءوزى سەكىلدى ەكىنشى قازاقتان ورىسشا سويلەۋىن تالاپ ەتۋى وعاش بولىپ كورىنگەن.

 

بەسىنشى باعان 

مەندە ۇيعىر جازۋشىسى ابدىكەرىم عانيەۆتىڭ «يسمايل يۋسۋپوۆ: «س چيستوتوي پومىسلوۆ» اتتى دەرەكتى پوۆەسى بار. سودان ءۇزىندى كەلتىرەيىن: «رەسپۋبليكاعا باسشىلىق ەتۋگە مەن كەلگەندە «مەنىڭ قاراكوز دوستارىم» قازاقستاننىڭ باسىنا ۇيعىر كەلدى دەدى. ال، قوناەۆ تۋرالى ونداي اڭگىمە ايتىلعان جوق. ونىڭ ۇلتى تاتار ەدى عوي. مۇنى مەن قازاقستاننىڭ بۇرىنعى باسشىسى رەتىندە تولىق جاۋاپتىلىقپەن مالىمدەيمىن. قوناەۆتى جانە ونىڭ اتا-اناسىن مەنەن ارتىق ەشكىم بىلمەيدى. سەبەبى، مەنىڭ اتا-انام ونىڭ اتا-اناسىمەن الماتىدا كورشى تۇرعان. ال، ءبىز د.ا.قوناەۆ ەكەۋمىز بالا كەزدەن بىرگە وستىك، سوسىن سوپى زارۆات اتىنداعى ۇيعىر ورتا مەكتەبىندە بىرگە وقىدىق. 

قازاقستان باسشىسىن ۇلتتىق كادرلار ساپىنان بەكىتەمىز دەگەن ماسەلە كوتەرىلگەن ۋاقىتتا قوناەۆ ءوز پاسپورتىن ءبىر-اق تۇندە جويىپ جىبەرىپ، ۇلتى قازاق دەپ كورسەتىلگەن جاڭاسىن العان بولاتىن. ونىڭ سول قۋلىعىن مەن جاقسى بىلەتىنمىن. بىراق، ول دەرەكتى اشىق ايتاتىن ۋاقىت ول كەزدە ءالى كەلمەگەن ەدى». 

(1962 جىلى يسمايل يۋسۋپوۆ قازاقستان كومپارتياسى وك-ءنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ بەكىتىلىپ، ەكى جىل جۇمىس ىستەگەن.) 

پارتيانىڭ كونەكوز قىزمەتكەرى ساتىپالدى توتانوۆ «وتكەن ءومىر وتكەلدەرى» دەگەن كىتابىن شىعاردى. كىتاپ ءبىرىنشى جاق – قاتىسۋشى جانە كوزبەن كورۋشى تاراپىنان باياندالعان ءارتۇرلى دەرەكتەرگە تولى. دەرەكتەر بىرەۋدىڭ شامىنا تيەر-تيمەسىنە قاراماستان، بوياماسىز، قاز-قالپىندا بەرىلگەن. ەستەلىكتە نەشەتۇرلى قىزىقتار جەتىپ-ارتىلادى.

پارتيالىق قىزمەتتەن كەتكەننەن كەيىن ساتىپالدى توتانوۆقا رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنىڭ جانىنداعى ءدىن جونىندەگى كەڭەستى باسقارۋ تاپسىرىلعان. سول كەڭەستىڭ قاراعاندى وبلىسى بويىنشا بولىمشەسىنىڭ باسشىسى قاراعاندى وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتتى باسقارعان كەزىندە قوناەۆتىڭ ءوز قولىمەن تولتىرىلعان انكەتانى كورىپ قالعانىن ايتقان. 

انكەتادا دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ ۇلتى تاتار دەپ كورسەتىلگەن. قاراعاندى وبلىسى بويىنشا كەڭەستىڭ جەتەكشىسى الگىندەي انكەتانىڭ تابىلعانىن سول ۋاقىتتا قاراعاندى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولىپ قىزمەت ەتەتىن نۇرسۇلتان نازارباەۆقا ايتقان. نۇرسۇلتان نازارباەۆ ول قۇجاتتى ەكەۋىنەن باسقا ەشكىم بىلمەيتىندەي ەتىپ تىعىپ تاستاۋدى سۇراعان. 

ودان سوڭ زامان وزگەردى. ساتىپالدى توتانوۆ قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسىندە جۇمىس ىستەپ ءجۇردى. 1990 جىلدىڭ 20 ساۋىرىندە نۇرسۇلتان نازارباەۆ لەنيننىڭ 120 جىلدىعىن قالاي اتاپ ءوتۋ كەرەكتىگىن اقىلداسۋ ءۇشىن الماتىنىڭ ءار اۋدانىنان 10 ارداگەردى وزىنە شاقىرىپ الادى. 

ءارتۇرلى سۇراقتارعا، ونىڭ ىشىندە دىنمۇحامەد قوناەۆقا قاتىستىلارىنا دا جاۋاپ بەرىپ وتىرعان نازارباەۆ وعان قاتىستى ارتىق ءسوز ايتپاۋدى، تىنىش دەمالۋىنا مۇمكىندىك بەرۋدى سۇرادى. ساتىپالدى توتانوۆتىڭ ەستەلىگى بويىنشا، سول جولى نازارباەۆ وتىرعاندارعا قاراپ، كىشكەنە ويلانىپ الىپ، كۇتپەگەن جەردەن: «قوناەۆ قازاق ەمەس، پارتياعا ءوتۋ ءۇشىن ءوز قولىمەن تولتىرعان انكەتاسىندا ۇلتىن تاتار دەپ كورسەتكەن» دەپ ايتىپ سالعان.

زامان سونداي ەدى، ادامدارعا مانساپ ءۇشىن سوۆەتتىك تولقۇجاتتىڭ كوپىرمە بەسىنشى باعانىنداعى جازۋدى وزگەرتۋگە تۋرا كەلگەن. وزبەكستانداعى كوپتەگەن قازاق پەن تاجىكتەر وزبەك بولىپ جازىلۋعا ءماجبۇر بولعان دەيدى عوي. كەيبىرەۋلەر مانسابىن وسىرۋگە ەش كەدەرگى بولماس ءۇشىن قازاق بولىپ جازىلاتىن ونداي جاسىرىن جايت قازاقستاندا بولعان جانە ءالى دە بار.

 

ساتپاەۆتى كورە الماۋ 

1975 جىلى تەرۋدەن الىنىپ تاستالعان جازۋشى مەدەۋ سارسەكەەۆتىڭ قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى قانىش ساتپاەۆ تۋرالى كىتابىن ەسكە الايىق. 

جازۋشى قالاماقىسىنىڭ ءبىرشاماسىن الىپ، جۇمساپ ۇلگەرگەن باسپادان شىعۋعا دايىن تۇرعان كىتاپتى كىمنىڭ نە سەبەپپەن وندىرىستەن الىپ تاستاعانىنا جاۋاپ الا الماي ءوزىنىڭ اۋرە-سارساڭعا تۇسكەنىن، ەش ناتيجە شىعارا الماي ءارى-بەرى سەندەلگەنىن كەيىن جەكە ءبىر كىتاپ ەتىپ جازىپ شىقتى. دىنمۇحامەد قوناەۆ ونىڭ ەكى بىردەي حاتىن جاۋاپسىز قالدىرعان. 

جازۋشىنى قازاقستان كومپارتياسى وك-ءنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى ساتتار يماشەۆ ون ءۇشىنشى كۇنى قابىلداعان، بىراق، ناقتى جاۋاپ بەرۋدەن جالتارىپ باققان. ول جازۋشىنىڭ ساتپاەۆ تۋرالى كىتابىن جاريالاماۋىن سۇراپ، نە ۇسىنبادى دەسەڭىزشى، مورالدى-ماتەريالدى يگىلىكتىڭ بارلىق ءتۇرىن بەرۋگە دايار بولعان. بىراق، اقىر-اياعىندا بۇل «ۇيدە» وزىنەن باسقا دا ادامداردىڭ بار ەكەنىن ايتىپ، شىندىقتىڭ بەتىن اشپاسقا امالى قالماعان. الگىدەن سوڭ باسقا ءسوزدىڭ قاجەتى جوق، ءبارى دە تۇسىنىكتى بولعان. 

قانىش ساتپاەۆ تۋرالى كىتاپ تەك بەس جىلدان كەيىن عانا، 1980 جىلى ماسكەۋدە «مولودايا گۆارديا» باسپاسىنان جارىق كوردى. 1994 جىلى «سانات» باسپاسىنان مەدەۋ سارسەكەەۆتىڭ «قۋعىندالعان ساتپاەۆ» دەگەن ساتپاەۆ تۋرالى اڭگىمەنىڭ وقىرماندارعا جەتۋى اۋىر دا ۇزاق بولعان قيىن جولى تۋرالى كىتابى شىقتى. 

كوپتەگەن دەرەكتەردىڭ اراسىندا مىناداي دا ءبىر وتە قىزىق دەرەك بار. 1981 جىلى دىنمۇحامەد قوناەۆقا سسرو گەولوگيا ءمينيسترى ەۆگەني كوزلوۆسكي كەلەدى. سول مينيستر ساتپاەۆتى ماقتانىش كورەتىنىن، ۇلكەن جەزقازعاندى اشقان وسىناۋ ءىرى گەولوگ عالىمنىڭ الدىنداعى بورىشى جايىندا ءسوز قوزعايدى. 

سول كەزدە دىنمۇحامەد قوناەۆ ءمينيستردى توقتاتىپ، ء«سىز قاتەلەسىپ وتىرسىز، جەزقازعاندى تۇبەگەيلى زەرتتەپ، اشقان ادام – گەولوگ سەيفۋللين. ساتپاەۆ ونىڭ ەڭبەگىن پايدالانىپ كەتكەن» دەيدى. 

مينيستر داۋلاسپادى، ويتكەنى، سوكپ وك ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسىنە ءبارى جاراسىمدى. ساتپاەۆ حالىقارالىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى كاكىمبەك سالىقوۆتىڭ سوزىمەن جاۋاپ بەرەيىك: «قانىش ساتپاەۆ دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن سوۆەتتىك زامانداعى كەيبىر باسشىلاردىڭ ونىڭ ەسىمىن ۇمىتتىرىپ جىبەرۋگە تىرىسقانىن ۇلكەن قىنجىلىسپەن ايتۋعا تۋرا كەلەدى. ونىڭ ءبارى بيىككە قالىقتاپ شىققان داڭقىنىڭ كولەڭكەسىندە قالۋدان قورىقتى». 

دەسە دەگەندەي-اق، قانىش ساتپاەۆ – قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى، وداقتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى بولعان تۇڭعىش قازاق، وسى اكادەميا تورالقاسىنىڭ مۇشەسى، مەملەكەتتىك جانە لەنيندىك سىيلىقتار جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ مۇشەسى، جوعارعى اتتەستاتسيالىق كوميسسيانىڭ مۇشەسى. 

اكادەميك شاپىق شوقين وعان تاعى ءبىر وتە بيىك باعا بەرەدى: «سينتەتيكالىق اقىلدىڭ ويشىلدارى وتە سيرەك تۋادى. بارىنشا سينتەتيكالىق قۇرىلىمداعى اقىل-پاراسات يەلەرى كەڭىنەن تانىمال: لەوناردو دا ۆينچي، ەينشتەين، اندرەي ساحاروۆ. ولار نەمەن شۇعىلدانسا دا قايتالانباس تۇلعاعا اينالادى. مەن ەش كۇمانسىز قانىش ساتپاەۆتى دا وسى ايرىقشا اقىل-پاراساتقا يە ويشىلداردىڭ قاتارىنا جاتقىزامىن». 

ال ءتىپتى قازاقستاننىڭ وزىندە بەيمالىم گەولوگ سەيفۋلليندى ونىمەن سالىستىرۋعا دا كەلمەيدى. 

 

بەيسەباەۆتىڭ ەسىمىن قوناەۆ قالاي ۇمىتتىردى 

جوعارعى جاقتاعى ءومىر حالىققا بەيمالىم، ونداعى بولىپ جاتقان جايتتاردىڭ ءبىر ۇشقىنى عانا جەتەدى جۇرتقا. سونداي جايتتاردىڭ ءبىرى – قوناەۆتان كەيىنگى ەڭ ماڭىزدى ادام، رەسپۋبليكانىڭ مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ءماسىمحان بەيسەباەۆتىڭ زەينەت جاسىنا جەتۋىنە بايلانىستى زەينەتكەرلىككە شىعۋى.

بەيسەباەۆتىڭ كۇش-قايراتى ءالى بويىندا، ناعىز بابىنا كەلگەن شاعى ەدى. ونىڭ زەينەتكەرلىككە شىعۋى ءوزى ءۇشىن دە، وتباسى ءۇشىن دە توسىن جاعداي بولعانىن ءبىز ءبىراز ۋاقىت وتكەندە ءبىر-اق بىلدىك.

ءماسىمحان بەيسەباەۆتىڭ كومەكشىسى، كەيىننەن مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولعان جارىسبەك ءابۋتاليپوۆ سول كەزدى بىلاي دەپ ەسىنە الادى:

«1970 جىلدىڭ 31 ناۋرىزىندا كۇندىزگى ساعات ون بىردە ونى د.ا.قوناەۆ شاقىرىپ الىپ، جوعارعى كەڭەس تورالقاسىنىڭ جەتەكشىسى نيازبەكوۆ پەن وك-ءتىڭ ەكىنشى حاتشىسى تيتوۆتىڭ قاتىسۋىمەن ونىڭ زەينەتكەرلىككە شىعۋى كەرەكتىگىن جاريا ەتتى. سول كۇنى-اق ساعات 14-تە وك بيۋروسى بەيسەباەۆتى قىزمەتىنەن بوساتىپ، ورنىنا بايكەن ءاشىموۆتى تاعايىندادى.

ونىڭ الدىندا سسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ سەسسياسىندا بەيسەباەۆپەن سسرو مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ن.ك.بايباقوۆ، مەملەكەتتىك جابدىقتاۋ توراعاسى ە.دىمشيتس، قارجى ءمينيسترى ۆ.ف.گاربۋزوۆ جولىعىپ، رەسپۋبليكا ۇكىمەتىندەگى تىڭعىلىقتى جۇمىستارى ءۇشىن العىس ايتقان بولاتىن. سول كەزدە ولار: «ماكە، ءالى شاشىڭدا ءبىر تال اق جوق. جۇمىس ىستەي بەر، ءبىز ساعان كومەكتەسەمىز» دەپ قالجىڭداپ ەدى.

سسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى الەكسەي كوسىگين ءماسىمحان بەيسەباەۆتى ىسكەرلىگى، پرينتسيپتىلىگى جانە شىنشىلدىعى ءۇشىن سىيلاپ، باعالايتىن. كوپ ۇزاماي، وسىنداي تاماشا قاسيەتتەردىڭ يەسى – ونى قازاقتىڭ شالعىن-جايىلىم شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ەتىپ تاعايىندادى. ينستيتۋت ەندى عانا قۇرىلىپ، ءالى قالىپتاسىپ ۇلگەرمەگەن ەدى. بەيسەباەۆ قاجەتتى قاراجاتتىڭ بولىنۋىنە سەبەپ بولىپ، ەكى جىلدىڭ ىشىندە كەشەننىڭ قۇرىلىسىن اياقتادى. بىراق، تاعى دا ونىڭ قىزمەتتەن كەتۋىن تالاپ ەتتى. ال، بۇل كىسى سونداي جۇمىس ىستەگىسى كەلىپ قۇلشىنىپ ەدى!»

رەسپۋبليكا مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى كامالباي كەتەباەۆتىڭ ەستەلىگىنەن:

«ونىڭ اينالاسىنداعى قايراتكەرلەر دە زەينەتكەرلەر ەدى، سوندىقتان مۇنداي شەشىمنىڭ سەبەبىن ەشكىم تۇسىنە المادى. مەن، ءوز باسىم ءىرى مەملەكەت قايراتكەرىن قۋدالاۋدىڭ ناعىز سەبەبىن بىلەتىن ەدىم.

1969 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي بىردە ءبىز ول ەكەۋمىز الداعى جىلدىڭ كەيبىر ماسەلەلەرىن تالقىلاپ وتىرعانبىز. سول ساتتە ۇكىمەتتىك تەلەفون شىر ەتە ءتۇستى. تۇتقانى كوتەرگەن ءماسىمحان بەيسەبايۇلى بايىپپەن تىڭداپ الدى دا: «ديماش، مەن ول الاياققا ۇسىنىس بەرمەيمىن» دەپ نىق سويلەدى. تەلەفون تۇتقاسىن قويعان سوڭ مەنىڭ جۇزىمدەگى ساۋالدى كوردى دە، ساۋدا ءمينيسترىن مينيسترلەر كەڭەسى توراعاسى ورىنباسارىنىڭ بوس تۇرعان ورنىنا ۇسىنىپ جاتقانىن ايتتى. ول قىزمەتتە زورين بولعان، بىراق، ونى زەينەتكەرلىككە شىعارىپ جىبەرگەن.

ءماسىمحان بەيسەباەۆ ۇكىمەت باسىنان كەتكەن سول ءبىر كەز باسشى قىزمەتتەرگە دايىندىعى ناشار جانە بارلىق كەزدە شىنشىل بولا بەرمەيتىن، جالعىز عانا بىلەتىندەرى قامقورشىعا قىزمەت ەتۋ، ياعني، توقىراۋدىڭ وزەگىن قۇراعان كادرلار كەلىپ جاتقان ەكىۇداي ۋاقىت ەدى. سوندايلاردىڭ جولىندا تەمىردەي بەرىك، بيىك پاراساتتى بەيسەباەۆ تۇردى. بۇل بەيسەباەۆتىڭ پرينتسيپشىلدىگىنىڭ ءبىر عانا كورىنىسى، ال، بۇل سەكىلدى جايتتار تالاي رەت بولعان، سول سەبەپتى ونى نەلىكتەن زەينەتكەرلىككە شىعارىپ جىبەرگەنى وزدىگىنەن-اق تۇسىنىكتى».

ءبىر كەزدەرى ءبىرتالاي قايراتكەر جينالىپ، سالىنۋىنىڭ باسى-قاسىندا قوناەۆتىڭ ءوزى بولعان الماتى وبلىسىنداعى قاپشاعاي قالاسىنا ونىڭ ەسىمىن بەرەيىك دەپ ۇسىنىس جاسادى. بىراق، سۋ قويماسى، ەلەكتر ستانتسيالارى، تۇرعىن ۇيلەر، تەمىرجول كوپىرى، بالىق زاۋىتى، فارفور شىعاراتىن فابريكا جانە باسقا دا نىسانداردىڭ قۇرىلىسىنىڭ باسى-قاسىندا بەيسەباەۆ تا بولدى عوي!

بولاشاقتا باسەكەلەس بولۋى ىقتيمال ادامداردى ىعىستىرۋ

«وت ستالينا دو گورباچەۆا» دەگەن كىتابىندا دىنمۇحامەد قوناەۆ وك-ءتىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى بولعان مۇحامەتقالي سۋجيكوۆتى كەنەتتەن سىنعا الادى.

كىتاپتان ءۇزىندى وقيىق: «شاياحمەتوۆتىڭ وڭ قاسيەتتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، ونىڭ ماڭدايالدى ۇلتتىق زيالى قاۋىم وكىلدەرىنە قاتىستى ءىرى قاتەلەر جىبەرگەنىن ايتپاسقا بولمايدى. اسىرەسە، مۇحامەتقالي سۋجيكوۆ وك-ءتىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى بولىپ قىزمەت ەتكەن 1951-1954 جىلدارى سول قاتەلەر سالعان سىزات ەرەكشە تەرەڭدەپ، سالدارى اۋىرلاپ كەتتى. ماسەلەن، كەرەمەت ەپوس ۇلگىلەرىنىڭ حالىققا قارسى مازمۇنى تۋرالى قازاقستان كومپارتياسى وك-ءنىڭ جويقىن قاۋلىسىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى! سول ەپوس ۇلگىلەرىنە قاتىستى قانشاما عالىمداردىڭ، تاريحشىلاردىڭ، فيلولوگتاردىڭ جانە تۇتاس ءبىر ۇجىمداردىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى ەش بولدى دەسەڭىزشى!»

ەندى انىقتاما بەرەيىك. مۇحامەتقالي سۋجيكوۆ يدەولوگيانىڭ باسىنا 1951 جىلى قاراشا ايىندا اقتوبە پارتيا وبكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتىنەن كەلدى. ول 1950 جىلعى 26 جەلتوقساندا ەلدەگى ەڭ باستى كوممۋنيستىك باسىلىم – «پراۆدا» گازەتىنىڭ بەتىندە «زا ماركسيستسكو-لەنينسكوە وسۆەششەنيە ۆوپروسوۆ يستوري كازاحستانا» دەگەن ماقالا جارىق كورگەننەن كەيىن كەلدى. ول ماقالا رەداكتسيالىق القادا ءتورت رەت تالقىلانعان.

ماقالا سىنعا شىنداپ ىلىكتى، جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ ءوزى ماسەلەنى ۋشىقتىرماۋدى سۇراۋعا ءماجبۇر بولدى. ماقالا ەتنوگرافيا جانە ارحەولوگيا تاريحى ينستيتۋتىندا وتكەن جابىق پارتيا جينالىسىندا 1951 جىلى ناۋرىز ايىندا تالقىعا ءتۇستى، ياعني وك-كە سۋجيكوۆ كەلگەنگە دەيىن. ءسوز سويلەگەن ون ءبىر ادام «پراۆدانى» قولداپ شىقتى.

1951 جىلدىڭ قازان ايىندا سوكپ وك-ءنىڭ نۇسقاۋىمەن قازاقستان كپ وك-نىڭ پلەنۋمى «رەسپۋبليكا بويىنشا پارتيالىق ۇيىمدارداعى يدەولوگيالىق جۇمىستاردىڭ جاي-كۇيى جانە ونى جاقسارتۋ شارالارى تۋرالى» ماسەلە قارادى. بۇل ءىس قازاقستانعا قاتىستى ارنايى قاۋلىنىڭ قابىلدانۋىنا دەيىن جەتپەي، «پراۆدا» ماقالاسىنىڭ تالقىلانۋىمەن عانا توقتاعانىنا شۇكىر دەيدى تاريحشىلار.

ماسكەۋدىڭ قىسىمىن الدەقايدا قارىمدى ارىپتەستەرىن كورە الماعان ءوز تاريحشىلارىمىز عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە وك اپپاراتىنىڭ كەيبىر باسشى قىزمەتكەرلەرى دە ودان سايىن كۇشەيتتى. كەيىننەن قوستاناي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولعان وك-ءتىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى حرامكوۆ سول پلەنۋمدا تۇسىنبەۋشىلىك تۋعىزىپ الارمىن دەگەن قورقىنىشپەن بۇعان دەيىن پىكىر بىلدىرە الماعانىن مالىمدەدى.

«پراۆدا» وكىلىنە كەنەسارى قوزعالىسىن رەاكتسيالىق دەپ سانامايتىنىن ايتقان جۇماباي شاياحمەتوۆ 1944 جىلى «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندەگى ماقالادا ابىلاي، كەنەسارى حانداردى جانە ناۋرىزباي باتىردى حالىق قاھارماندارىنىڭ قاتارىنا جاتقىزعانىم دۇرىس بولمادى دەپ مويىندادى.

ەندى مىناداي ءبىر زاڭدى سۇراق تۋىندايدى: نەگە دىنمۇحامەد قوناەۆ سۋجيكوۆتىڭ باستاماسىمەن شىقتى دەيتىندەي ءبىر دە ءبىر جويقىن قاۋلىنى اتاماعان؟

سۋجيكوۆ اقتوبە، قىزىلوردا، سەمەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتتەرىندە، قكپ وك-ىندە حاتشى بولىپ قىزمەت اتقارعاندا باسالقى، بىرەۋدىڭ ىعىنا كەتەتىن ەمەس، وزىنە كەلەر قاۋىپ-قاتەردى ويلاماستان حالىقتىڭ ىڭعايىنا قاراي جۇرەتىن جان رەتىندە تانىلعان.

ول باسشىلاردىڭ ىشىندە ءبىرىنشى بولىپ سەمەي يادرولىق سىناق الاڭىنىڭ زيانىن انىقتاپ، قازاقستان كپ وك-مەن الدىن-الا كەلىسپەستەن، پارتيا وبلىستىق كوميتەتى بيۋروسىنىڭ اتىنان تىكەلەي حرۋششەۆكە حات جازدى. وك-ءتىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى نيكولاي بەلياەۆكە ءبىر دانا شيفروۆكاسىن عانا تاپسىردى.

ونىڭ بۇل باستاماسى ماسكەۋگە دە، الماتىعا دا ۇنامادى. ىلە-شالا تەمىرتاۋ وقيعاسى ءدۇر ەتە قالدى. مۇحامەتقالي سۋجيكوۆ جۇمىسشىلاردىڭ تولقۋىن ادىلەتتى ساناپ، وك-ءنىڭ پلەنۋمىندا قوناەۆ باسقاراتىن پارتيا جانە ۇكىمەت باسشىلىعىن وتكىر سىنادى. سودان كەيىن سۋجيكوۆتى وبلىستىڭ باسىنان كەتىردى.

ونى رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتىك باسپا كوميتەتى توراعاسى ەتىپ تاعايىنداعان كەزدە زەينەتكەرلىككە دەيىن ءتورت جىل قالعان ەدى. ءبىلىمى، بۇرىنعى جۇمىس تاجىريبەسى جاعىنان ول مۇنداي شاعىن سالادا جاڭا باستاۋشىنىڭ دەڭگەيىندە بولدى. ەندى، ءبىر قاراعاندا زەينەتكەرلىككە دەيىنگى جىلداردى وسى قىزمەتتە وتىرىپ، جايباراقات وتكىزۋگە ءتيىس ەدى. رەسپۋبليكا باسشىلىعى دا ءسويتىپ ەسەپتەگەن بولسا كەرەك.

الايدا، كەلەشەك ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن شىعارماشىل ادام بولعان سوڭ تىنىش وتىرۋ وعان جات ەدى. ول ەندى بۇل جاڭا قىزمەتىندە قالانىڭ ءار تاراپىنا شاشىراي ورنالاسقان باسپاگەرلەر مەن پوليگرافيستەردىڭ جۇمىس جاعدايى مەن كۇندەلىكتى ءومىر دەڭگەيلەرىن جاقسارتۋدى ماقسات ەتىپ قويدى.

بارلىق باسپالاردى، قوسالقى قىزمەتتەرىمەن قوسا پوليگرافيالىق كاسىپورىنداردى، كىتاپ قورىن، كەرەكتى مامانداردى دايارلايتىن وقۋ ورىندارىن، جۇمىسكەرلەرگە ارنالعان تۇرعىن ءۇي جانە بالا باقشانى جيناقتاپ ورنالاستىرۋ ءۇشىن ۇلكەن اۋماق كەرەك بولدى. مۇنداي جوبالارعا ليميت، قاراجات، ت.ت. كەرەك. ونىڭ ءبارىن وداقتىڭ مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ ورگانى، قارجى مينيسترلىگى ارقىلى شەشۋ قاجەت.

ءسويتىپ ءجۇرىپ، قالاشىقتىڭ قۇرىلىسى باستالدى. باسقا وداقتاس رەسپۋبليكا وكىلدەرى قىزىعا دا قىزعانا قارايتىنداي، بۇل وداقتاعى وسىنداي العاشقى قالاشىق ەدى. بىراق، 60 جىلدىق مەرەيتويى جاقىنداپ كەلىپ قالعان تۇستا، الماتى تۇبىندەگى شيپاجايدا دەمالىپ جاتقان مۇحامەتقالي سۋجيكوۆتى شاقىرىپ الىپ، زەينەتكەرلىككە شىعۋعا ءتيىس ەكەنىن مالىمدەگەن.

تۋرا 60 جاسقا تولعاندا قارسىلاستى قىزمەتتەن شەتتەتۋ داستۇرى

تۋرا وسىلاي 60 جاسقا تولعان كۇنى جۇمابەك تاشەنوۆتى دا زەينەتكەرلىككە شىعارعان. جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ كەزىندە وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولعان، كەيىننەن حرۋششەۆتىڭ تۇسىندا جوعارعى كەڭەس تورالقاسىنىڭ جانە مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولعان تاشەنوۆ تۋرالى قوناەۆتىڭ ەستەلىگىنەن وقيىق:

«حرۋششەۆ ماعان رەسپۋبليكا مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى تاشەنوۆتى قىزمەتىنەن بوساتۋعا نۇسقاۋ بەردى. «وعان مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ ىستەۋ قيىن، كولەمى شاعىنىراق جۇمىس بەرىڭدەر وعان».

جوعارعى كەڭەستە جۇمابەك تاشەنوۆ جاپ-جاقسى-اق جۇمىس ىستەدى، بىراق، ونىڭ مينيسترلەر كەڭەسىنە اۋىستىرىلۋى مەنىڭشە دۇرىس شەشىم بولعان جوق. توراعا رەتىندە ول رەسپۋبليكا ۇكىمەتى جۇمىسىنىڭ نەگىزگى تۇستارىن قامتي المادى. سوكپ وك-نە ونىڭ ۇستىنەن ارىز قارشا بورادى. وعان نەگىز بولعان ونىڭ سىيىمسىز مىنەزى، شىدامسىزدىعى جانە ماقتانعويلىعى».

جۇمابەك تاشەنوۆ وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ شىمكەنتكە كەتتى، زەينەتكەرلىككە دە وسى قىزمەتىنەن شىقتى.

وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ ءۇش بىردەي ماقتالى اۋدانىن وزبەكستانعا بەرۋگە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىعىپ، نيكيتا حرۋششەۆپەن اشىق تا شۋلى داۋعا تۇسكەن تاشەنوۆ ەكەنى بارىمىزگە بەلگىلى.

تىڭ جەرلەردىڭ بىرىڭعاي باسقارماسىن قۇرۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ بەس سولتۇستىك وبلىسىنىڭ رەسەيگە بەرىلۋىنە دە قارسى شىققان سول ەدى. نيكيتا حرۋششەۆتىڭ ول ويى قازاقستان قۇرامىندا تىڭ ولكەسىن قۇرۋمەن اياقتالدى.

جازۋشى جانە ديسسيدەنت كارىشال اسانوۆ جۇمابەك تاشەنوۆ جايىندا ەكى كىتاپ شىعارعان. سول ەڭبەكتەرىندە تۋعان جەردىڭ جات قولعا وتۋىنە قارسى تاشەنوۆتىڭ جۇرگىزگەن تاباندى كۇرەسى تۋراسىندا ايتىلادى.

جۋىردا عانا جاسى 82-گە كەلىپ قايتىس بولعان امانوللا رامازانوۆ پاۆلودار وبلىسىندا سوۆحوز ديرەكتورى بولىپ تۇرعان كەزىندە، جوعارعى كەڭەس تورالقاسىنىڭ توراعاسى تاشەنوۆتى ءبىرىنشى رەت كورگەن. سوسىن ولار كوپ جىلدان كەيىن تاعى دا كەزدەسكەن. بۇل جولى رامازانوۆ شىمكەنت وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ەدى، ال تاشەنوۆ وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولاتىن.

رامازانوۆ جۇمابەك تاشەنوۆتىڭ ادامدىق ار-نامىسىن ساقتاي بىلگەنىن، كەشە عانا بيىك قىزمەتتە بولعانىن مىندەت قىلماي، قىزمەتتىك ەتيكانى قاتاڭ ساقتاعانىن، ەسكى تانىستىقتى جەلەۋ ەتپەگەندىگىن، باسشىنىڭ الدىندا ءتيىستى ۋاقىتىنان ءبىر مينۋت تا ارتىق وتىرمايتىن ادام بولعانىن ايتادى.

ءبىر تاڭعالارلىق جايت بار: دىنمۇحامەد قوناەۆ باعالاماعان وزبەكالى جانىبەكوۆتى كەلىمسەك گەننادي كولبين جوعارى باعالادى. وزبەكالى جانىبەكوۆ نازارباەۆتىڭ الدىنان ۇلكەن ساياساتقا جول اشىپ بەرگەنىمەن دە بەلگىلى. ول جاس نۇرسۇلتاندى تەمىرتاۋدا جۇرگەن كەزىندە كوڭىلىنە ءتۇيىپ قويعان، كومسومول-پارتيالىق قىزمەتىن جوعارىلاتقان، ونىڭ العاشقى قامقورشىسى بولعان.

تورعاي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى كەزىندە جانىبەكوۆ مەڭىرەۋ قالاشىقتىڭ وركەنيەتتى، مادەني وبلىس ورتالىعىنا اينالۋىنا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى.

وبلىستىق دراما تەاترى، وبلىستىق فيلارمونيا، پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتىڭ اشىلۋىنا دا سەبەپشى بولعان سول. ولاردىڭ ءبارى تاقىر جەردەن بوي كوتەردى. بۇل وڭىردەن ونى قازاقستان كومپارتياسى وك-ءنىڭ قايتا قۇرىلعان حالىقارالىق بولىمىنە مەڭگەرۋشى ەتىپ اۋىستىردى.

بىراق، بىردە ونى يدەولوگيا جونىندەگى حاتشى ساتتار يماشەۆ شاقىرىپ الىپ، مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە بارۋىن ۇسىنادى. بۇل دەگەنىڭىز قىزمەتىنىڭ تومەندەتىلۋى ەدى. وزبەكالى جانىبەكوۆ نەدەن جازىپ قالعانىن سۇرايدى. جاۋاپ جوق. كەلەسى كۇنى، سەنبى كۇنى ەرتەمەن ونى قايتادان وك-نە شاقىرادى. ساتتار يماشەۆ ەكىنشى حاتشى كوركين ەكەۋى ودان جاڭا قىزمەتكە بارۋعا كەلىسىمىن تالاپ ەتەدى.

جانىبەكوۆتىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرگەن كوركين بۇل قوناەۆتىڭ پارمەنى، ول دۇيسەنبى كۇنى جۇمىسقا شىعادى، سوعان دەيىن ءبىز ونىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋىمىز كەرەك دەيدى. بۇدان كەيىن جانىبەكوۆتىڭ وك-ءتىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ جانە سوكپ وك ساياسي بيۋروسى مۇشەسىنىڭ شەشىمىمەن داۋلاسۋعا قاۋقارسىز ەكەنىن ايتۋدان باسقا لاجى قالمايدى.

ءبىرشاما ۋاقىت وتكەننەن كەيىن وزبەكالى جانىبەكوۆ الماتى وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە بارادى. ونىڭ سورىنا قاراي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى مارات مەڭدىباەۆ بولاتىن. ونىمەن بىرگە جۇمىس ىستەۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. سوسىن قوناەۆقا بارىپ جانىبەكوۆ ءوزىن قىزمەتتەن بوساتۋىن سۇرايدى. بىرنەشە كۇن وتكەندە ءليفتىنىڭ اۋىزىندا ول مەڭدىباەۆپەن ۇشىراسىپ قالادى، ول بۇعان: «جۇمىستان كەتكىڭ كەلە مە؟ كەتىرەمىز» دەپ مازاق قىلىپ كۇلەدى.

دىنمۇحامەد قوناەۆ بيلىكتەن كەتكەننەن كەيىن ونىڭ ورنىنا كەلگەن گەننادي كولبين وزبەكالى جانىبەكوۆتى مادەنيەت ءمينيسترى قىزمەتىنە شاقىرادى. تاعى ءبىراز ۋاقىت وتكەندە وك-ءتىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى ەتىپ تاعايىندايدى. بىراق، ول ءوزىنىڭ قابىلەت-قارىمىن تولىق جۇمساپ ۇلگەرە الماي قالادى، ويتكەنى، كوپ ۇزاماي پارتيا تاراپ كەتەدى.

بىراق، سول ارالىقتا دا وزبەكالى جانىبەكوۆ پايدالى ءىس جاساپ ۇلگەردى. جەلتوقسان وقيعاسىنا بايلانىستى قۋدالاۋعا تۇسكەن ءبىراز پەداگوگ كىسىلەردىڭ اقتالۋىنا كومەكتەستى. ولاردىڭ اراسىندا قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى ومىربەك جولداسبەكوۆ تە بار ەدى.

تىك مىنەزدى، ءپرينتسيپشىل جانىبەكوۆ دىنمۇحامەد قوناەۆقا قالاي كەرەك بولماسا، گەننادي كولبيننىڭ ورنىنا كەلگەن نۇرسۇلتان نازارباەۆقا دا ءدال سولاي كەرەك بولمادى. كوممۋنيستىك پارتيا تاراعان ساتتە جانىبەكوۆ 60 جاسقا كەلگەن ەدى، وعان ەشكىم ەشقانداي قىزمەت ۇسىنبادى، ەندى ونىڭ ءومىر بويى جيناعان تاجىريبەسى مەن ءبىلىمى ەشكىمگە كەرەك بولماي قالدى. سۇرانشاقتانۋعا ونىڭ دا نامىسى جىبەرمەدى.

بۇگىنگى جەمقورلىق قوناەۆتىڭ كەزىندە باستالعان

سوۆەتتىك باسشى نيكيتا حرۋششەۆ پاۆلودار وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، تىڭ يگەرۋ كەزىندە قازاقستانعا كەلىپ قالعان سەمەن ەلاگيندى كوزبوياۋشىلىعى ءۇشىن قىزمەتىنەن بوساتتى. حرۋششەۆ بيلىكتەن كەتكەندە الگىنىڭ جۇلدىزى قايتا جارقىرادى. سەمەن ەلاگين بيىك مانساپتاردا: وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ باستىعى، الماتى وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، سوسىن توراعاسى، قكپ وك-ءنىڭ مۇشەسى، رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى جانە تورالقاسىنىڭ مۇشەسى بولدى.

كەز-كەلگەن رەتى كەلگەن ساتتە ول لەونيد برەجنەۆپەن دوس ەكەنىن اشىق ايتاتىن. بىراق، وسى شەنەۋنىكتىڭ وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى كۇردەلى قۇرىلىس باسقارماسىنىڭ باستىعى كوشكينمەن ءسوز بايلاسىپ، پاتەر ساتۋمەن اينالىساتىنى بەلگىلى بولدى. جانە دە وتە كوپ مولشەردە پاتەر ساتۋ وقيعاسى-تۇعىن.

سوت كەزىندە ەكى ءجۇز پاتەردى ساتقاندارى انىقتالادى. بىراق، شىن مانىندە ساتىلعان پاتەرلەردىڭ سانى مۇنىمەن دە بىتپەس ەدى، ويتكەنى، كوپ ادام ساتىپ العان پاتەرىن قايتارۋعا تۋرا كەلە مە دەگەن قورقىنىشپەن جاسىرىپ قالعان. پاتەردىڭ قۇجاتىن راسىمدەۋ تەك وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىندە جاسالادى، ول ءبىر ءوزى ءارى قوجايىن، ءارى وكىم ەتۋشى، ۇلەستىرۋشى بولعان.

جەمە-جەمگە كەلگەندە كوشكين سوتتالىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى، ارتىنان ءولىم جازاسى 15 جىل تۇرمەدە وتىرۋ جازاسىنا اۋىستىرىلادى. ال، سەمەن ەلاگيننىڭ مۇرتى دا قيسايمايدى. دەپۋتات بولىپ قالا بەرەدى، جايباراقات ماسكەۋگە كەتىپ، سول جاقتا تاماشا ءبىر تابىستى قىزمەتكە ورنالاسادى.

وسى جانجالدى ءىستىڭ تەرگەلۋى كەزىندە دىنمۇحامەد قوناەۆ ناسيحاتشىلاردىڭ شاعىن توبىمەن اڭگىمە وتكىزەدى. ول قالانى كەزىپ جۇرگەن نەشەتۇرلى قاۋەسەتتىڭ جولىن بىردەن كەسىپ تاستاۋ كەرەكتىگىن ايتادى. «الدەبىر كوشكيندى ايتىپ، شۋلاتىپ جاتىر، وندا بار-جوعى جيىرما پاتەر ساتىلعان». ءبىز، ارينە، بۇل سوزگە تاڭعالدىق، ويتكەنى ءتىپتى، ەكى پاتەر بولسا دا قىلمىستىڭ اتى قىلمىس قوي.

رەسپۋبليكا زاڭگەرلەرىنىڭ كەڭەسىندە كوشكيننىڭ ءىسى ۇزاققا سوزىلىپ كەتكەندىگىن ايتىپ، «وسەك-اياڭ، سىپسىڭ ءسوز توقتاۋ ءۇشىن تەزىرەك اياقتاعاندارىڭ دۇرىس بولار ەدى» دەپ قوناەۆ كەيىستىك بىلدىرەدى.

لەونيد برەجنەۆپەن دوس بولىپ، وتباسىلارىمەن ارالاسقان ەرلى-زايىپتى نيكولاەۆتار برەجنەۆتىڭ ارتىنان مولداۆيادان ماسكەۋگە، ول جاقتان الماتىعا ەرىپ ءجۇردى. برەجنەۆ مۇندا نيكولاەۆتى مينيسترلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ەتىپ تاعايىندادى. برەجنەۆ ماسكەۋگە كەتىپ ەدى، نيكولاەۆ تا بىرگە كەتتى.

بىراق، ول جاقتان نيكولاەۆتى قىلمىسكەر رەتىندە قولىنا كىسەن سالىپ الىپ كەلدى. مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ ورگانىنىڭ ماتەريالدى-تەحنيكالىق جابدىقتاۋ باسقارماسى باستىعىنىڭ اتىمەن «پوزنانسكيدىڭ ءىسى» دەپ اتالىپ كەتكەن ۇلكەن سوت پروتسەسى باستالدى. بۇل ءىستىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى نيكولاەۆ بولىپ شىقتى. دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ دا، لەونيد برەجنەۆتىڭ دە ونىڭ ءسوزىن سويلەۋگە ءداتى بارمادى، ولار نيكيتا حرۋششەۆتان قورىقتى. نيكولاەۆ ءتورت نە بەس جىلعا تۇرمەگە كەتتى.

ونى سوت شەشىمىمەن مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتۋعا ارەكەت جاسالدى. قوناەۆ شەتەلدە ىسساپارمەن جۇرگەندە ونىڭ جيەنى، وبلىستىق سوت توراعاسى بولىپ قىزمەت ەتەتىن توقتامىس بەدەلباەۆ نيكولاەۆتىڭ ناۋقاستانۋىنا بايلانىستى مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتۋ تۋرالى ءوتىنىشىن قارايدى. بوستاندىق الا سالىسىمەن نيكولاەۆ ماسكەۋگە ۇشادى.

ىلە-شالا ماسكەۋگە نيكولاەۆتىڭ مەرزىمىنەن بۇرىن زاڭسىز بوساتىلعانى تۋرالى جەدەلحات تا جونەلتىلەدى. شۋ شىعىپ، بىرەۋلەرگە زيانىم ءتيىپ كەتەر دەپ ويلاعان نيكولاەۆ قالعان جازاسىن وتەۋ ءۇشىن جىلدام كەرى قايتادى. وك-ءتىڭ ەكىنشى حاتشىسى روديونوۆ «ساعان نيكولاەۆتىڭ ەش قاتىسى جوق، ول ساعان كەرەك ەمەس، شىنىڭدى ايت، كىمنىڭ ءوتىنىشىن ورىندادىڭ» دەپ توقتامىس بەدەلباەۆتى قىسادى.

بىراق، توقتامىس بەدەلباەۆ، ارينە، كىمنىڭ ءوتىنىشى ەكەنىن ايتپايدى. سول ءۇشىن قىزمەتىنەن بوساتىلىپ، پارتيادان شىعارىلدى. بيلىكتەن حرۋششەۆ كەتە سالىسىمەن ول بۇرىنعى جوعالتقانىنىڭ بارلىعىن قايتارىپ الادى. ونىڭ سوڭعى قۇرمەتتى دە بەدەلدى قىزمەتى – الماتى وبلىستىق كاسىپوداقتار كەڭەسىنىڭ توراعالىعى بولدى.

قوناەۆتىڭ قايىن اتاسى مەن باۋىرى

وسىنداي ساتتەردە دىنمۇحامەد قوناەۆ مىنەز-قۇلىق تالاپتارىن ءجىتى باقىلايتىن پارتيالىق تۇرعىدا ساقتىقتى ۇمىتىپ كەتەتىن. 1973 جىلى اتباسارداعى قورىمدا ونىڭ جۇبايى زۋحرا شاريفقىزىنىڭ اكە-شەشەسى جاتقان بەيىتتەرگە قارا جانە قىزعىلت مراموردان ەسكەرتكىش قويىلدى. ول تاستارعا «قىمباتتى اتا-انامىزعا بالالارىنان، 1973 جىل» دەپ ويىپ جازىلعان. ونىڭ اتا-اناسى نەسىمەن بەلگىلى؟

«كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ 1990 جىلعى ناۋرىزدىڭ ۇشىندەگى سانىنا شىققان «انتيپامياتنيك» دەگەن ماقالاسىندا ۆ.كوماروۆ بىلاي دەيدى: «1919 جىلى اقمولادا كولچاك اكىمشىلىگى قالالىق جاريالى دۋماعا سايلاۋ وتكىزدى. كوپەستەردەن، بەلگىلى ازاماتتاردان ونىڭ قۇرامىنا شاريف يالىموۆ كىرگەن. ول سوۆەتتەردى قىرعان، جاڭا بيلىك ءۇشىن كۇرەسكەرلەردى جەكە ءوزى قانعا بوكتىرگەن، ول ادام تۋراسىندا ستاليندىك زۇلماتتىڭ قۇربانى بولعان جازۋشى ساكەن سەيفۋللين ءوزىنىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومانىندا جەك كورىپ جازعان كادىمگى شاريف يالىموۆ. زۋحرانىڭ اكەسىنىڭ قولىنان ادەبيەتىمىزدىڭ كلاسسيگى ءارى ماقتانىشى، سوۆەتتىك قازاقستان ۇكىمەتى باسشىلارىنىڭ ءبىرى سەيفۋللين دە ءجابىر كورگەن».

وسىندايلىق ىسكە بارىپ تۇرعان قوناەۆتىڭ ءوز باۋىرى اسقار قوناەۆتى عىلىم اكادەمياسىنا پرەزيدەنت ەتۋى ەشكىمدى تاڭعالدىرمايدى. كەيىنىرەك نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقستان كومپارتياسىنىڭ اتىشۋلى حVI سيەزىندە سىنعا الاتىن اسقار قوناەۆ عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ ءۇش مەرزىم جۇمىس ىستەدى.

بىزگە تەك اسقار قوناەۆتىڭ ىقپالدى عالىم-جازۋشى ءارى عىلىمنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى ەۆنەي بۋكەتوۆ سەكىلدى باسەكەلەسى بولعانىن ايتۋ عانا قالادى. ول ادام تۋرالى جانە قالاي شەتتەتىلگەنى تۋرالى «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ مەنشىكتى ءتىلشىسى ۆ.موگيلنيتسكيدىڭ 1991 جىلعى 9 تامىزدا شىققان «بۋكەتوۆ جانە باسقالار تۋرالى» دەگەن ماقالاسىندا دا ايتىلدى. ەۆنەي بۋكەتوۆ حالىقتىڭ جادىندا. بۇگىندەرى ونىڭ اتى قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە بەرىلگەن. ال، اسقار قوناەۆتان نە قالدى؟

دىنمۇحامەد قوناەۆ الماتىدا اتاقتى جەلتوقسان وقيعاسى بۇرق ەتە قالاتىن 1986 جىلعى جەلتوقساندا زەينەتكەرلىككە شىعارىلعاننان كەيىن تەز ارادا حالىقتىڭ كوڭىلىنەن كەتىپ، ۇمىتىلا باستادى. ءۇش جىلدان كەيىن ماسكەۋلىك نامەڭگەر قازاقستان كومپارتياسى وك-ءنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتىندەگى گەننادي كولبيننىڭ ورنىنا نۇرسۇلتان نازارباەۆ كەلدى. سوسىن ءبىراز عانا ۋاقىت وتكەندە تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتى بولدى، سودان بەرى مىنەكي، 20 جىلدان استام باسقارىپ كەلەدى. ول كەزدە قوناەۆ كولەڭكەدە قالدى، ءىس جۇزىندە ۇيگە قامالدى.

ال، سوڭعى كەزدەرى قوناەۆتى قايتادان ماداقتاي باستادى، ونىڭ اتىنا ءارتۇرلى جەتىستىكتەردى تاڭۋدا. ءتىپتى، «جاس الاش» گازەتى ونىڭ بويىندا «12 اۋليەلىك قاسيەت» بار دەپ شىقتى.

ايتپاقشى، كورشى وزبەكستاندا دا ەلدى ۇزاق باسقارعان سوڭعى سوۆەتتىك باسشى شاراف راشيدوۆتىڭ توڭىرەگىندە دە ءدال وسىنداي يدەولوگيالىق پروتسەسس جۇرۋدە. ال كەزىندە ونىڭ سۇيەۋگىن تاشكەنتتىڭ ورتالىعىنداعى زيراتتان شىعارىپ تاستاعان-دى. وسىلايشا قازاقستان مەن وزبەكستاندا جاڭا تاريح بۇگىنگى بۋىن باسقارۋشىلارىنا تىزگىندى ءالى بەرمەي كەلە جاتقان كەشەگى كوممۋنيستەردى ۇلىقتاۋمەن قايتا جازىلۋدا.

 

دەرەككوز: «ازاتتىق» راديوسى