مىرزا ناۋرىزبايۇلى

بيىل الاش كوشباسشىسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولماق. بۇل مەجە يۋنەسكو اياسىندا اتالىنىپ وتكەلى تۇر. ال، كەلەسى جىلى تۇركىستان اۆتونومياسى مەن الاش اۆتونومياسىنا – 100 جىل. عاسىرلىق مەرەيتوي! وسى تاريحي داتالاردى بايىپتاۋ مەن زەردەلەۋ بارىسىندا ءبىز الاش ۇعىمىنا كەشەندى قاراعانىمىز ابزال.

ۇلت زيالىلارى تاريحىندا ايتۋلى ءبىر وقيعا بار. ول – 1924 جىلى ماۋسىمدا ورىنبوردا وتكەن قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سيەزى (تۇپنۇسقا اتاۋى). بۇل – حح عاسىردىڭ باس شيرەگىندەگى اعارتۋشىلىق، دۇنيەتانىمدىق، عىلىمي باعدارى جونىنەن ەڭ ماڭىزدى جيىن بولاتىن. سول سيەزگە قاتىسقاندار كەيىن، 30-جىلدارى تۇگەل دەرلىك ناقاق رەپرەسسيالاندى، اتىلدى. اراسىندا جالعىز ادام ءتىرى قالدى. ول – مىرزا ناۋرىزبايۇلى.

20-جىلدارى شىعىستاعى ەڭ ءىرى ساياسي ماسەلەنىڭ ءبىرى – «ورتا ازيا مەن قازاقستاندى مەجەلەۋ» بولعانى ءمالىم. وسى تاريحي شاراعا بۇحارا كەڭەستىك حالىق رەسپۋبليكاسى تاراپىنان قاتىسقان بىردەن-ءبىر قازاق قايراتكەرى – مىرزا ناۋرىزبايۇلى (يشانوۆ ا.ي. بۋحارسكايا نارودنايا سوۆەتسكايا رەسپۋبليكا. تاشكەنت: «ۋزبەكيستان» باسپاسى، 1969,  369-ب.).

وسى تۇلعانىڭ تاعدىر-تالايىن ءبىلۋ ءۇشىن العاش «الاش قوزعالىسى قازاق ەلى اۋماعىنان تىسقارى جەرلەردە قالاي ءجۇردى؟» دەگەن سۇراق كىمدى بولسىن بەيجاي قالدىرمايدى.

بۇگىنگى عىلىم تىلىندەگى «رەپاتريانت»، «يررەدەنت» ۇعىمدارىن حح عاسىر باسىنا اۋدارساق، تاريح پەن تاعدىر بەدەرىندە قازاق ەتنوسىنىڭ الەۋەتى بىرەۋلەر ويلاعانداي تىم ءالسىز ەمەس ەكەنىن اڭعارامىز. ول كەزدە ومبى، ورىنبور، استراحان، سامار، سارىتاۋ، سەلەبى، تۇمەن، قورعان، التاي، بايولكە، تاشكەنت ت.ب. قازاعى ءوزىن ەشقاشان اتامەكەننەن بولەك سەزىنبەدى. ونى ايتاسىز، ءتۇرلى تاعدىرمەن وزبەك پەن سارت اراسىنا جايلاۋ مەن قىستاۋ سالىپ ورنىققان بۇحارا، حورەزم قازاقتارى «بوتەن جۇرتتامىن» دەپ ەسەپتەمەدى. ءبىر عانا بۇحارا حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى قانداستار سانىنا كوز جىبەرىڭىزشى: «كەرمەنين  ءۋالاياتىندا – 160 مىڭ،  قارشىدا – 100 مىڭ،  گۋزاردا – 100 مىڭ،  بۇحارادا – 80 مىڭ، نۇراتادا – 5 مىڭ قازاق بولعان» (عالىم ب.قالشاباەۆانىڭ دەرەگى). ال، باسىندا حورەزم، كەيىن حيۋا حاندىعى رەتىندە تانىلعان، ارتىنان كەڭەستىك حيۋا حالىق رەسپۋبليكاسى اتانعان اۋماقتا 40 مىڭعا جۋىق قازاق مەكەندەگەن (بۇل دا سوندا; ولار كەيىن بولىنگەن قاراقالپاقستان  مەن تۇركىمەنستان جەرىندە قالعان).

ەۋروپا كوزىمەن قاراعاندا، ءبىر شاعىن مەملەكەتتىڭ تۇرعىنىنا تاتيتىن وسى قازاق قاۋىمىنىڭ گەنەالوگيالىق قۇرامىندا «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» ەلدى تۇتاستاندىرعان بارلىق رۋ-تايپا بار دەسەك، قاتەلەسپەيمىز.

سوندا حانمەن دە، قارامەن دە داۋلاسا كەتسە - ارتىنان بىرنەشە تۇمەن سارباز-ۇرپاق قالدىرىپ، سامارقان ءامىرى اتانعان ءجالاڭتوس ءباھادۇر، ۇلت ۇستىنى ايتەكە بي، اتامان چاگانوۆتى حيۋانىڭ قۇل بازارىنا ساتاتىن سىرىم داتۇلى، حيۋا ءامىرى مۇحامەتراحىمنىڭ تىزەسىن دىرىلدەتكەن، سوڭىنان «ار جاقتا دۇبىرلەگەن ارىنعازى، جايلاعان ارعىن، نايمان وتەنسازى» (شەرنياز) دەلىنگەن اڭىز قالدىرعان ارىنعازى ابىلعازىۇلى ت.ب. تۇعىرلى تۇلعالارمەن رۋحتاناتىن مۇنداعى قازاق جۇرتىن ەشكىم جاداعاي «كىرمە» دەي الماس ەدى.

پاتشالىق رەسەيدىڭ تۇركىستان ولكەسىمەن «توننىڭ ىشكى باۋىنداي» - كەيدە ونىمەن ارباسقان، كەيدە وعان سىرىن اشىپ، السىزدىگىن تانىتقان بۇل ءوڭىر قازاعى پەتەربوردان - ورىنبورعا، ومبىدان تاشكەنتكە دەيىنگى الاش تاعدىرىنا الاڭداۋمەن بولدى.

ءحىح عاسىر سوڭى مەن حح عاسىر باسىندا الەم دە، زامان دا جاڭارعان ەدى. ءبىر شەتتەن – انگليا، ەكىنشى شەتتەن – رەسەي ورتالىق ازيا اۋماعىن تۇرتپەكتەپ وياتقان-دى. باسقاسىن قويعاندا، تۇركى دۇنيەسىنە جاناشىر ۇلىق اعارتۋشى، قالامگەر يسمايىل گاسپىرالى سوناۋ قىرىمنان تۇركىستان ولكەسىنە ەكى مارتە كەلىپ، تاشكەنت، سامارقان، بۇحارا، حيۋا (سوڭعى ەكەۋى رەسەيگە تولىق باعىنباعان كەز) جاعدايىمەن تانىسادى. بۇحارا، حيۋا امىرلەرىمەن (حان) جاقسى بايلانىس ورناتىپ، ول ايماقتاردا دا ءبىلىم رەفورماسىن جۇرگىزۋگە كەڭەس بەرەدى. ولار دا قىرىمدا دەمالعاندا، ي.گاسپىرالىمەن جولىعىپ، تۇركى دۇنيەسىنە ورتاق جوبا – ء«تارجىمان» گازەتىن سالالاندىرۋعا قارجىلاي كومەك كورسەتەدى.

بۇحارا، حيۋا، حورەزم، قوقان، سامارقان، فەرعانا، ءاندىجان، مارعۇلان ت.ب. شاھارلار الاشتىڭ ەتنيكالىق ءھام ەپيكالىق جادىندا ءتۇرلى وقيعالارمەن ساقتالىپ قالعان. حالقىمىز ونىڭ ءبىرىن دىنمەن، ەكىنشىسىن ايشىقتى بۇيىمىمەن، ءۇشىنشىسىن كەسەنە-عيماراتىمەن، ءتورتىنشىسىن زورلىق-زومبىلىعىمەن، تاعى دا وزگە سيپاتىمەن ورنەكتەپ جاتادى. مۇنىڭ اراسىندا «وزبەك - ءوز اعام، سارت – ساداعام»، «ەستىمەگەن ەل دە كوپ، ەسەك مىنگەن سارت تا كوپ»، «قازاق بايىسا، قاتىن الادى; وزبەك بايىسى، ءۇي سالادى»، «قازاق مال تانىماس، سارت جاي تانىماس»، «سارى اتاننىڭ قادىرىن، ەل قىدىرعان سارت بىلەر، سەڭسەن توننىڭ قادىرىن، سەكسەندەگى قارت بىلەر» ت.ب. ناقىل سوزدەر دە ءبىراز اقيقاتتان حابار بەرەدى. سونداي-اق ءازىلدى اسپەتتەيتىن اۋىل ادامدارى اۋزىندا «ساماۋرىن سۋالدى» حابارى ءاپ-ساتتە «سامارقاندى سۋ الدىعا» اينالىپ، قىران-توپىر كۇلكىگە ۇيىتقى بولعان دەسەدى...

يماندى، كەشىرىمشىل، اڭعال قازاق حالقى بۇرىن دا، قازىر دە وزبەك ۇلتى القالاپ وتىرعان ءامىر تەمىرگە (اقساق تەمىرگە) ىقىلاسپەن قارايدى. بۇل تۇلعا تۇركىستاندا تۇرعىزعان ازىرەت سۇلتان (قوجا احمەت ياساۋي) كەسەنەسىنەن باستاپ، ونىڭ سۇيەگى جاتقان سامارقانداعى گۇر ءامىر كەسەنەسىنە دەيىن ىلتيپاتپەن ايتادى. مىسالى، ايگىلى اقانسەرىنىڭ «مايدا قوڭىرىنداعى»: «جىگىتتىڭ پاديشاسى - ءامىر تەمىر» دەگەن جولدار – سوزىمىزگە دالەل.

ال، حح عاسىردىڭ 20-جىلدارى الاش استاناسى بولا جازداعان تاشكەنت جانە ونى قازاقتار بيلەگەن ەلەۋلى كەزەڭدەرى، ەلگە ۇستىن تولە بي زيراتى، شاھار ماڭىنداعى قالىڭ اۋىلدار، اتى-زاتى بار رۋلار – تايعا تاڭبا باسقانداي تاريحي فاكتى.

قازاق مەكەندەگەن تۇركىستان ايماعىنان نەمەسە سونىمەن شەكتەس وڭىردەن شىعىپ، تۇركى جانە ۇلت بىرلىگىنە قىزمەت ەتكەن مۇستافا شوقاي، تۇرار رىسقۇل، سۇلتانبەك قوجانۇلى، جالاۋ مىڭبايۇلى، سەيىتقالي مەڭدەشۇلى، مۇحامەدجان تىنىشبايۇلى، ءازىمحان كەنەسارين، سەرالى لاپين، ءنازىر تورەكقۇل، سەرىكباي اقايۇلى، دىنشە ءادىلۇلى، سانجار اسپانديارۇلى، مولداعالي جولدىبايۇلى، تەلجان شونانۇلى ت.ب. تۇلعالاردىڭ ەلەۋلى ىزدەنىسى، ايرىقشا ۇستانىمى، دارا قايراتكەرلىگى، ماڭىزدى شىعارماشىلىعى ۇمىتىلماق ەمەس.

وسى ەسىمدەر قاتارىنا ەنەتىن بىرەگەي تۇلعا – مىرزا ناۋرىزبايۇلى.

بۇل تۇلعا تۋرالى جالپى حالىق از بىلەدى. ونىڭ بىرنەشە سەبەبى بار.

بىرىنشىدەن، م.ناۋرىزبايۇلىنىڭ قايراتكەرلىگى تاريحي تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنان بولەك بۇحارا رەسپۋبليكاسىندا وتكەن. ول سول كەزدەگى اتاۋمەن ايتقاندا، بۇحارا حالىق كەڭەس رەسپۋبليكاسى (1920-1925) نازىرلەر شوراسىندا (مينيسترلەر كەڭەسىندە) جاۋاپتى قىزمەت اتقاردى. تۋىسى ءجۇنىس نۇرىمبەتۇلىنىڭ 1983 جىلى حاتتالعان ەستەلىگىندە «م.ناۋرىزبايۇلى بۇحارا رەسپۋبليكاسىن باسقارعان فايزوللا حودجاەۆتىڭ ورىنباسارى بولدى» دەلىنگەن. شىمكەنت ايماقتىق مەمەلەكەتتىك ارحيۆىندە 1929 جىلى قاتتالعان «مىرزا ناۋرىزباەۆتىڭ جەكە ءىسى» اتتى قۇجاتتان مىنا دەرەكتەردى وقيمىز: «ول - 1921-1922 جىلدارى بۇحارادا ءىس جۇرگىزۋشى، 1922-1924 جىلدارى ورتالىق قازاق ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى جانە بۇحارا ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى تورالقاسىنىڭ مۇشەسى، 1924-1925 جىلدارى وسىندا جۇمىسشى جەر-ورمان ۇيىمداستىرۋ بيۋروسىنىڭ توراعاسى» (شاما، 40-قور، 5-ءتىزىم، 994-ءىس، 7-پاراق). بۇل قۇجاتتىڭ ماڭىزى – ونىڭ بۇكىلرەسەيلىك كوممۋنيستىك پارتياسى سىرداريا ايماقتىق تەرگەۋشىسىنىڭ («پارتسلەدوۆاتەل») قولىنان وتكەندىگى. م.ناۋرىزبايۇلى تۋرالى ىسكە «قۇپيا» دەپ بەلگى سوعىلعان.

سوندىقتان ول مەملەكەتتىك قۇرىلىم جويىلعاننان كەيىن وسىنىڭ باسى-قاسىندا بولعان قايراتكەرلەردىڭ دە اتى-ءجونى ۇمىتىلا باستادى.

ەكىنشىدەن، بۇحارا كەڭەستىك حالىق رەسپۋبليكاسى مينيسترلەر كەڭەسى توراعاسى فايزوللا حودجاەۆ ن.بۋحارين، ا.رىكوۆتارمەن بىرگە گەرمانيا، جاپونيا، پولشا، اقش «شپيونى» رەتىندە ۇستالىپ، اتىلعاننان كەيىن اتالعان ورتالىق ازيا رەسپۋبليكاسىن ەسكە الۋ تۇگىل، سول كەزدەگى جالپى ساياسي ۇدەرىستى ۇمىتۋعا تۋرا كەلدى.

ۇشىنشىدەن، اقىلى بار ادامدى بىلاي قويعاندا، حايۋان ەكەش حايۋاندا ء«وزىن ءوزى ساقتاۋ»، «تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەس» دەگەن سەزىم-ينستينكت بولادى. قىزىل تەررور نەمەسە كەڭەستىك ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى ءبىراز قايراتكەر «پالەدەن ماشايىق قاشىپتى» جولىمەن ءجۇردى. ولار: ەميگراتسياعا كەتكەن مۇستافا شوقاي، ىبىرايىم جايناقۇلى، ءسىبىر ەلدى-مەكەندەرى اراسىندا ءجۇرىپ ءتىرى قالعان سادۋاقاس عىلماني، احمەت جانتالين، الماتى نكۆد تۇرمەسىندە ەكى جىلداي وتىرىپ بوساپ شىققان مۇحتار اۋەزوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ، وسى تاقىلەتتەس – بازارباي مامەتوۆ، ءتۇرلى جاعدايدا جەر اۋدارىلىپ،  37-ءنىڭ قىرعىنىنا ىلىنبەي قالعان داۋلەتشە كۇسەپقاليۇلى، مۇستافا بۇرالقيەۆ، سادىق امانجولوۆ ت.ب. ارينە، بۇلاردىڭ كوبىسى اڭدۋ مەن باقىلاۋدا ءجۇردى، ءتىپتى ىبىرايىم مەن مۇستافا كەيىن شەتەلدە ءولتىرىلدى. دەي تۇرعانىمەن، قانقاساپ مەزەتتەن امان قالۋى – بەلگىلى دارەجەدە ولاردىڭ كۇرەسى، امالى دەۋ دۇرىس. وسى قاتارعا قىرعىزستانعا كەتىپ، بوي تاسالاعان مىرزا ناۋرىزبايۇلىن دا قوسقان ورىندى.

ەندى كەيىپكەرىمىزدىڭ رەسمي جانە بەيرەسمي عۇمىربايانىنا توقتالايىق.

مىرزا ءوز قولىمەن 1953 جىلى 1 قاڭتاردا جازعان ءومىربايانىندا «1900 جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى قىزىلقۇم اۋدانى № 13 اۋىلىندا تۋدىم» دەپ كورسەتەدى. جانە وسى جازباسىندا «اعايىن-تۋىسىمنىڭ ەشقايسىسى رەپرەسسيالانباعان» دەيدى.

بۇل دەرەكتەردىڭ استارىندا «قايراتكەر قىزىلقۇمدا تۋسا، سوناۋ بۇحارادا نەگە ءجۇر؟»، «ەشبىر اعايىنىم ساياسي قۋعىنعا تۇسپەدى دەپ، كىمدى ساقتاندىرىپ تۇر؟» سۇراقتار قىلتيادى. وعان ءۇزىلدى-كەسىلدى جاۋاپ بەرۋ دە مۇمكىن ەمەس. اتالعان جەردە ومىرگە كەلدى دەگەننىڭ وزىندە، وتارشىلدىق دۇمپۋىمەن «ەل ءۇشىن، ءدىن ءۇشىن» رۋىمەن، اتالىعىمەن كوشىپ-قونعان، باس ساۋعالاعان قازاق اۋىلدارى جولىن ىشتەي سەزىنۋگە بولادى. قالىڭ الاش ىشىندە م.ناۋرىزبايۇلىنىڭ سويى توبىقتىنىڭ تارام تاعدىرى دا عىلىمي ءبىر سيپاتتاماعا تۇسكەن ەمەس. شاكارىم قاجى شەجىرەسىندە بابالارىنىڭ سىر بويىنا بارۋ سىرى مەن امۋدارياعا قاراي ويىسۋى مەڭزەلەدى. قايسىبىر اۋىزشا اڭگىمەلەردە «ول جاققا توبىقتى اۋىلدارى كەنەسارىۇلى سىزدىق تورەنىڭ باستاۋىمەن جىلجىعان» بولىپ شىعادى. مۇحامەدجان تىنىشبايۇلى ارعىن رۋلارىنىڭ ءحVى عاسىردىڭ سوڭىندا قاراتاۋعا جىلجىپ، تاۋەكەل حان مەن ەسىم حاننىڭ فەرعانا، سامارقان، بۇحارا جورىقتارىنا قاتىسقانىن جازادى (تىنىشبايۇلى م. قازاق رۋلارىنىڭ شەجىرەسى // قازاقتار. كوپشىلىككە ارنالعان توعىز تومدىق انىقتامالىق. 3-ت. – الماتى: قازاقستان دامۋ ينستيتۋتى، 1998).

شاكارىم قاجى شەجىرەسىنەن: «1723 جىلى قالماقتان جەڭىلىپ، اقتابان شۇبىرىندى كورىپ، ورتا ءجۇز ەسىل، نۇرا، سارىسۋعا بارعاندا، ءبىزدىڭ توبىقتى ورىنبوردىڭ بەرگى جاعىندا وردىڭ قارا اعاشىنا بارعان، ونان دا ءارى بارعان كىشى ءجۇز قازاعى ورىسقا قاراماق بولىپتى دەگەن سوڭ، سونان قورقىپ توبىقتى كوشىپ، ىرعىز، تورعاي وزەندەرىنە كەلگەن» دەگەن جولداردى وقيمىز (قۇدايبەردىۇلى ش. تۇرىك، قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى. – الماتى: قازاقستان، 1991).  ال، مۇحتار اۋەزوۆ «ابايدىڭ تۋىسى مەن ءومىرى» اتتى ماقالاسىندا تۇلعا بابالارىنىڭ باتىستان شىعىسقا قاراي جىلجىعان جولىن: «اقىننىڭ ءۇشىنشى اتاسى – وسى ىرعىزباي، بۇ كىسى 1750 جىلداردا اقتابان شۇبىرىندىدان كەيىن ارقاعا سىرعىپ اۋعان جولدا، ىرعىز وزەنىنىڭ جاعاسىندا تۋعاندىقتان، سونىڭ اتىمەن اتالىپتى. ىرعىزباي – ايدوس بالاسى، ايدوستىڭ وزگە بالالارىنىڭ ىشىندە كوتىباق، تورعاي دەگەنى، ودان سوڭ ايدوستىڭ تۋىسقانى جىگىتەكتىڭ بالاسى كەڭگىرباي – بارلىعى دا جاڭاعى جولداعى وزەن-سۋلاردىڭ اتىمەن اتالعان. كوتىمالدى وزەنىنىڭ جاعاسىندا كوتىباق، تورعاي وزەنىنىڭ جاعاسىندا تورعاي، كەڭگىر وزەنىنىڭ جاعاسىندا كەڭگىرباي تۋىپتى» دەپ اۋەزەلەيدى  (اۋەزوۆ م. ابايدىڭ تۋىسى مەن ءومىرى // شىعارمالارىنىڭ ەلۋ تومدىق تولىق جيناعى. 8-ت. - الماتى: عىلىم، 2002).

وسى شاعىن دەرەكتىڭ استارىندا ەلەۋلى تاريح جاتقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ابايدىڭ ءوزى جانە اينالاسى – تاريحي اتا قونىسقا جىلجىعان توبىقتىنىڭ جاڭا رۋحاني ءورىسىن، ۇلتقا سەرپىن بەرگەن الەۋەتىن كورسەتسە، مىرزا ناۋرىزبايۇلى سىندى جاستار تارىداي شاشىلعان قازاقتىڭ قاي جەردە بولسىن ىزدەنىپ، تابىسقا جەتە الاتىنىن بايقاتتى.

مىرزا عۇمىربايانىندا سامارقان تۇزەم گيمنازياسىندا وقىعانى جازىلعان. ارينە، بۇعان دەيىن ول مۇسىلمانشا مەكتەپ-مەدرەسەدە (مۇسىلمانشا باستاۋىش جانە ورتا ءبىلىم جۇيەسى) وقىعان بولۋى ءتيىس. ويتكەنى ول شاقتا وقۋعا تالپىنعان بار شاكىرت وسى جولدان وتەدى. ونىڭ ۇستىنە بۇل مەكتەپ-مەدرەسەلەر جاڭارۋ ياعني ءجاديتشىل باعىتىندا ەدى. يسمايىل گاسپىرالىنىڭ قايتا-قايتا ورتالىق ازياعا الاڭداۋىنىڭ ءمانى وسىندا بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە سامارقان ەنگەن ءوڭىردى ءحىح عاسىردىڭ 60-جىلدارى پاتشالىق رەسەي تولىق جاۋلاپ الدى. ءبىر ەستە بولار فاكت: ءنازىر تورەقۇلۇلى دا وسى سامارقاندا وقىعان.

ەندى تاعى ءبىر سۇراق تۋادى: «مىرزا ناۋرىزبايۇلى قالايشا 20-جىلدارى بۇحارا رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەت توراعاسىنىڭ ورىنباسارى دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن؟». ورىسشا-مۇسىلمانشا ساۋاتتى بولعانى ءۇشىن عانا ما؟ بۇلاي دەسەك، ول كەزەڭدە مىرزاداي ازاماتتار از ەمەس ەدى. الدە مۇنىڭ باسقا دا سىرى بار ما؟.. بىزدىڭشە، ول ولكەدە رۋحاني جاڭعىرۋلاردى باستاعان جاس بۇحارالىقتار («ملادوبۋحارتسى») ياعني جاديتشىلدەر قاتارىندا بولىپ، تانىلعان. ولار وسىنداي تاباندى پىكىرىمەن تاشكەنتتى، سامارقاندى، ت.ب. قالالاردى ءدۇر سىلكىندىرگەنى تاريحتان ءمالىم. وسى قوزعالىستان ءبىرشاما حاباردار س.ۆ.چيركين ەستەلىكتەرىندە: «جاس بۇحارالىقتاردىڭ قاتارىن ورىسشا وقىپ، تۇركىستان مەن رەسەي قالالارىن ءتۇرلى جولدارمەن ارالاپ، تانىسقان ازاماتتار قۇرادى. ولار كوپ بولسا 200-دەي عانا ەدى. اراسىندا كۇدىكتى دا جاندار بولدى» دەپ، رەسەيلىك مۇددەسىن دە بايقاتسا (س. ۆ. چيركين. دۆادتسات لەت سلۋجبى نا ۆوستوكە. موسكۆا: رۋسسكي پۋت, 2006), ۇيىمنىڭ باسى-قاسىندا بولعان قايراتكەر فايزوللا حودجاەۆ: «بۇل قوزعالىس تەك جاستاردان تۇرمايتىن. وعان بۇحارا ءامىرىنىڭ ءجونسىز، الەۋمەتكە زياندى ىستەرىنە قارسى قالىڭ جۇرتشىلىق قاتىستى» دەپ جازدى (حودجاەۆ ف. يزبراننىە ترۋدى ۆ ترەح توماح. /رەد. كولل. ا. ا. اگزامحودجاەۆ ي در./ ت. I. - تاشكەنت: فان، 1970).

اتالعان ۇيىمعا كىرگەن ازاماتتاردىڭ ءبىرازى (ۇسمان حودجاەۆ، ابدۋراۋف فيترات) تۇركيادا وقىعان بولاتىن. بۇل شاقتا ول ەلدە ساياسي جاڭعىرۋلاردى باستان كەشتى. تاريحتان بەلگىلى فاكت: 1917 جىلى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن بۇحارا قايراتكەرلەرى «جاس بۇحارالىقتار» اتتى كوميتەت قۇردى. ونىڭ قۇرامىندا مىرزا مۇحيددين مانسۇروۆ (توراعا), فيترات (حاتشى), ۇسمان حودجاەۆ (قازىناشى), ابدۋ ۆاحيد بۇرحانوۆ, مۇسا ساندجانوۆ، اتا حودجاەۆ، احمەدجان ابدۋل سايدوۆ، فايزۋللا حودجاەۆ, حاميد حادجا ت.ب. (مۇشەلەرى). بۇل ۇيىم باسىندا امىرگە قارسىلاردىڭ باسىن قۇراعان بولاتىن. ۋاقىت كەلە مۇددەلەر تايتالاسى بايقالدى. ليبەرالدىق باعىت ۇستانعاندار ازايا بەردى. 1918 جىلى ۇيىم قوجىراپ كەتتى. 1920 جىلى فايزوللا حودجاەۆ تاشكەنتتە «جاس بۇحارالىقتاردىڭ تۇركىستان ورتالىق بيۋروسىن» قۇردى. ونىڭ جانىندا اقىن، قايراتكەر ا.فيترات ءجۇردى. بۇل كەزدە ساياسي جولدىڭ باعىتى دا تارىلىپ قالعان بولاتىن. ەندى بۇحارا ءامىرىن بولشەۆيكتەردىڭ الەۋمەتتىك تەڭدىك ۇرانىمەن عانا قۇلاتۋ مۇمكىن دەپ شەشىلدى. بۇل رەتتە تاشكەنت بولشەۆيكتەرى تاراپىنان تەرەڭ ساياسي الداۋسىراتۋ ءجۇردى. ت.رىسقۇلوۆتىڭ كوممۋنيستىك باعىتتا ەگەمەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسى يدەياسىن «كوز قىلىپ» ۇستاپ، ولار «ازات بۇحارا حالىق رەسپۋبليكاسىن» قۇرىپ بەرۋ ۋادەسىن ايتتى. ءسويتىپ، بۇحارا كەڭەستىك حالىقتىق رەسپۋبليكاسى ورنادى. ف. حودجاەۆ, ا. قادىري، ا. مۇحيتدينوۆ ت.ب. ونىڭ ۇكىمەت قۇرامىنا كىردى.

ءبىز مۇنىڭ ءبارىن نەگە تاپتىشتەپ وتىرمىز؟ بۇلاي ىستەۋىمىزگە سەبەپ: وسى وقيعالاردىڭ بارىسىندا بۇحارا حالقى اراسىندا قازاقتان شىققان جاس قايراتكەر مىرزا ناۋرىزبايۇلى ءجۇردى. ارينە، باستاپقىدا ەلەۋلى ساياسي قىزمەت اتقارماعان شىعار. بىراق جاڭارۋعا باعىتتالعان قوعامدا ءبىر قاۋىم قازاق ۇلتى كوزىن جاۋىپ، قۇلاعىن بىتەپ وتىرماسى اقيقات ەدى. بىزدىڭشە، باستاپقىدا وقىعان مىرزا «قازاقتىڭ وكىلى»، «قازاق قاۋىمىنىڭ قالاۋلىسى» رەتىندە كورىنىپ، ءسوزى، ويى، ۇسىنىسى، پىكىرى، باتىلدىعى، قاعيداتى، تالابى بيلىك تاراپىنان قابىلداندى.

قولجەتىمدى ەنتسيكلوپەديا دەرەكتەرى بىلايشا سويلەيدى: «بۇحارا حالىق رەسپۋبليكاسى 1920 جىلى 14 قىركۇيەكتە جاريالانعان. ونىڭ جەر كولەمى - 182.193 شارشى شاقىرىم، حالقى – 2.2 ملن ادام بولعان. تۇركىستان كەڭەستىك رەسپۋبليكاسىمەنمەن، حورەزم حالىق رەسپۋبليكاسىمەن، اۋعانستانمەن شەكتەسەدى. نەگىزگى حالقى – تاجىك، وزبەك، تۇركىمەن». قازاق تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتىلمايدى. قازاق تۇرماسا، م.ناۋرىزبايۇلى نەگە ۇكىمەت توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ءجۇر؟ (ونىڭ وسىنداعى ءوز ۇلتىنىڭ سانى تۋرالى دەرەگىن تومەندە كەلتىرەمىز).

وسى جەردە بولشەۆيكتىك رەسەيدىڭ قيلى-قيلى قۋلىعىنىڭ ۇشىعى شىعادى. مىسالى، ول ماڭعىت رۋىنان شىققان بۇحارانىڭ سوڭعى ءامىرى سەيىت ءالىمحاندى (اتاسى – مۇزافار، باباسى – ناسرۋللا) «سەن باسماشىلارعا بولىسپا، ءبىز امىرلىگىڭنىڭ تاۋەلسىزدىگىن تانيمىز» دەپ، 1920 جىلعا دەيىن الداۋسىراتىپ وتىردى. مۇنىڭ ءمانى – تۇركىستاندى تولىق جۋساتىپ، اسكەري كۇشتى مىقتاپ، تۇتقيىلدان تاپ بەرۋ ەدى. كەشىكپەي ونىسى دا جۇزەگە استى: م.ۆ. فرۋنزە باستاعان باسقىنشى قىزىل ارميا 9 مىڭ ادامدى مۇزداي قارۋلاندىرىپ، 230 پۋلەمەت, 40 زەڭبىرەك, 5 بروندى پويىز، 11 ۇشاق كۇشىمەن «تاۋەلسىز امىرلىكتى» جەرمەن-جەكسەن ەتتى. «سەيىت ءالىمحان اۋعانستانعا قاشىپ، سوندا باس ساۋعالاپ، جات جۇرتتا 1944 جىلى 64 جاسىندا قايتتى» دەگەن مالىمەت ۇشىراسادى...

بيلىكتەن باسى اينالعان بۇل ءامىر جاس قايراتكەرلەرىن تىڭداسا، ۋاقىتتىڭ سۇرانىمىن تۇسىنسە، تاريح دوڭگەلەگى باسقاشا اينالار مە ەدى، كىم ءبىلسىن؟..

جاس بۇحارالىقتار دا الگى باسقىنشى قىزىل اسكەر ۇشپاققا شىعارادى دەپ ويلادى ما؟ ءتورت-بەس جىل قۋىرشاق رەسپۋبليكا قىلدى دا، تاراتتى ەمەس پە؟..

وسى ورايدا تاريحي تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋى مەن جويىلۋىن ءوز كوزىمەن كورگەن الاش تۇلعاسى حايرەتدين بولعانبايدىڭ مىنا ءسوزى ويىمىزدا جاڭعىرادى: «سورلى تۇركىستان! سەن كەشە «بوستاندىق بولدى، تەڭدىك كۇنى تۋدى» دەپ قاشانعى جوعالتقان ەركىندىگىڭە تالپىندىڭ عوي. سەن رۋسيانىڭ ۇلكەن وزگەرىسىنىڭ بۋىنا جەلىگىپ، باياعى ايبىنى كۇشتى تەمىرىڭ مەن اقىلى دانا بابىرلارىڭدى ەسىڭە الدىڭ عوي. جوق، بوسقا الدانعاسىن! شەتتەن كەلگەن بۇل بۋمەن ۇلكەن تەڭدىك تىرىلمەيدى. سەن ول تەڭدىكتى شىن وكسىپ، انىق ساعىنعان بولساڭ، وزگەرىس بۋى وزىڭنەن شىقسىن. سىرتتان – رۋسيادان، ەۋروپادان كەلگەن وزگەرىس بۋى ساعان ءال بولمايدى» (بولعانباي ح. شىعارمالارى - تاعىلىمى. استانا: پاراسات الەمى، 2004).

قىزىل اسكەردىڭ بۇحاراعا كەلۋى، وزدەرىنشە ايتساق، «بۇحارانى باعىندىرۋى» ءوڭىردىڭ قوعامدىق-ساياسي دامۋىن كۇرت وزگەرتتى. بولشەۆيزمگە قارسى ورتالىق ازياداعى باس كوتەرۋ (عىلىمي ادەبيەتتەردە «باسماشىلىق» دەلىنەدى) ۇدەرىسىن جۇيەلەندىرۋگە اۋىر سوققى بەرىلدى.

مىنە، وسى تۇستا مىرزا ناۋرىزبايۇلى ءومىربايانىنىڭ تاعى دا «اقتاڭداعى» كورىنىس بەرەدى. مىنانداي سۇراق تۋادى: 1) قايراتكەر نەگە «باسماشىعا قارسى تۇردىم» دەپ ءبىر اۋىز جازباعان؟ (ول كەزدە بۇل وڭىردە ساياسي قىزمەتتە بولعاندار باعىتىن انىق كورسەتۋى ءتيىس ەدى); 2) رەسمي عۇمىربايانىندا قايراتكەر نە سەبەپتى بۇحاراداعى جوعارى لاۋازىمدى ساياسي قىزمەتىن «ۇمىت قالدىرادى»؟; 3) كەڭەستىك «جىلىمىقتان» كەيىن قايراتكەر نەلىكتەن ولكەنى مەجەلەۋ («رازمەجەۆانيە») شاراسىنا قاتىسقانىن جانە وسى ماسەلەمەن م.ي.كالينين قابىلداۋىندا بولعانىن ايتا وتىرىپ، نەگە وتە كۇردەلى تەكەتىرەستەن شوكىمدەي دە مالىمەت بەرمەيدى؟

بۇل سۇراقتارعا مىرزانىڭ جاۋاپ بەرمەۋى نەمەسە ونى سانالى تۇردە اينالىپ ءوتۋى – قايراتكەردىڭ وسى وقيعالاردىڭ جۋان ورتاسىندا جۇرگەنىن دالەلدەيدى.

ءبىر عانا دولبار ايتايىق. ماسەلەن، ءسىز ءبىر ەلدىڭ رەسمي باسشىلارىنىڭ ءبىرىسىز. ەلىڭىزدە تابيعي تۇردە ءبىر قوزعالىس پايدا بولدى (باعىتىنا قاراماي). ەندى وسى قوزعالىستاعىلار رەسمي باسشىلىقپەن جولىقپاي ما، قۇرىعاندا ۇسىنىستارىن العا تارتپاي ما، ءتىپتى شارت-ۋلتيماتۋم قويماي ما؟

وسى تۇرعىدان كەلگەندە، م.ناۋرىزبايۇلى جانە باسقا دا بۇحارا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىلارى بولشەۆيزمدى قابىلداماعاندارمەن رەسمي-بەيرەسمي تالاي كەزدەستى دەپ ەسەپتەيمىز. ءبىز مۇنى ايتامىز، باشقۇرتتىڭ ەميگراتسياعا كەتكەن قايراتكەرى زاكي ءۋاليدي توعاننىڭ جازۋىنشا، تۇركىستان كەڭەستىك رەسپۋبليكاسى باسشىلارىنىڭ ءبىرى تۇرار رىسقۇل ءوزى باسماشىلارمەن كەلىسسوز جۇرگىزگەن (توگان زاكي ۆاليدي. ۆوسپومينانيا. بوربا مۋسۋلمان تۋركەستان ي درۋگيح ۆوستوچنىح تيۋروك زا ناتسيونالنوە سۋششەستۆوۆانيە ي كۋلتۋرۋ. - موسكۆا: تيپوگرافيا N12, 1997). نەگە؟ بايىپتى، ساليقالى قايراتكەر ەلىندە، وڭىرىندە بولىپ جاتقان وقيعالاردىڭ بارىنە ءجىتى قاراپ، جان-جاقتى باعالاپ، الىستى بولجاپ، شەشىم شىعارادى. الەمنىڭ ساياسي تاريحى وسىنداي.

الاش باسشىلارىنىڭ بۇحارا باسماشىلارىنا ادامدار جىبەرۋى (ىشىندە م.اۋەزوۆ، ح.بولعانباي، د.ءادىلۇلى بار), ءسويتىپ «دiنگە سۇيەنگەن ەكi وزبەك پارتياسى، سوتسياليستiك ەمەس جاديتتەر پارتياسى، «ەرiك» سوتسياليستiك پارتياسى جانە قازاقتىڭ الاش وردا پارتياسى 7 باپتان تۇراتىن  پلاتفورماعا بiرiكتiك: 1. تاۋەلسiزدiك; 2. دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا; 3. ۇلتتىق ارميا; 4. تۇركiستاننىڭ تاۋەلسiزدiگi ماقساتىنا وراي ەكونوميكالىق باسقارۋدى، تەمiرجول قۇرىلىسىن، كانالدار جۇيەسiن قولعا الىپ، جۇرگiزۋ; 5. قازiرگi زامانعا ساي اعارتۋ مەن بiلiم، ورىستىڭ ارالاسۋىنسىز باتىس مادەنيەتiمەن تانىسۋدىڭ جولىن iزدەۋ; 6. ۇلتتىق ماسەلە، مەكتەپ پەن ۇلتتىق بايلىقتى ەلدە تۇراتىن حالىقتاردىڭ اراسالماعىنا سايكەس تەڭ پايدالانۋ; 7. دiنگە تولىق ەركiندiك، دiننiڭ ساياساتقا ارالاسپاۋى» دەپ قاۋلى قابىلداۋى – تاريحي فاكت. 1921 جىلى اقپان ايىندا وتكەن شارا (زاكي ءۋاليدي توعان ەستەلىگىنەن).

ايتقاندايىن، وسى ەستەلىكتە ايگىلى وسمانلى تۇلعاسى ءانۋار پاشانىڭ 1921 جىلدىڭ ورتاسىندا بۇحاراعا كەلگەنى، كومەكشىسى قازاق ۇلتىنان بولعانى، سونداي-اق باسماشىلار اراسىندا اقمولادان بارعان كاسىبي وفيتسەر (ماسكەۋدە وقىعان دەلىنەدى) قالقامان اتتى ازاماتتىڭ جۇرگەنى جازىلادى...

بىزدىڭشە، مىرزا ناۋرىزبايۇلى وسى وقيعالاردىڭ بارىنەن حاباردار ەدى. ءتىپتى جوعارىدا اتى اتالعان ازاماتتار قيىرداعى قازاق باسشىسىنا جولىقپادى دەگەنگە ادام سەنە مە؟

مىنا رەسمي دەرەككە كوڭىل اۋدارىڭىزدارشى: «ولكەنىڭ بايىرعى تۇرعىندارىنىڭ ۇلتتىق، ءدىني ت.ب. ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرمەگەن جاڭا مەملەكەتتىك قۇرىلىس حالىق نارازىلىعىن كۇشەيتىپ، سول جىلى بۇحارادا “يتتيحاد-ي يسلام” (يسلام بىرلەستىگى) اتتى پارتيا قۇرىلدى. ونىڭ قاتارىندا بحكر جەتەكشىلەرىنەن ءا.مۇحيتدينوۆ (ساۋدا جانە ونەركاسىپ ءمينيسترى), ك.مۇكاميلوۆ (بۇحارا كومپارتياسىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى) بولدى. بۇل پارتيا كەڭەستىك بيلىكتىڭ جۇگەنسىز ارەكەتىنە قارسى شىعىپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ۇلتتىق، ءدىني سەزىمىنە قۇرمەتپەن قاراۋدى، جەكە مەنشىككە قول سۇقپاۋدى جانە رك(ب)پ-نىڭ تۇركىستان بيۋروسى مۇشەلەرى مەن قىزىل ارميانىڭ بۇحارادان كەتۋىن تالاپ ەتتى. ورتالىقتاعىلار وعان قۇلاق اسپادى. ناتيجەسىندە جەرگىلىكتى كوممۋنيستەر و. پولاتحوجاەۆ (بۇحارا ورتالىق اتكوم توراعاسى), ا. اريپوۆ (اسكەري ءنازىر), ءا. ريزا (ميليتسيا باستىعى) سەكىلدى وكىمەت وكىلدەرى باسماشىلار جاعىنا شىعىپ كەتتى...» (ۋيكيپەديا مالىمەتى).

باسماشى دەگەندە، ولاردىڭ كوشباسشىلارى: ورتالىق بۇحاراداعى ءسالىم پاشا، شىعىس بۇحاراداعى يبراگيم-بەك، باتىس بۇحاراداعى ابدۋل قاھار – ءبارى دە ءوز دەڭگەيىندە ەلگە سىيلى، نامىستى قايراتكەرلەر بولاتىن. ارينە، ساياسي كوزقاراسى جونىنەن ولاردى «دەموكرات ەمەس ەدى» دەسەك تە، امالسىز قارۋ ۇستاپ، ەل مەن جەرىن قورعاعانىن جوققا شىعارۋ مۇمكىن ەمەس. ەلدىڭ قورعانىس ءمينيسترى مەن ىشكى ىستەر باسشىسى قۇزىرەتتەرىنەن باس تارتىپ، كوپشىلىك جاعىنا شىقسا، ول شەپ «قاراقشى»، «باسبۇزار»، «جاۋىز»، «قانىشەر» بولۋى مۇمكىن بە؟..

«كەيىن ءوز قولىمەن جازعان عۇمىربايانىندا قايراتكەر نەگە بۇحاراداعى جوعارى لاۋازىمدى ساياسي قىزمەتىن ۇمىتتى؟» دەگەنگە كەلسەك، مۇنى كورسەتۋ - ءوز-ءوزىن ۇستاپ بەرۋمەن ءبىر ەسەپ ەدى. ونى «ەسكى جارانى تىرنالاۋ» دەۋدەن گورى «كەڭەس وكىمەتى قابىلداماعان شىندىقتى ەسكە الماۋ، سانالى تۇردە ۇمىتۋ» دەگەن دۇرىس.

ال، «ورتا ازيا مەن قازاقستاندى مەجەلەۋ» - كەڭەستىك بولشەۆيزمنىڭ «زور جەڭىسى». م.شوقاي مەن ت.رىسقۇلدىڭ ءتۇرلى فورماتتا كوتەرگەن «تۇتاس تۇركىستان» يدەياسىنا لەنينيزمدى جالعاستىرعان ي.ۆ.ستالين وسىلاي نۇكتە قويدى. سىرتتاي قاراعاندا ءار ۇلتقا ءوز الدىنا رەسپۋبليكا بەرگەن سەكىلدى، ىشتەي پاتشالىق ساياساتتان دا اسىپ تۇسەتىن استارلى جۇمىستار اتقارىلدى. م.ناۋرىزبايۇلىنىڭ «كالينيندى ىزدەۋى» - ناعاشىسىن ىزدەۋ ەمەس، ءارى «تال قارماۋ»، ءارى سول كەزدىڭ شىندىعىنا قايتا ءبىر ۇڭىلگىسى كەلگەن ادامي نيەتى بولاتىن. بۇل وقيعاداعى «تەكەتىرەس» اقيقاتى – شاڭ باسقان ارحيۆتەردە تۇر جانە ودان دا تەرەڭىرەگى مىراز سىندى باقيعا كوشكەن ازاماتتارمەن بىرگە كەتتى.

سونىمەن، حح عاسىر باسىنداعى تۇركىستان ولكەسى مەن بۇحارا حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى مىرزا ناۋرىزبايۇلىنىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىن بىلايشا تۇجىرىمدايمىز:

بىرىنشىدەن، م.ناۋرىزبايۇلى جاديتشە وقىپ، ورىسشا ساپالى ورتا ءبىلىم العان كوزى اشىق ازامات رەتىندە بۇحاراداعى قازاق ۇلتىنىڭ جوقتاۋشىسى بولا ءبىلدى.

ەكىنشىدەن، زامانىندا وزىق ويلى «جاس بۇقارالىقتار» ۇيىمى جۇمىسىنا قاتىسىپ، ساياسي-تانىمدىق دەڭگەيىن كوتەردى، ورتالىق ازياداعى تۇركى جاستارى قوعامدىق سەرپىلىسىنىڭ ىشىندە ءجۇردى.

ۇشىنشىدەن، ەڭبەگىمەن، تانىمالدىعىمەن بۇحارا حالىق رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى باسشىلارىنىڭ ءبىرى دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ، ءوز تۇسىنداعى مەملەكەتتىك شارالاردىڭ قاق ورتاسىنان تابىلدى.

تورتىنشىدەن، م.ناۋرىزبايۇلى – ركپ (ب) ورتالىق كوميتەتىنىڭ قولداۋىمەن جانە بۇحارا كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1924 جىلى 10 ساۋىردەگى شەشىمىمەن ايگىلى «ورتا ازيا مەن قازاقستاندى مەجەلەۋ» تاريحي شاراسىنا وسى رەسپۋبليكادان قاتىسقان 5 باسشىنىڭ ءبىرى (ف.حودجاەۆ، ك.اتاباەۆ، ك.پۋلاتوۆ، ا.مۇحەتدينوۆ، م.ناۋرىزباەۆ). 

بەسىنشىدەن، ورتالىق ازيادا بولشەۆيزمگە قارسى تۇرۋ قوزعالىسى كەزىندە ساليقالى، بايىپتى كوزقاراس ۇستاندى.

التىنشىدان، دەموكراتيالىق نەگىزدە ومىرگە كەلگەن الاش اۆتونومياسى مەن تۇركىستان اۆتونومياسى (1917 جىلعى) يدەيالارىنا ادال بولىپ، ورتالىق ازيا قايراتكەرلەرى مەن قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ اراسىنداعى وڭىرلىك دامۋ مەن ىقپالداستىققا بايلانىستى كەلىسسوزدەرگە شاماسى كەلگەنشە اتسالىستى.

ءبىز «التىنشى تۇجىرىمداماعا» كەڭىرەك توقتالا كەتكىمىز كەلەدى. م.ناۋرىزبايۇلىنىڭ الاش رۋحتى قازاقستان تۇلعالارىمەن جاقىن قارىم-قاتىناسىن دالەلدەيتىن بىرنەشە دەرەك بار.

ءبىرىنشىسى – قازاقستان مەن ودان تىسقارى جەرلەردەگى قازاق جۇرتىنا كەڭ تارايتىن رەسمي ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءۇنى «ەڭبەكشىل قازاق» گازەتىندە 1924 جىلى جاريالانعان بۇحاراداعى الاش جۇرتىنىڭ ءحالى تۋرالى ماقالالارى. ولار: «بۇحارا قازاقتارى» (№ 183), «بۇحارا قازاقتارىنىڭ ءحالى» (207), «بۇحارا قازاقتارىنىڭ ءحالى  ءھام الداعى ءىستىڭ پىلانى» (№224), «تاعى دا بۇحارا قازاقتارى تۋرالى» (№ 236). سونىمەن بىرگە وسى باسىلىمداعى «راحىم» اتىمەن جارىق كورگەن «بۇحارا قازاقتارىنىڭ ءحالى» (№ 196), «ورتا ازيانى ۇلت رەسپۋبليكالارىنا ايىرۋ ءھام ەكى مەملەكەتتى قوسىپ الۋ ماسەلەسى» (№ 231) اتتى ماتەريالداردا دا م.ناۋرىزبايۇلى مالىمەتتەرى پايدالانىلعان دەپ سانايمىز.

ەكىنشىسى – 1924 جىلى 12-17 ماۋسىم ارالىعىندا ورىنبوردا وتكەن تۇڭعىش ءبىلىمپازدارى سيەزىنە بۇحارا مەن حورەزم قازاقتارى اتىنان قاتىسىپ، ءسوز سويلەۋى، ۇسىنىس بەرۋى، جيىن قاۋلىسىن جۇيەلەۋگە اتسالىسۋى.

وسى ەكى وقيعا ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى. ويتكەنى، كورسەتىلگەن گازەت ماتەريالدارى اتالعان سيەز بارىسىندا شىققان.

تۇڭعىش ءبىلىمپازدار سيەزى – پەداگوگيكا، پسيحولوگيا، فيلولوگيا (لينگۆيستيكا، ادەبيەتتانۋ), فولكلوريستيكا، مادەنيەتتانۋ، تاريحتانۋ سىندى وتاندىق گۋمانيتارلىق عىلىمداردىڭ باستاۋىندا تۇرعان، وسى سالالارعا ءىزاشار بولعان جيىن.

وكىنىشكە قاراي، وسى ناعىز ءبىلىم مەن عىلىمعا ارنالعان تاريحي جيىن 2000-جىلداردىڭ ورتاسىنا دەيىن ءتىل جانە تاريح سالاسىنىڭ عىلىمي نىساناسى بولا المادى. ءبىز ىزدەنىس ناتيجەسىندە بۇل سيەز تۋرالى تاۋەلسىزدىككە دەيىن-اق ارنايى كولەمدى ماقالا جازىپ، تالداۋ، تۇجىرىمداما جاساۋ باقىتىنا يە بولدىق (مىڭباەۆ د. ق.  قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ توبى: تاريحى مەن تاعىلىمى // رەسپۋبليكالىق «وركەن» گازەتى، 1990 جىلى 29 جەلتوقسان). بۇل ماتەريالىمىز 1997 جىلى شىققان «رۋحانيات» اتتى كىتابىمىزعا دا ەندى ء(«بىلىم» باسپاسى).

قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ توبى – كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ۇلتىمىزدىڭ بىلىكتى وقىعاندارىنىڭ العاشقى باس قوسۋلارىنىڭ ءبىرى ەدى. 20-جىلدارداعى ءباسپاسوز بەتەرىندە بۇل جيىنعا «قازاق-قىرعىز ءبىلىمپازدارىنىڭ العاشقى توبى»، «قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سيەزى» دەگەن سيپاتتاما ايدار بەرىلدى. توپتى (شاقىرىلاردىڭ الدىندا دا، سول ۋاقىتتاعى باسپاسوزدە دە سيەز «توپ» دەلىنىپ قازاقشا اتالدى، كەشىكپەي-اق وقىعانداردىڭ ءوزى مۇنى «سيەز» دەپ قالىپتاستىرىپ جىبەرگەن بولاتىن) قازاقستان وقۋ كوميسسارياتىنىڭ ءبىلىم كىندىگى 1924 جىلى 10 ماۋسىمدا شاقىردى. الايدا سيەز بەلگىسىز سەبەپتەردەن ماۋسىمنىڭ 12-ءسى كۇنى كۇندىزگى ساعات 12-دە اشىلدى.

1924 جىلى 23 مامىردا «ەڭبەكشىل قازاق» گازەتى توپقا قاي جاقتان نەشە كىسى كەلۋگە ءتيىس ەكەندىگىن جازادى: «ماسكەۋدەگى شارق (كۇنشىعىس – د.ق.) باسپاسىنان – 1, شارق ينستيتۋتىنان – 1, حورەزمنەن –1, تۇركىستاننان – 4, قازاقستاننان – 16».

توپتىڭ قارايتىن ماسەلەسى دە الدىن-الا بەلگىلى بولادى. ولار: «1. قازاق ەملەسىن بىروڭكەيلەۋ. 2. قارىپ جاعدايىن قاراستىرۋ. 3. حالىق ادەبيەتىنىڭ ءحالىن ءھام وقىلاتىن پاندەردى جوسپارلاۋ. 5. وقۋ ءھام ءبىلىم كىتاپتارىن كوبەيتۋ شاراسىن قاراستىرۋ. 6. قازاق ءپان سوزدەرى ءبىر بولۋ ماسەلەسى».

         ەسكى  گازەتتەردەن  بىلەتىنىمىز ء(التاي. قازاقستاننان تىسقارى قازاق ەلدەرى. «ەڭبەكشىل قازاق» گازەتى، 1926 جىل 27 قاڭتار): «قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سيەزى» دەگەن اتپەن 116 بەتتىك توپتىڭ  تولىق ستەنوگرافيالىق ەسەبى باسىلىپ شىققان. ءبىز وسى جادىگەرلىكتى الماتىداعى ۇلتتىق كىتاپحانا قورىنان كەزىكتىردىك (كارتوتەكتەگى ءنومىرى: 494. ق-17. رك. قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سيەزى. ورىنبور، 1925 جىل).

         سيەز ورىنبوردا اعارتۋ قىزمەتكەرلەرى ۇيىمىنىڭ  ۇيىندە وتەدى. ونى اشقان قازاقستان حالىق اعارتۋ كوميسسارى نۇعىمان ءزاليۇلى جەر-جەردەن  كەلگەن ازاماتتارعا العىسىن ايتىپ، سيەز جۇمىسىنىڭ دۇرىس ءوتۋىن تىلەپ، ءسوزىن اياقتايدى. ال حالىق اعارتۋ كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى مولداعالي جولدىبايۇلى ۋاكىلدەردى توپقا كەلگەن  كىسىلەرمەن تانىستىرادى.

1. ماسكەۋدەگى كۇنشىعىس ءباسپاسوز تاراتاتىن كىندىك ۇيىمنان – ءاليحان بوكەيحانۇلى مەن ءنازىر تورەقۇلۇلى.
2. بۇحاراداعى قازاقتار اتىنان – مىرزا  ناۋرىزبايۇلى.
3. تۇركىستاننان – حالەل دوسمۇحامەدۇلى مەن يشانعالي ارابايۇلى.
4. قازاقستاننىڭ ايماقتىق پارتيا كوميتەتىنىنەن – اسپانديار كەنجەۇلى.
5. جالپىرەسەيلىك كاسىپشىلەر كەڭەستەر  ۇيىمىنىڭ قازاق ايماعى بولىمىنەن – مۇحتار ساماتاۇلى.
6. ورىنبورداعى  قازاق ينستيتۋتىنان (كينو) – مۇحتار مىرزاۇلى.
7. قازاقستان حالىق اعارتۋ  كوميسسارياتىنان – احمەت بايتۇرسىنۇلى، ەلدەس ومارۇلى، نۇرتازا ەرالىۇلى، نۇعمان ءزاليۇلى، مولداعالي جولدىبايۇلى.
8. قوستاناي گۇبەرنەلىك وقۋ بولىمىنەن – ەرعالي الدوڭعارۇلى.
9. سەمەي گۇبەرنەلىك وقۋ بولىمىنەن – ءماننان تۇرعانبايۇلى.
10. ورال گۇبەرنەلىك وقۋ بولىمىنەن – نىعمەت شاعيۇلى.
11. بوكەي گۇبەرنەلىك وقۋ بولىمىنەن – رۇستەم اعىبايۇلى.
12. قازاق ايماعىن زەرتتەپ، عىلىم جياتىن قاۋىمنان – مىرجاقىپ دۋلاتۇلى.
13. ورىنبورداعى گازەت-جۋرنال باسقارمالارىنان – راقىم سۇگىرۇلى.

مۇنان سوڭ قالىپتاسقان جينالىس ءراسىمى بويىنشا ن.ءزاليۇلىنىڭ توپ باسقارماسىن سايلاۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىسىمەن م.جولدىبايۇلى توپباسىلىققا لايىقتى بەس كىسىنىڭ اتى-ءجونىن اتايدى. ولار: بوكەيحانۇلى ءاليحان، ءزاليۇلى نۇعمان، كەنجەۇلى اسپانديار، ناۋرىزبايۇلى مىرزا، ارابايۇلى يشانعالي. توپ بۇل قالاۋلىلاردى ءبىراۋىزدان بەكىتەدى دە، سيەزدىڭ حاتشىلىعىنا تۇرعانبايۇلى ءماننان  مەن الدوڭعارۇلى ەرعاليدى سايلايدى.

توپ بۇعان دەيىن باسپاسوزدە جاريالانىپ ۇلگەرگەن سيەز  قارايتىن 6 ماسەلەنى قابىل الدى. وسىدان كەيىن توپقا كەلگەن ۋاكىلدەرگە ءسوز بەرىلىپ، ولاردىڭ ۇسىنىستارى تىڭدالادى. ح.دوسمۇحامەدۇلى جالپى مەكتەپ ماسەلەسى تۋرالى تالقىلاناتىن كەزدە باستاۋىش مەكتەپ ءتۇرى مەن ءبىلىم ورىندارىنىڭ وقۋ جوبالارىن قوسىمشا قاراۋدىڭ قاجەتتىگىن ايتسا، م.ناۋرىزبايۇلى حورەزم مەن بۇحاراعا قاراعان  قازاقتاردى وقىتۋ، مادەني اعارتۋ شارالارىن بولەك تۇردە ءسوز بولۋىن سۇرانادى.

سيەز ح.دوسمۇحامەدۇلىنىڭ ۇسىنىسىن ءبىراۋىزدان ماقۇلدايدى دا، م.ناۋرىزبايۇلىنىڭ سۇرانىمى بويىنشا ول ماسەلەنى تەك ەكى ولكەمەن شەكتەمەي، جەر ىڭعايىنا قاراپ قياندا، قازاقستان مەن تۇركىستاننان وزگە رەسپۋبليكالاردا قالىپ وتىرعان قازاقتار ءۇشىن اۋقىمدى تۇردە شارالار قاراستىرۋ كەرەكتىگىن ءجون دەپ تابادى.

سونىمەن، توپ ماسەلەردىڭ تولىعىپ بولعان ۇزىن-ىرعاسىن تۇگەل بەكىتىپ، سيەزدەگى باياندامالار مەن سويلەۋشىلەرگە، تولىقتىرۋشىلارعا ۋاقىت بەلگىلەپ، كەلىسىپ وتىرىپ تياناقتايدى.

تاريحي سيەزدى قۇتتىقتاپ، نيەت-تىلەكتەرىن ءبىلدىرىپ سويلەگەندەردىڭ قاتارى دا ەداۋىر بولادى. توپتى قۇتتىقتاۋعا قازاقستان ورتالىق كوميتەتى مەن وقۋ كوميسسارياتى اتىنان – ن.ءزاليۇلى، قازاقستان ايماقتىق پارتيا كوميتەتى مەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنەن – ا.كەنجەۇلى، تۇركىستان وقۋ كوميسسارياتىنان – ي.ارابايۇلى، جالپىرەسەيلىك كاسىپشىلەر كەڭەستەرى ۇيىمىنىڭ قازاقستان بولىمىنەن – م.ساماتۇلى، ايماقتىق وقىتۋشىلار كۋرسىنان – ىرىسبايۇلى، قازاقستان ورتالىق ءبىلىم كىندىگىنەن – لەبەدەۆ، باشقۇرت وكىمەتىنەن – يبراھيمۇلى، بۇحاراداعى قازاقتاردان – م.ناۋرىزبايۇلى شىعىپ، ءىلتيپات-لەبىزدەرىن بىلدىرەدى. قۇتتىقتاۋشىلاردىڭ ءار جەردەن  ءار دەڭگەيدەگى ۇيىمداردان كەلگەنى سياقتى، سوزدەرىنىڭ دەنى دە تۇرلىشە بولادى. مىسالى، ا.كەنجەۇلى: «قازاق زيالىلارى كەڭەس قىزمەتىنە تەزىنەن جەگىلە قويعان جوق. تاريحي ۇلكەن مىندەتىن سەزىنبەي وتىر. وعان سەمەي گۇبەرنەسىندەگى حال مىسال بولا الادى»، - دەپ وقىعاندارعا «تيىسە» ايتسا، ي.ارابايۇلى: «تۇرىك قاۋىمىنىڭ ىشىندەگى الدىڭعى مادەنيەت باسقىشىندا دەپ سانالاتىن عۇسمان تۇرىكتەرى ادەبيەت جۇزىندە  اداسىپ كەتتى. ەملە سايكەسسىزدىگىنە بايلانىستى اناتول تۇرىكتەرى ىستامبولدا جازىلعان كىتاپتاردى وقي الماي وتىر ... وتە ورىسشىل بولىپ، دايىن تۇرعان ورىس ادەبيەتى، ورىستىڭ عىلىم تىلدەرىن الىپ جۇرە بەرسەك، ۇلكەن اداسقان بولامىز. سونى ەستەن شىعارۋ جارامايدى»، – دەيدى. ال لەبەدەۆ بولسا ءاليحانداي، احمەتتەي عۇلامالار وتىرعان جەردە «عىلىم دەگەن ءسوزدىڭ نە ەكەنىن، قيالدى جولعا كەتپەي، تۇرمىسقا جاقىن ءجۇرۋ كەرەكتىگىن، وقىعانداردىڭ حالىقتان بولىنبەۋىنىڭ قاجەتتىگىن» العا تارتسا، م.ناۋرىزبايۇلى جانى شىرقىراپ ءبىلىمپازدار توبىنان سارت ولكەسىنە تامان تۇراتىن قازاقتاردىڭ ەتنوس رەتىندە قۇرىپ بارا جاتقانىن ايتا كەلە: «قازىر بۇحارا ولكەسىندە جارتى ميلليون قازاق بار. ولاردى بۇل ۋاقىتقا دەيىن سارتتار ەزىپ كەلدى. جارتى ميلليون  مىڭ قازاق سارتتارمەن ارالاسىپ وتىر. سولار وزدەرىنىڭ قازاق ەكەنىن جاسىرادى. بۇكىل بۇحارا، حورەزم بويىنشا كەڭەس قىزمەتىنە 2-اق قازاق الىنىپ وتىر»، – دەپ مىسال رەتىندە ءارى قاراي ءسوزىن تازا وزبەك تىلىندە جالعاستىرىپ، سيەز ۋاكىلدەرىنىڭ «جاعاسىن ۇستاتادى».

قۇتتىقتاۋلاردان شىعاتىن ۇجىمداسقان قورىتىندى بىرەۋ-اق بولاتىن: «توپ قوردالانعان كوكەيكەستى ماسەلەردى قايتسە دە شەشۋى قاجەت».

جيىن بارىسىندا ەملەگە، الىپبيگە، ءپان سوزدەرىنە (تەرمينولوگيا), ەل ادەبيەتىن جيناپ، جۇيەلەۋگە، وقۋلىقتار ازىرلەپ باستىرتۋعا، اۋدارماعا ت.ب. قاتىستى قاداۋ-قاداۋ ويلار، پىكىرلەر ايتىلىپ، ورايىمەن قاۋلىلار قابىلدانادى.

قايراتكەر مىرزا ناۋرىزبايۇلى كوتەرگەن جانە شەشۋگە اتسالىسقان شەتتەگى قازاقتاردى اعارتۋ جايى دا اسا ىجداعاتپەن تالقىلانادى.

ءبىلىمپازدار سيەزى كۇن ءتارتىبىن بەكىتەتىن ءبىرىنشى كۇنگى جينالىستا بۇحارادان كەلگەن قايراتكەردىڭ ۇسىنىسى بويىنشا (ۇسىنىسى وقىعاندار تاراپىنان تولىققان-دى) قارالاتىن ماسەلەلەردىڭ قاتارىنا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنان تىس جۇرگەن قازاقتاردى اعارتۋ، انا تىلىندە وقىتۋ شارالارىن بەلگىلەۋ» دەلىنگەن باپتىڭ ەنگەنىن ايتتىق. راسىندا، قايشىلىققا تولى تەرريتوريالىق ايرىلىم ناۋقانى تالاي حالىقتى قاسىرەتكە ۇشىراتقان بولاتىن. جەرى مەن پەيىلى كەڭ قازاقتىڭ تاعدىرى دا وسى تەپەرىشتىڭ قۇراسۋىندا قالدى. جىگەرى قۇم بولىپ كوڭىلىنە قاياۋ تۇسكەن الاش بالاسىنىڭ 20-جىلدارى شىققان اششى داۋىسى، جۇرەكتى جىلاتار زارى بۇگىن دە قۇلاققا شالىنادى، تاريح قويناۋىنان جاڭعىرىپ ەستىلەدى ...

توپتا «قازاقستان مەن تۇركىستاننان سىرتقارى قازاق حالقىن اعارتۋ تۋرالى» دەگەن تاقىرىپتا مىرجاقىپ دۋلاتۇلى بايانداما جاسادى.

باياندامادا جەر ىڭعايىنا قاراي رەسپۋبليكالان الىس وتىرعان قازاقتار ءحالىنىڭ دۇرىس بولۋى، وقۋ مەن ونەرىنىڭ ارتۋى وزدەرىنە بايلانىستى ەمەس، مۇنداعى ۇكىمەتكە بايلانىستى ەكەنى ءسوز ەتىلەدى. ۇكىمەت قازاقتارمەن قاتىناستى رەتتەپ، ولاردى اعارتۋ ءۇشىن ماماندار دايارلاپ جىبەرۋگە مۇددەلى بولۋعا ءتيىستى دەلىنەدى.

م.دۋلاتۇلى سوزىنەن سوڭ شىعىپ سويلەگەن شەشەندەردىڭ لەبىزىن جيناقتاي وتىرىپ بۇل كۇنگى ءماجىلىس توراعاسى ا.بايتۇرسىنۇلى قازاقستان وبلىستىق ورتاقشىل كوميتەتى مەن حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنا ءوتىنىش ەتۋ ءۇشىن ۋاكىلدەرگە مىنانداي (م.ناۋرىزبايۇلىنىڭ سۇرانىمىنا سايكەس) ۇسىنىستار جاسايدى: «1. بۇحارا، حيۋا قازاقتارىنا قازاق وقىتۋشىلارىن، وسيەتشىلەرىن جىبەرۋ. 2. قازاقستاندا اشىلعان مەكتەپتەردەن ولاردىڭ شاكىرتتەرىنە ستيپەنديا اشىپ، ورىن ارناپ قويۋ».

وسى ەكى ۇسىنىستى ۋاكىلدەر تولىق قابىلداعاننان كەيىن، م.ناۋرىزبايۇلى شىعىپ: «ارناۋلى كوميسسيا قۇرىلۋعا ءتيىس»، - دەپ وي ايتادى. مۇنى ح.دوسمۇحامەدۇلى قولدايدى. ناتيجەسىندە ءۇشىنشى ۇسىنىس ماقۇلدانادى. وندا. «بۇحارا، حيۋا قازاقتارىن ارالاپ، حال-جايىن، ءتىلىن، اعارتۋ جۇمىسىن جونگە سالاتىن ءبىر كوميسسيا جاسالسىن. كوميسسياعا كىرەتىندەر: قازاقستان حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنان – بىرەۋ، بۇحارا قازاقتارىنان – بىرەۋ، حيۋا قازاقتارىنان – بىرەۋ» دەلىنىپ جازىلادى. كوميسيا جۇمىسى توڭىرەگىندەگى اقپار مەن ەسەپتى  قازاقستان حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنا بەرۋگە مىندەتتەلدى.

الىستا جۇرگەن اعايىننىڭ تاعدىر-تالايى اڭگىمە بولعان وسى جيىندا م.تۇرعانبايۇلى رەسەي تەرريتورياسىندا، قىتاي مەن موڭعول جەرىندە قالىپ وتىرعان قازاقتار تۋرالى پىكىرىن ايتىپ، ولاردى دا ەسكەرۋ كەرەكتىگىن حاباردار ەتەدى. م.تۇرعانبايۇلىن تولىقتىرىپ، ونى قولداي سويلەگەن ي.ارابايۇلى (ۋفادا عاليا مەدرەسەسىندە ءجۇرىپ 1911 جىلى «قازاق جانە قىرعىز بالالارى ءۇشىن الىپپە...» جازعان اۆتوردىڭ ءبىرى، الاش قوزعالىسىنا قوسىلعان قىرعىز زيالىسى – وسى يشانعالي اراباەۆ) سيەزدەن اتالعان ۇسىنىس حاقىندا قاۋلى شىعارۋىن وتىنەدى. توپ ۇسىنىستى نەگىزىنەن قابىل الىپ، قاۋلى شىعارادى. ءماجىلىستىڭ سوڭىن الا سويلەگەن ح.دوسمۇحامەدۇلى: «سيەزدە ايتىلعان پىكىرلەر، بەكىتىلگەن قاۋلىلاردى كىتاپشا ەتىپ شىعارۋدى قازاقستان حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى ءوز موينىنا السا ەكەن» دەگەن نيەتىن بىلدىرسە، م.دۋلاتۇلى: «الىنعان قاۋلىلاردى دەكرەت ارقىلى زاڭ كۇشىنە اسىرسا ەكەن» دەپ ۇسىنىس جاسايدى. سيەز مۇنى دا ءبىراۋىزدان قابىل الادى.

جيىن بىتەردە مىنبەرگە تۇركىستاننان كەلگەن ۋاكىل ي.ارابايۇلى كوتەرىلىپ، سيەزدى مەجەلەگەن جۇمىسىن ماقساتىنا جەتكىزۋىمەن قۇتتىقتاپ، كۇنى ەرتەڭ بۇل قاۋلىلاردى ىسكە اسىرۋ بارىسىندا ەل مۇددەسىن جوعارى قويعان ءاربىر ازامات كۇش-جىگەر جۇمسايتىنىنا سەنىم ءبىلدىردى.

ءسويتىپ، التى كۇنگە سوزىلعان ءبىلىمپازدارىنىڭ سيەزىنىڭ جۇمىسى 1924 جىلى 17 ماۋسىمدا ءساتتى اياقتالادى. وسى جيىن شەشىمدەرى كەيىن ۇلت عىلىمىنىڭ ىرگەتاسى بولىپ قالدى.

ءبىلىمپازدار سيەزىنە قاتىستى م.ناۋرىزبايۇلىنىڭ تاريحي قىزمەتىن بىلايشا باعالايمىز:

بىرىنشىدەن، مىرزانىڭ ساناۋلى عانا ادامداردىڭ ىشىندە قازاقتىڭ تۇڭعىش عىلىم جيىنىنا شاقىرىلۋى ونىڭ قايراتكەرلىك قانا ەمەس، زيالىلىق (پاراسات يەسى، ولكەسىنە ابىرويلى ازامات) بەدەلىن كورسەتەدى.

ەكىنشىدەن، سيەزدەگى قايراتكەردىڭ بايانداماسى، جارىسسوزگە شىعۋى، ۇسىنىس بەرۋى ونىڭ بىلىكتىلىگىن، جاۋاپكەرشىلىگىن، باتىلدىعىن ايقىندايدى.

ۇشىنشىدەن، تاريحي سيەزدىڭ بارىسىنداعى، الدى-ارتىنداعى وقيعالار م.ناۋرىزبايۇلىنىڭ كورنەكتى الاش زيالىلارىمەن تىعىز بايلانىستا بولعانىن اڭعارتادى.

وسى رەتتە رەسپۋبليكالىق باستى گازەت – «ەڭبەكشىل قازاقتا» (1925 جىلدان «ەڭبەكشى» اتىن الدى) جاريالانعان ماقالالارى قايراتكەردىڭ ۇلت تاعدىرىنا بايلانىستى ويىنىڭ ەرەكشەلىگىن ايقىنداي تۇسەدى.

ايتالىق، بۇحارا قازاعىنىڭ تاريحي جولى تۋرالى بىلاي دەيدى: «بۇل قازاقتار مۇنان 143 جىل بۇرىن كەلىپ ورنىققان. بىراق قىزىلجار، ەسىل داريا جاعىنان كوشىپ كەلگەنىن، ءتۇبىنىڭ قازاق ەكەنىن ازاپ بىلەدى. بۇلاردىڭ كوبى نايمان، قاڭلى، تاما، قىپشاق بولادى». الگى مەجەنى ەسەپتەپ جىبەرسەك، 1781 جىل شىعادى.

جوعارىدا جالپى بۇحارا حالقى قۇرامىنىڭ بۇگىنگى رەسمي دەرەكتەردە جۇرگەن «قازاقسىز» كەيپىن كەلتىردىك. بۇعان بايلانىستى مىرزا: «بۇحارا رەسپۋبليكاسىنىڭ قاراماعىندا 375 مىڭ قازاق بار. بىراق ايتۋعا عانا بولماسا، ءىس جۇزىندە بارلىق بۇحار توپىراعىندا جاساعان 3 ميلليون حالىقتىڭ 8-دەن ءبىرى بولىپ سىباعالى ەنشىسىن الا الماعان حالىق» دەپ جازادى.

ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن م.ناۋرىزبايۇلى بۇحارادا قازاق وبلىسىن اشىپ، وعان قازاقستان مەن تۇركىستاننان ۇلت ماماندارىن شاقىرىپ، ءبىلىم جۇيەسى مەن بيلىك جۇيەسىن ەلدىك مۇددەگە ساي قۇرىپ، دامىتۋدى ۇسىنادى. وسى ارقىلى ورتالىق ازياداعى مەجەلەۋدىڭ قيىندىعى مەن كۇردەلىلىگىن مەڭزەيدى. قايراتكەردىڭ ماقالالارىندا «وزبەك بولىپ كەتكەندەردى قازاق قىلۋ» دەگەن بۇگىنگى وقىرماندى سەلت ەتكىزەتىن وي ايتىلادى. بۇل – 90 جىل بۇرىنعى شىندىق...

مىرزا باس گازەت جۇزىندە بولىسكەن ءبىر ماتەريالىندا اۋعانستان شەكاراسىنا تامان وتىرعان قازاقتاردى بولشەۆيكتەردەن قاشقان بۇحارا ءامىرى «اسكەرگە ءبىر جەگىپ» قيناعانىن، ال كەيىن «قىزىلدار» سول ءۇشىن ولاردىڭ بار مال-مۇلكىن تارتىپ الىپ قاڭعىرتقانىن جازادى.

ءباسپاسوز ماقالالارىنان شىعاتىن قورىتىندى: ا) قايراتكەر بولشەۆيكتىك وكىمەتتىڭ الەۋمەتتىك جانە ۇلتتىق تەڭدىك ۇرانىمەن جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنىڭ كەرەعار جايىن كورسەتكەن; ءا) جاڭا ساياسي بيلىكتىڭ جەرگىلىكتى جەرلەردەگى بۇرمالاۋشىلىقتارىن سيپاتتاعان; ب) رەسەي وتىرشىلدىعى مەن الەمدىك يمپەرياليزمنىڭ قۇربانى بولعان بۇحارانىڭ قيلى تاعدىرىن بايانداعان; ۆ) قيىرداعى قازاق ەتنوسىنىڭ تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەسى، ۇلكەن ساياساتتىڭ ديىرمەنىنە ءتۇسۋى اۋەزەلەنەدى; گ) بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، دياسپورانى ساياسي جانە رۋحاني باسقارۋ، دامىتۋ ماسەلەلەرى قاراستىرىلادى.

تۇتاستاي العاندا، م.ناۋرىزبايۇلىنىڭ 20-جىلدارى باق-تا جارىق كورگەن ماتەريالدارى – قايراتكەر ءومىر سۇرگەن كەزەڭنىڭ ايناسى، كۇردەلى ۋاقىتتاعى ۇلت تاعدىرىنىڭ جىلناماسى دەي الامىز.

«ورماندى قورعايتىن ارىستاندى ورمان دا قورعايدى» دەگەن ءسوز بار. بۇحارا رەسپۋبليكاسىنىڭ ۆيتسە-پرەمەرى بۇل مەملەكەت جويىلعاننان سوڭ، 1924-1926 جىلدارى ورىنبورداعى جۇمىسشى فاكۋلتەتىن (رابفاك) بىتىرەدى. ءسىرا، ول - الاش زيالىلارى ءدارىس وقىعان قازاق حالىققا ءبىلىم بەرۋ ينستيتۋتىنىڭ (كينو) قۇرىلىمى. بۇدان سوڭ قازاقستانعا كەلىپ، ارىس اۋداندىق جەر ءبولىمىن باسقارادى. رەسمي عۇمىرناماسىندا «1929-1932 جىلى ورتالىق ازيا ماقتا-يرريگاتسيا ينستيتۋتىندا وقىپ، 4-كۋرستا تۇبەركۇلەز بولىپ شىعىپ قالدىم. 1932-1935 جىلدارى تۇركىستاندا اگرونوم، جەر ءبولىمى، 1935 جىلى جەر حالكومىنىڭ شەشىمىمەن قىرعىزستاننىڭ جالالابادىنا اگرونوم-جوسپارلاۋشىسى باسشىسى قىزمەتىن اتقاردىم. 1943-1949 جىلدارى قىرعىز كسر مەملەكەتتىك باقىلاۋ سالاسىندا جاۋاپتى قىزمەتتەر ىستەدىم. 1949-1953 جىلدارى كسرو مەملەكەتتىك باقىلاۋ ورگانى قىرعىزستان توبىندا ء«ىى دارەجەلى مەملەكەتتىك باقىلاۋشى» بولدىم...» دەپ جازادى. شىمكەنت مۇراعاتىنان تابىلعان ماتەريالداردا «م.ناۋرىزبايۇلىنىڭ 1929-1930 جىلدارى مويىنقۇم جانە تۇلكىباس اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىن باسقارىپ، اياعىندا پارتيادان شىعارىلىپ، قىزمەتتەن الىنعانى» كورسەتىلگەن. پارتيادان شىعارۋ ىسىندە «بۇحارادا 1,5 جىل تۇرمەدە وتىرعانى، قازاق پەن قىرعىز جايىلىمدارىن ۇيلەستىرەتىن جايلاۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ءجۇرىپ قاراۋىنداعى ماسەلەگە تاپتىق تۇرعىدان قاراي الماعانى» قىلاڭ بەرەدى. وسىنىڭ وزىندە ىلگەرىدە ايتقان ء«ومىربايان قۇپياسىنىڭ» (بولشەۆيزمگە قارسى ورتالىق ازيا باس كوتەرۋىمەن، الاش قوزعالىسىمەن مۇددەلەس بولعانى) استارى اڭعارىلادى.

ايتالىق، 1929 جىلى قازاقستاننان وزبەكستانعا كەتۋ سەبەبىن –  سول ۋاقىتتا ەلدە الاش زيالىلارىنىڭ تۇتقىندالا باستاۋىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. ال، 1937 جىلى قىرعىزستانعا كەتۋىن – 1934-1935 جىلى ايداۋدان كەلىپ، شاماسىنا قاراي ءار جەردە جۇمىس ىستەي باستاعان ۇلت تۇلعالارىنىڭ قايتا ۇستالىپ، قاتاڭ رەپرەسسيالانۋىمەن (اتىلۋىمەن) سايكەستەندىرە الامىز.

كەيدە وتە توسىن سالىستىرۋلار جاساۋعا بولادى: قايراتكەر مىرزا ناۋرىزبايۇلىنىڭ تاعدىرى - كۇشتەپ جويىلعان بۇحارا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ تاعدىرىنا نەمەسە سۇراۋسىز قالىپ، كىساپىرلىكتىڭ شەڭگەلىنە ىلىنگەن سول وڭىردەگى قازاق ۇلتىنىڭ تاعدىرىنا ۇقسايدى...

بۇعان قاراپ وتكەن كۇننەن بەلگى بار ەكەنىن دە، بەلگى جوق ەكەنىن دە ۇعىناسىز.

م.ناۋرىزبايۇلى 1953 جىلى وڭتۇستىك قازاقستانعا كەلىپ، ەكى جىلداي سول كەزدەگى كيروۆ اۋدانىنىڭ فرۋنزە كەڭشارىنىڭ ديرەكتورى بولعان. بۇل – تاۋباعا كەلگەن كەڭەستىك «جىلىمىقتىڭ» باستاپقى شاعى ەدى. ودان سوڭ لەنين اۋداندىق تۇتىنۋ كووپەراتسياسىنىڭ باسشىلىعىندا قىزمەت ەتكەن.  1963 جىلى زەينەت دەمالىسىنا شىعىپ، شاردارا قالاسىنا كەلىپ قونىس تەپكەن. ادام قارتايعان سايىن توپىراققا جاقىندايدى (1978 جىلى سول جەردە قايتقان). ءبىر كەزدە بۇحارانى مەكەن ەتكەن مىرزانىڭ اعايىندارىنان امان قالعاندار نەمەسە ولاردىڭ ۇرپاعى كەيىن اشىلعان اۋداندار – شاردارا مەن جەتىسايعا جينالعانىن شامالاۋعا بولادى.

قايراتكەردىڭ اتى مەن زاتى وسى ەڭبەك اۆتورىنىڭ «رۋحانيات» كىتابىندا ء(«بىلىم» باسپاسى، 1997), «الاش جانە ادەبيەت» مونوگرافياسىندا («فوليانت» باسپاسى، 2002), ش.قۇرمانبايۇلى ازىرلەپ قۇراستىرعان «قازاق ءبىلمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سىيەزى» (جيىن ءماتىنى، «اتامۇرا كورپوراتسياسى»، 2005), نامازالى وماشەۆ باستاعان عالىمدار توبى ازىرلەپ قۇراستىرعان «جيىرماسىنشى جىلدار جۋرناليستيكاسى. 1-توم» («قازاق ەنتسيكلوپەدياسى»، 2014), ە.تىلەشەۆ پەن د.قامزابەكۇلىنىڭ «الاش قوزعالىسى» انىقتامالىعىندا («ساردار» باسپاسى: 1-باسىلىمى – 2008, 2-باسىلىمى – 2014) ايتىلىپ، جازىلدى.

سوڭعى جىلدارى م.ناۋرىزبايۇلى عۇمىربايانىن زەرتتەۋ ىسىنە ەلىمىزگە بەلگىلى تۇلعا، گەنەرال ەرجان يساقۇلوۆتىڭ كىرىسكەنىن جاقسىلىققا بالايمىز. ويتكەنى كەزىندە لاۋازىمدى قىزمەت اتقارعان ازامات مۇراعات دەرەكتەرىنە بايلانىستى عالىمداردىڭ «قولىن ۇزارتتى». ول كىسى شىمكەنت ايماقتىق مەملەكەت مۇراعاتىنان ءبىرشاما تىڭ دەرەكتەر تاپتى. سونداي-اق قىرعىزستان مەملەكەتتىك مۇراعاتى مەن رەسەي مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك-ساياسي تاريح مۇراعاتىنا حابارلاسىپ، قوسىمشا مالىمەتتەر جيناستىرىپ جاتقان جايى بار.

ە.يساقۇلوۆتىڭ تاعى ءبىر ەلەۋلى جۇمىسى - «قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سيەزى» تۇپنۇسقا جيناعىن (ستەنوگرافيالىق ەسەپ) ماماندارعا ۇسىنىپ پىسىقتاتىپ، بۇگىنگى قولدانىلىمداعى ارىپكە قايتا تۇسىرۋگە مۇرىندىق بولدى. سوندىقتان 2005 جىلعى جيناق پەن بۇل جيناقتى ءوز بەتىنشە دايارلانعان ەڭبەكتەر دەپ قابىلداعان دۇرىس. عىلىمدا مۇنداي بالاما نۇسقالار قاتار ءومىر سۇرە الادى. وسى نۇسقانىڭ جانە ءبىر ەرەكشەلىگى – فاكسيمەلەسىمەن ۇسىنىلعانىندا. سونداي-اق م.ناۋرىزبايۇلى تۋرالى مۇراعات دەرەكتەرىنىڭ قوسىمشا ەنگىزىلۋى دە بۇل مۇرانىڭ ماڭىزىن ارتتىرا تۇسەدى.

ال، حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى (پرەزيدەنتى دارحان قىدىرالى) بۇل تاريحي مۇرانى باسىپ شىعارۋدى ءوز قولىنا الدى. بۇعان نەگىز دە بار. اتاپ ايتساق، ءبىلىمپازدار سيەزىنە قاتىسقان تۇلعالاردىڭ كوبى – وتاندىق تۇركىتانۋ سالاسىنىڭ باسىندا جانە الەمدىك تۇركى بىرلىگى مۇراتىنىڭ قاتارىندا تۇر. ونىڭ ۇستىنە بۇل جيىندا ايتىلعان سۇبەلى ويلار 1926 جىلى باكۋدە وتكەن ءبىرىنشى تۇركىتانۋ سيەزىندە دامىتىلىپ، سالالاندى. سوندىقتان بۇل ساباقتاستىقتى بۇگىنگى ىقىپالداستىق اياسىندا جاڭاشا قاراۋ – تاۋەلسىزدىك پەن زامان تالابى دەپ بىلەمىز.

ديحان قامزابەكۇلى، قر ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى

 Abai.kz