نۇح پايعامباردىڭ رۋى كىم؟ (باسى)
رەداكتسيادان:
ەل ىشىندە تاريح عىلىمىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا، ەرەجەسىنە باعىنبايتىن تاعى ءبىر «تاريح» بار. ول – اڭىز-اڭگىمەلەردى، كونە جىرلاردى، جەر-سۋ، ادام اتتارىن پايدالانىپ، سونى نەگىزگى ارگۋمەنت رەتىندە كورسەتىپ، ونى ءارتۇرلى ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ تاريحىنداعى اتاۋلارمەن بايلانىستىرا وتىرىپ، ماقسات ەتكەن تاقىرىپتى نەعۇرلىم تەرەڭدەتىپ، رۋ-تايپا شەجىرەسىن دۇنيە باستاۋىنا دەيىن جەتكىزۋ. مۇنداي «تاريح» قازاق ىشىندە باياعىدان ايتىلىپ، جازىلىپ كەلە جاتقان نارسە. وعان توقتاۋ جوق. تاعى ءبىر قىزىعى، بۇل دۇنيەلەرگە قىزىعۋشى، وقۋشى ادامدار كوپ بولادى. سوندىقتان، مامبەتكارىم قوجىربايۇلى ەسىمدى ازاماتتىڭ جىبەرگەن كولەمدى ماتەريالىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
ماقالاعا قاتىستى ايتارىڭىز، الىپ-قوسارىڭىز بولسا، بىزگە جولداڭىز.
Abai.kz
«رۋ شەجىرەسىن ءبىلۋ – ساحارا توسىندە كوشىپ-قونعان قازاقتار ءۇشىن ومىرلىك قاجەتتىلىك. قازاق حالقىنىڭ رۋ-تايپالىق، جۇزدىك-قاۋىمداستىق ءبىرتۇتاس ءبىتىمى عاسىرلار بويى «بۇكىل قازاق – ءبىر اتانىڭ ۇرپاعى، ءبىر تامىردىڭ بۇتاعى» دەگەن ۇستانىم بويىنشا ءوسىپ-وركەندەپ وتىرعان»
قر پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ
«اتاسى الىس بولعانمەن
جاميعي قازاق ءبىر تۋعان»
بازار جىراۋ (1842-1911)
قازىرگى «بىلگىشتەر» اۋزىن اشسا بولدى رۋدى جامانداپ شىعا كەلەدى. رۋدى اڭگىمە ەتسەڭ، قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىن بىلەتىندەردى ەل اراسىنا جىك سالادى دەپ كۇستانالايدى، جاۋ كورەدى.
وسى ماقالامدى سىزدەرگە، ياعني، «رۋ» دەگەن ءسوزدى جاۋ كورەتىندەرگە جاۋاپ رەتىندە جولداپ وتىرمىن. مەنىڭ ماقساتىم - ءوز قانداس-باۋىرلارىمنىڭ اراسىنان جاۋ ىزدەۋ ەمەس، كەرىسىنشە، بارلىق قانداستاردىڭ باسىن قوسۋ. ۇلى اتالارىمىز دا وسىلاي جاساعان. قازاق حالقى سان مىڭداعان جىلداردان بەرى وسى رۋلىق جۇيەنى ساقتاعاندىقتان عانا بۇگىنگى كۇنگە جەتىپ وتىر. ايتپەسە، قازاق شەجىرەلەرىندە ايتىلاتىنداي ادام-ادام بولعالى بەرگى 70 000 مىڭ جىل ىشىندە قانشاما ەل، قانشاما ۇلت دۇنيگە كەلىپ، قانشاما ەل مەن ۇلت جويىلىپ كەتتى. جوعارىدا ەلباسىمىز بەن بازار جىراۋ ايتقانداي، رۋ ەلدى بولمەيدى. كەرىسىنشە بىرىكتىرەدى. سەبەبى، قازاق ەلىنىڭ ءوزى ءبىرىنىڭ ىشىنەن ءبىرى شىققان رۋلاردان (اتالاردان) تۇرادى. وسىعان سايكەس، ەجەلگى قازاقتىڭ اتا سالتىن دا بەيتانىس قازاقتار ءبىرىنشى كەزدەسكەندە، امانداسقاننان كەيىنگى اڭگىمە «رۋ سۇراسۋدان» باستالعان. رۋ سۇراسقان قازاق مىندەتتى تۇردە قانداس-باۋىر، ناعاشى-جيەن، قۇدا-جەكجات، قارىن بولە، تۋىس بولىپ شىعا كەلەدى. بۇل قاعيدا كۇنى بۇگىندە دە قولدانىلادى. وسى قاعيدا بويىنشا جاقىن تۋمالاستار اراسىندا قىز الىسپايتىن، قان تازالىعى ساقتالادى.
ەل-جۇرتقا كوسەمسوز ارنايتىن ازاماتتاردىڭ ىشىندەگى ءوز قانداستارىنا (قازاقتارعا) ارناپ «حالىق جاۋى» دەگەن تەرميندى قولداناتىندارعا ايتارىم: بۇل سوزدەن 1937 جىلدارداعى قازاقتىڭ بارلىق زيالى قاۋىم وكىلدەرىن «ۇلتشىل-فاشيست» دەپ ايىپتاعان كەڭەستىك بولشەۆيزم «ۇشتىگى» ساياساتىنىڭ ءيىسى شىعاتىنىن بىلە جۇرگەنىمىز ابزال.
ال، «رۋ» دەگەن سوزگە قىسقاشا تۇسىنىك بەرەر بولسام، رۋ - اتا دەگەن ءسوز. رۋ مەن اتا سينونيم. قازاقتىڭ «رۋىڭ كىم؟» دەگەنى، سەنىڭ «ۇرپاعىنا ۇلگى بولعان، ەل تانيتىن ەڭ ۇلى اتاڭنىڭ اتى كىم؟» دەگەنى. قازاقتا رۋ اتىن يەمدەنۋ ەڭ جوعارعى دارەجە. اڭگىمەنىڭ قىسقاسى، قازاقتىڭ رۋىن (اتاسىن) جامانداپ، رۋلىق شەجىرەنى قازىرگى ۇرپاققا جاۋ قىلىپ كورسەتۋ، جەڭىلدەتىپ ايتقاندا دوستىڭ ءىسى ەمەس.
دالەل مە؟ تىڭداپ كورىڭىز، رۋ دەگەن ءسوزدىڭ قانداي ومىرشەڭ ەكەندىگىن.
«قوسايدان — ايتەي، بەگەي، بايبول، تىنەي، ءبالي، سۇيىندىك (جامان اداي). ولار وسكەن اۋىل. اداي شەجىرەسىندە التى قوساي بولىپ اتالادى.
…سەگىز ارىس ادايدىڭ ۇلكەن ءبىر توبىن قۇرايتىن وسى التى قوساي بولىپ ەسەپتەلەدى («مانقىستاۋ ەنتسيكلوپەدياسى» الماتى، 1997. 198-199 بەتتەر).
قوساي اتا جانە ونىڭ ۇرپاقتارى جونىندە بەلگىلى جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى انەس ساراي ءوزىنىڭ «كونەلىكتەر» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىندە كوپتەگەن دەرەكتەردى جيناعان. ءسوزدى انەس اعامىزعا بەرەيىك:
«اداي تايپاسىنىڭ ەڭ كوپ تاراعان جانە كوپ شاشىلعان ىرگەلى اتالاردىڭ ءبىرى — قوساي. ادايلار ونى ەڭ ۇلى اۋليە شالىمىز دەپ ايرىقشا قادىر تۇتادى. تورقالى توي، توپىراقتى ءولىم دە ءتور — قوساي ۇرپاعىندا، باتا بەرەتىن دە سولار. «قوساي شاپانى» ءىسى ادايعا مىندەتتى باس كادە. «جولىم بولسىن دەسەڭ — قوسايدان جولداسىڭ بولسىن» دەگەن ماتەل دە ءمالىم. قىسقاسى، قوساي-ەرەكشە قادىرلى ءاز اۋليە. قوساي ۇرپاقتارى قوسايدىڭ قابىرىن تاۋىپ، باسىنا مازار كوتەرىلىپ، يگىلىكتى ءىس ىستەۋدە. ولاردىڭ پايىمداۋىنشا، قوساي 500 جىل بۇرىن ءومىر كەشكەن.
ال تاريح سوراپتارى قوساي جانە قوساي رۋى تۋرالى الارلىقتاي مالىمەتتەر بەرەدى. قوساي اتاۋى بىردە كىسى ەسىمى، بىردە رۋ اتى قالپىندا الماسىپ، ءجيى-ءجيى قايتالانىپ وتىرادى. جەكە تۇلعالار قانشاما داڭقتى، دابىرالى بولعانىمەن ومىردەن وتەدى-كەتەدى، ال رۋلىق قاۋىمدار مەيىلىنشە ۇزاق جاسايدى. سوندىقتان، اڭگىمە الدىمەن قوساي رۋى تۋرالى بولعانى ءجون. بايقاپ وتىرساق، ءتورت تاراپقا شاشىلعان «اد» قاۋىمىنىڭ اراسىندا جان سانى مول، ىرگەلى قوساي تايپاسى بولعانىن اڭعارامىز. ونىڭ العاشقى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى ب.د.د. X عاسىردا ءداۋىت پاتشا توڭىرەگىنەن كورىنسە، مۇحاممەد پايعامبار دۇنيەگە كەلمەس بۇرىن 200 جىل شاماسىندا ارابتاردا قوساي رۋى بولعانىن، پايعامباردىڭ بەسىنشى اتاسى زەيد قوساي اۋلەتىنەن ايەل الىپ، سولاردى پانالاعاندىقتان، قوساي اتانعان… ولاردىڭ كەرى لىقسىپ، قازاق توپىراعىنا قايتىپ ورالۋى ەكىتالاي، ولاردى دا «جوعالعان ادايلار» ساناتىنا جاتقىزعان ءجون دەپ جازادى انەس ساراي.
انەس ساراي اكادەميك الكەي مارعۇلاننىڭ «تاريحي جازۋلار بويىنشا قوساي تۇرىك قاعاناتى كەزىندە جاساعان كىسى بولۋعا ءتيىس. بۇل كەزدە التاي مەن جەتىسۋ اراسىندا ءومىر سۇرگەن نۋشيبي تايپالارىنىڭ ءبىر كوسەمى كوشۋ دەگەن اتپەن بەلگىلى ەدى. تاريحى بار ءومىرىن بەسبالىق (بەيجىڭ) قالاسىن قورعاۋ ىسىنە جۇمساپ، سارىوزەننىڭ باسى ورتوسكە دەيىن جورىق جاساعان كىسى. ورحون جازۋى بويىنشا (قوشاي) 720 جىلى بەسبالىقتى جاۋ اسكەرىنەن بوساتقان» دەپ وي قورىتادى الەكەڭ»- دەپ جازادى، انەس ساراي. تاعى دا عالىمنىڭ ەشبىر جالتاقسىز كوشۋدى قوسايمەن شەندەستىرگەنىن كورسەتەدى.
تۇرىك ءداۋىرى تۋرالى تاريحي زەرتتەۋلەردە كوشۋ جانە ونىڭ بەلگىلى تاريحي تۇلعالارىنا ءمان بەرىلە كەلىپ، اتالمىش ەتنونيمدى قازاق، قىرعىز، التاي ەپوستىق جىرلارىنىڭ باستى قاھارمانى ەر قوسايمەن ۇشتاستىرۋ نيەتى انىق اڭعارىلادى. الايدا، قىتاي جىلناماسى كۇلتەگىن جازۋىنداعى كوشۋ مەن ەپوستىق ەر قوساي ۋاقىت جاعىنان الشاقتاپ، سايكەس كەلە بەرمەيدى. ەكى ەسىمنىڭ ارالىعىندا 4-5 عاسىر ۋاقىت جاتىر. سونى ەسكەرگەن عالىمدار «ماناس جىرى ىلگەرى-كەيىنگى تاريحي وقيعالاردى قامتىعان ەپوس، ەرتەرەك كەزدە ءومىر سۇرگەن». ەر قوساي تۋرالى اڭگىمەلەر ماناس داۋىرىنە جاقىنداستىرىلۋى مۇمكىن سىندى تۇجىرىمعا يەك ارتادى» دەپ جازادى انەكەڭ. ال قازاق، قىرعىز، التاي جۇرتىندا اتى ءمالىم، ءارى اۋليە، ءارى باتىر قىلىشتىڭ جۇزىمەن ەل قورعاعان ەر قوساي قاي زاماننىڭ پەرزەنتى؟ ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىز ءۇشىن ماڭىزدىسى وسى - قوساي. قوساي قازاق ەپوسىنان ويىپ ورىن العان ەڭ تۇلعالى قاھارمانداردىڭ ءبىرى. ول - «ەر كوكشە»، «ەر كوكشە ۇلى ەر قوساي جانە مۇرىن جىراۋ»، «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» جەلىسىنە قوسىپ جىرلاعان «ەر قوساي» جىرىنىڭ باس كەيىپكەرى. سونداي-اق، ەر قوسايعا قاتىستى جىر-تولعاۋلاردىڭ ۆ.ۆ.رادلوۆ جازىپ العان ءجۇسىپ كوپەەۆ، اسايىن حانگەلدين، بيسەن ساريمانوۆ جىرلاعان ۆەرسيالارى دا بار. ال قىرعىزدىڭ «ماناسىندا» قوساي ورتالىق قاھارمان دارەجەسىنە كوتەرىلگەن بەينە. «ماناس» جىرىندا ونىڭ حالىق ءۇشىن ىستەگەن ەرلىك ىستەرىنىڭ ءبىرازى تىزىلگەن. بالا كەزىندە قازىلىق بويىندا ءداۋ اش بورىمەن جالعىز الىسىپ، ونى جەڭىپ، ەل-جۇرتىنىڭ العىسىنا بولەنەدى. ەكىنشىدەن، كەگەن وزەنى بويىندا ەلگە جاۋ تيگەندە ەرلىك كورسەتەدى. ۇشىنشىدەن، اتاقتى ەر بەلەرەكتى ماسقارانىڭ تۇتقىنىنان بوساتادى. تورتىنشىدەن، بەيجىڭدى (بەسبالىقتى) جاۋدان قۇتقارادى. جىردا تومەندەگىدەي تاماشا جولدار بار:
«بەكىنىپ قالعان بەجىننىڭ
بەتىن اشقان ەر قوساي.
تۇرىپ قالعان تۇرپاننىڭ
ءتۇسىن اشقان ەر قوساي.
بايلانىپ قالعان بازاردىڭ
باعىن اشقان ەر قوساي».
بۇدان ءبىز قوسايدىڭ مەكەن تۇراعى شىعىس، تۇركىستان، تۇرپان، بەسبالىق قالالارىنىڭ توڭىرەگى ەكەنىن اڭعارامىز. ال، بۇل بولسا يادا (ادا م.ق.), كوشۋ (قوساي م.ق.) تايپالارىنىڭ بايىرعى قونىستارى دەگەندى ايتادى انەس ساراي.
«ماناس» جىرىندا قارا قىتايلاردىڭ قىسىمىمەن قىرعىزدار التايعا قايتا كوشۋگە ءماجبۇر بولعاندا قوساي دۇشپانعا بەل بەرمەي، اتا قونىسى ۇچتوبەدە تابان تابان اۋدارماي تۇراقتاپ قالادى. «قۇلالى جيىپ كۇش قىلعان، قۇراما جيىپ جۇرت قىلعان» دەپ جىرلاعانىنا قاراعاندا، قوسايدىڭ ۇلىسى قۇراندى جۇرت بولعانعا ۇقسايدى. زەرتتەۋشى انەس سارايدىڭ جازعانىنا زەر سالساق، قازىرگى اتباسى مەن نارىن جوتالارىنىڭ ارالىعىندا «قوسايدىڭ قاراتاۋى»، «قوساي قورعانى» تالاس وزەنىنىڭ باسىندا ء«ۇش قوساي»، الاتاۋدا «قوساي تاۋ» اتالاتىن تاۋ دا بار ەكەن. قازىرگى ايتىلىپ جۇرگەن شەجىرە اڭىزدارعا سۇيەنسەك، قوساي اتا تەڭدەسى جوق باتىر، كورىپكەل اۋليە، ارتىنان حالقى ەرگەن ۇلىس كوسەمى رەتىندە ايتىلادى. بىراق، قوساي اتا ەسىمى شىڭعىس ۇرپاقتارى بيلىك قۇرعان كەزدە نە باتىر ەسەبىندە، نە اۋليە رەتىندە اۋىزعا ىلىنبەيدى. ول ورىس جىلنامالارىندا «ولمەيتىن كوششەي» بولسا، ال اراب كەزبەلەرىنىڭ جول جازبالارىندا اۋليە اتانىڭ ەسىمى ەستىلمەيدى. وسىعان قاراعاندا، انەس ساراي زەرتتەۋىن وقىعاننان كەيىن، بۇل مىڭجىلدىقتان قوساي اتا اتىن ىزدەپ تابۋ وڭايعا سوقپاسا كەرەك. ارادا مىڭداعان جىلدار وتسە دە، حالىق ءوز باتىرى مەن كورىپكەل اۋليەسىنىڭ اتىن، جادىنان شىعارماي، قوساي اتانىڭ ءومىر سۇرگەن ءداۋىرىن، بەرگى زامانعا قاراي يتەرمەلەپ جاقىنداتىپ، جاسارتىپ وتىرعان. اۋليە اتانى ءپىر تۇتقان حالىق، ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ورتاق جاۋدى جەڭۋگە قارسى قوساي اتا ەسىمىن جوعارى ۇستاپ، ۇلىستىڭ ۇرانىنا اينالدىرعان. ءبىر تاڭدانارلىعى، «ادايدىڭ ەكى ۇلى تارماعى كەلىنبەردى — قۇدايكە اراسىندا جىك ءتۇسىپ، قىرعيقاباق بولدى» - دەگەن قاۋاسەتتى ەستىمەگەن ەكەنبىز. اعايىندى ەكى ەلدىڭ تاتۋلىقتى تۋ ەتىپ، كەلىنبەردى بالدارىنىڭ، قوساي ۇرپاقتارىنا «اعانىڭ بالاسى» دەپ ءوز جولىن بەرىپ وتىرعانى وسىعان دالەل. عاسىرلارعا سوزىلعان وسى سىيلاستىق، ءبىرىن-ءبىرى كوتەرمەلەپ، جامانىن جاسىرىپ، جاقسىسىن اسىرىپ، اراعا شايتان كيلىكپەي، ءجۇز شايىسپاي قاسيەتتى قارا شالدارىمىزدىڭ ارقاسىندا تاتۋلىقتى مۇرا تۇتىپ، وسى قاعيدادان اينىماي ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن ءجۇرىپتى. ادايلاردى جانىنا توپتاستىرىپ، اكەسى توقتامىس حاننىڭ كەگىن العان. توقتامىستىڭ ەكى كىشى ۇلى كەرىمبەردى، ماڭعىت ەدىگەنى ولتىرگەننەن كەيىن، ءوزى دە ۇزاققا بارماي قازا تابادى. كەرىمبەردىنىڭ قازاسىنا قايعىرعان ەلگە ەدىل-جايىق، جەم-ساعىز قاراڭ قالعان قونىسقا اينالادى. تابان تىرەپ، ارقا سۇيەنەتىنەن ايىرىلعان ەل شىعىسقا قاراي بەت تۇزەگەن» (انەس ساراي «كونەلىكتەر»).
الەم تاريحىنا ۇڭىلسەك، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ V عاسىرىنىڭ ورتاسىندا مەككەنى يەمدەنىپ، حيدجاز ءوڭىرىنىڭ كوپتەگەن ايماعىن باسىپ العان قۇرايىشتاردىڭ ايگىلى قولباسشىسى بولعان — قوساي اتاعا تاپ بولامىز. قوساي ءوز زامانىندا اسا ىقپالدى ءارى باي ادام بولعان. ءبىر تايپالىق رۋ باسىنىڭ كوسەمى بولعانمەن، قۇرايىشتار ونى باسىنا كوتەرىپ «سۇلتان» دەپ ماداقتاعان. بىزگە جەتكەن كونە اڭگىمەلەردە مەككە وڭىرىندەگى بولعان باستى وقيعالاردىڭ ءبارىن قوساي ەسىمىمەن بايلانىستىرا شەجىرەلەيدى.
قوساي اتا مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءتورتىنشى اتاسى بولىپ كەلەدى، ياعني پايعامبار دۇنيەگە كەلەردەن 200 جىلداي بۇرىن ءومىر سۇرگەن. مۇحاممەد دۇنيەگە كەلگەن تۇستا قوسايدىڭ بەس بالاسىنان تاراعان ەركەك كىندىكتىلەردىڭ سانى ەكى ءجۇز، ەكى ءجۇز ەلۋگە جەتكەن. بۇل تۇستا مەككە شاھارى قوساي تۇقىمىنىڭ اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا بولدى. جوعارىدا كورسەتكەنىمدەي، ول ۇرپاقتار بۇل كەزدە ءوسىپ-ءونىپ، توپ-توپ بولىپ ۇل وربىتكەن، ءۇرىم-بۇتاعى تولىسقان ورتاعا اينالدى. اتاقتى قاعبانىڭ كىلتى دە سولاردىڭ قولىندا بولدى. سۋىق قول، ۇرى-قارىدان قاعبانى قورعاۋ ءۇشىن وعان قۇلىپ سالۋعا ءماجبۇر بولعان دا سولار. قاعبا اينالاسىنداعى قۇدىقتاردى قاداعالاۋ، سوت ىستەرىن جۇرگىزۋ جانە كەسىم ايتۋ، تايپالار اراسىنداعى داۋدى شەشۋ، قۇرايىشتار جاۋعا اتتانعاندا كوتەرىپ شىعاتىن كيەلى تۋدى ساقتاۋ، جوق-جىتىكتەر ءۇشىن سالىق جيناۋ، اقساقالدار ماجىلىسىنە قاتىسۋ، جينالىسقا شاقىرۋ، قوعامدىق قارجىنى باسقارۋ، بالگەرلىك جەبەلەرگە باس-كوز بولۋ، مىنە، وسى سياقتى مەككەدەگى بارلىق قىزمەتكە باسشىلىق ەتۋ قوساي ۇرپاقتارىنىڭ قۇزىرىندا بولدى.
سول ءۇردىستى كۇنى بۇگىنگى اداي ەلىنىڭ قۇرامىنداعى قوساي اتا ۇرپاقتارى تاپ سونداي دارەجەدە جالعاستىرىپ كەلەدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولمايدى. ولار ادايدا اعا بالاسى رەتىندە ۇلكەن قۇرمەتكە يە. الىس ساپارعا شىعاردا، حالىق مۇددەسى ءۇشىن كەلەلى ءىس باستاردا، جاۋعا اتتاناردا قوساي اتا ۇرپاعىنان باتا الۋ، قاسىنداعى ساپارلاس سەرىگىڭ قوساي اتا ۇرپاعى بولسا، جولىڭ بولادى دەگەن ۇعىمدا وسى قوسايلار سول قوسايدىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى دەگەنگە سايادى دەسەك، شىندىقتان الىس كەتپەيمىز. وعان دالەل كەرەك بولسا، ونى دا ايتا كەتەيىك. مىسالى، قوساي ەسىمىنىڭ كۇنى بۇگىنگە جالعاسىپ، قايتالانىپ وتىرۋى. قازاقتان نەمەسە قازاققا تۋىستاس ەلدەردەن باسقالارى بالالارىنىڭ ەسىمىن قوساي دەپ قويمايدى. مەنىڭ بۇلاي دەپ وي تۇيىندەۋىمە تۇرتكى بولعان باستى سەبەپ، ءبىزدىڭ (ادايدىڭ) ءتۇپ قازىعىمىز، قۇراندا كورسەتىلگەندەي، ەڭ العاشقى مادەنيەتتى دۇنيەگە اكەلگەن اد ەلىنىڭ ۇرپاعى ەكەندىگىمىز بولىپ تابىلادى. سوندا قازىرگى مۇسىلمان ءدىنى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ اراسىندا دۇنيەگە كەلگەن بولىپ شىقپاي ما؟! بۇل جونىندە شىڭعىسحان بابامىزدىڭ جوشىدان تارايتىن تىكەلەي ۇرپاعى ابىلعازى اتامىز ءوز قولىمەن جازعان «تۇرىك شەجىرەسى» اتتى كىتابىندا «تۇرىك حالقى يافەستەن الىنشا حان زامانىنا شەيىن مۇسىلمان ەدى» دەپ جازىپتى (16 بەت).
ال، قاراقالپاق ەلىندەگى بەسوبا جەرىندە جەرلەنگەن جاقىندا عانا 500 جىلدىعىنا ارناپ ۇرپاقتارى اس بەرگەن، قوساي اتامىزعا كەلسەك، بۇل اتامىز سول بۇرىنعى قوساي اتامىزدىڭ ۇرپاعى، تەكتىدەن تۋعان تەكتى دەپ ەسەپتەۋىمىز كەرەك. تەكتىدەن تەكتى تۋى بۇل كۇندە بۇكىل الەمدە دە، عىلىمدا دا مويىندالعان شىندىق.
تاريحتا تۇرىك قاعاناتى كەزىندە جاساعان تاعى ءبىر قوساي بار. ول سول زاماندا التاي مەن جەتىسۋ ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن نۋشۋبي تايپاسىنىڭ كوسەمى بار ءومىرىن بەسبالىق (بەيجىڭ، قازىرگى پەكين) قالاسىن قورعاۋ ىسىنە ارناعان. ورحون-ەنيسەي جازباسىندا «قوساي 720 جىلى بەسبالىقتى جاۋ اسكەرىنەن بوساتقان» دەپ جازىلعان.
جالپى قوساي تايپاسى ەجەلگى ادتاردىڭ قۇرامىندا ەجەلدەن بىرگە جاساسىپ كەلەدى، ءتىپتى ب.د.د. IV عاسىردا گيمالاي تاۋىنىڭ ءبىر شاتقالىندا پۇتقا تابىناتىن بۋددا ءدىنىن دۇنيەگە اكەلگەن. وسى قوسايدا سوڭعى قوسايلاردىڭ ءتۇپ اتاسى بولىپ تابىلادى. ونىڭ جازباشا تاريحي ايعاقتاماسىن ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسىنەن» تابامىز: «كۇيىك حان اتا تاعىنا وتىرىپ، بىرنەشە جىلدار ءادىل پاتشالىق قۇرىپ، التىنشى ۇلى الىنشانى ءوز ورنىنا وتىرعىزىپ، حالىق باراتىن جەرگە كەتتى.
الىنشا حان كوپ جىلدار پاتشالىق قىلدى. نۇح پايعامبار زامانىنان الىنشا حانعا شەيىن بارشا يافەس اۋلەتى مۇسىلمان ەدى. الىنشا حان زامانىندا جۇرت بايىپ داۋلەتى تاسىدى. «يت سەمىرسە يەسىن قابار» دەگەن وزبەك (قازاق) ماقالى بار ەدى. ءار كىسى ءوزىنىڭ ەڭ قيماس ادامى نە ۇلى، نە قىزى، بولماسا اعا-ءىنىسى ولسە، سوعان ۇقساتىپ، قۋىرشاق جاساتىپ قوياتىن بولدى. «بۇل - پالەنشەنىڭ سۋرەتى» دەپ ونى سۇيەر ەدى، اس كەلگەندە ونىڭ الدىنا اس قويىپ، ونىڭ ءجۇزىن ءوبىپ، كوزىن سۇرتەر ەدى، وعان باس ۇرار ەدى. بۇنداي ادەت قايتالانا-قايتالانا پۇتقا تابىنۋعا اكەلدى» دەيدى (13 بەت). تاعى ءبىر دەرەكتە: «تۇرپاننىڭ بەزەكىلىك ساعاسىنداعى بۋددا ءدىنىنىڭ ۇڭگىر (مىڭ ءۇي) عيباداتحاناسىنىڭ قابىرعاسىنا جانە توبەسىنە سىزىلعان ورنەكتەردە قازىرگى قازاق سىرماقتارىنا سالىناتىن ءمۇيىز ويۋلاردىڭ ۇلگىسى كەزدەسەدى. بۇل ويۋ-ورنەكتەردىڭ تىم ەرتەدەن كەلە جاتقاندىعىنان دەرەك بەرەدى» («قازاقتىڭ كونە تاريحى». الماتى. 1993. 364 بەت).
قوساي قازاق- قىرعىز جىرلارىنىڭ باستى قاھارمانى. ولاردىڭ قاتارىنا ورتا ءجۇزدىڭ ۋاق توپتاماسىنا ەنگەن «ەر قوساي»، قىرعىزدىڭ «ماناسى» جاتادى. نەگىزى وسى قوسايلاردىڭ بارلىعىنىڭ تەگى ءبىر. ماناس ەنتسيكلوپەدياسى، قوسايدىڭ اتا قونىسى اتباسى ءوڭىرى، وسى اتباسى مەن نارىن جوتالارىنىڭ اراسىندا «قوساي قورعانى» اتتى قامال بارىن جازادى. جاپون جەرىندە كاماماتسۋ قالاسىنا جاقىن جەردە قوساي، ءتاڭىر اتتى ميكروتوپونيم مەن ەلدى مەكەن بار. ەندى قوساي دەگەن ءسوزدىڭ تىكەلەي ءوز ماعىناسىنا كەلسەك، وسى ءسوزدىڭ تۇبىرىندەگى قوس ءسوزى قوساقتالۋ نەمەسە ەكەۋ بولىپ بىرىگۋ دەگەن ءسوز. مۇنداعى «اي» جالعاۋى دا كوپشە ماعىنادا. سوندا قوس اي دەگەنىمىز ادايدىڭ قۇدايكەدەن تارايتىن ەكى نەمەرەسىنىڭ (تازىكە مەن قوسايدىڭ), ياعني ەكى (قوس) ايدىڭ، ياعني ەكى ۇرپاقتىڭ ءبىر اتانىڭ ۇرپاعى ەكەندىگىن ايشىقتاۋ شىعادى. بۇل تۇجىرىم قازاقتىڭ شەجىرە دەرەگىمەن دە سايكەس كەلەدى.
قوساي اتا ەسىمى – ەر مەن ايەل دەگەندى دە بىلدىرەدى. وعان «قوس» پەن «جۇپتىڭ» سينونيم ەكەنى كۋا. قازاقتىڭ جاڭادان وتباسى قۇرعانداردى «جاس جۇبايلار» دەيتىنىمىز وسى. سەبەبى، اي ءسوزى انا، ايەل، ارۋ دەگەن ماعىنادا دا قولدانىلادى. مىسالى، ايسۇلۋ (ايداي ارۋ), ايارۋ، ايمان (اي ماننىڭ قىزى) اينۇر، ايگۇل، ايجان، ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. دەمەك، اي — ايەل، انا وبرازىن جاساپ تۇر. بۇل تۇجىرىمنىڭ ايداي ايعاعى، اسپانداعى ايدىڭ «اي» دەپ اتالۋى. اسپانداعى اي جەردىڭ سەرىگى بولسا، ادامداردا ايەل ەردىڭ سەرىگى. ەكەۋى قاتار ءورىلىپ تۇر.
ونىڭ توپونوميكالىق ايعاقتاماسى، بۇگىنگى قازاق جەرىندەگى قوستاناي وبلىسى اتاۋى بولىپ تابىلادى. دەمەك، بۇل جەر ادام اتانىڭ ەكى ۇرپاعىنىڭ بىرىگىپ قوس تىككەن جەرى. ارى قاراي وسى ءسوز قوس تىگۋ، قوستانۋ، قونىسقا قونۋ، قوساقتالۋ، جۇپ بولۋ (جۇباي ءسوزىنىڭ توركىنى وسى) اتالىپ كەتە باردى. وسى وبلىستىڭ ورتالىعى قوستاناي قالاسىنىڭ قاق ورتاسىن جارىپ توبىل (توبىش) وزەنى اعىپ جاتىر. وسى توبىلدىڭ جاعاسىندا اداي اتتى جەر مەن ەلدى مەكەن كۇنى بۇگىندە دە بار.
قاز ادايدىڭ شەجىرە دەرەگى بويىنشا، قوساي اداي اتانىڭ ەكىنشى نەمەرەسى، ياعني ءۇشىنشى بۋىن ۇرپاعى بولسا، توبىش جەتىنشى نەمەرەسى، سونىمەن قاتار توعىزىنشى بۋىن ۇرپاعى بولىپ تابىلادى.
قوساي – بىرىككەن سوزدەردەن تۇراتىن تازا قازاق ءسوزى. ءسوز ءتۇبىرى وس (وش) بولسا، قوس – ەكى، نەمەسە ەگىز (جۇپ) + اي دەگەن سوزدەردەن جاسالعان ءۇش سانىنىڭ اتاۋىن بەرەدى.
بۇل تۇجىرىم قاز ادايدىڭ شەجىرە دەرەگىمەن دە، قازاقتىڭ تاريحي دەرەگىمەن دە، قازاقتىڭ ساندىق جۇيەسىمەن دە تولىقتاي سايكەس كەلەدى.
ءبىرىنشى بۋىن ء(بىر سانى), اداي اتانىڭ ەكى ۇلى قۇدايكە مەن كەلىمبەردى.
ەكىنشى بۋىن، قۇدايكەنىڭ ۇلكەن ۇلى تازىكە ء(از اتا، ءاز اۋليە). تولىق ماعىناسى، ت- تولىپ تولىسۋ; ءازىمىز – ءاز (از); ء«ى» — بالاسى، ۇرپاعى; سوڭعى «كە» جالعاۋى – اكە دەگەن ماعىنا بەرەدى. بۇل ەكى بۋىن، قازاق تا «اققۋ مەنەن قاز، اداي مەنەن تاز ەگىز»، — تۇجىرىمدالعان. بالاما اتاۋى از ەلى (كوپ ەمەس، از حالىق). ەكى سانى قازاقتاردىڭ ساندىق اتاۋى.
ءۇشىنشى بۋىن، ءبىز اڭگىمەلەپ وتىرعان قۇدايكەنىڭ ەكى ۇلىنىڭ كىشىسى قوسايدىڭ قاۋىمى. ولاردان قوساي اتانىڭ ۇرپاعى نۇح پايعامبار، ونىڭ وتباسى جانە مۇسىلماندىقتى مويىنداعان از عانا ەل توپان سۋدا كەمەگە ءمىنىپ امان قالعان. ءۇش سانى قوسايلاردىڭ ساندىق اتى.
ءتورتىنشى بۋىن ء(تورت سانى), قۇنانورىس. باسىندا ءبارى ءبىر حالىق، ياعني تورتەۋى تۇگەل بولىپ، توبەدەگىنى الىپ، قاتارىنىڭ بارىنەن وزعاندار وسىلار. ولار ءبولىنۋدى باستاپ بەرگەندىكتەن، قازاقتىڭ «تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەر» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوزى سولاردان قالدى. ءتورت سانى قۇنانورىستاردىكى. بۇگىنگى ورىستار وسى رۋدىڭ اتىن يەمدەنگەن ۇرپاقتارى. بىراق ولار بۇگىندە اتالىق تەكتەن بەزىپ، انالىق تەككە، ياعني راشانعا (اعىلشىندار ولاردى ناشا راشا دەيدى) اينالىپ كەتتى.
بەسىنشى بۋىن، اقپاندار. قازاقتىڭ اقيقاتقا اتا بولىپ، اعا اتاناتىنى وسى اتالارىمىزدىڭ تۇسى. اق كۇندەر (اق حۇندار، اققادتار), ساق، ساقتار جانە قازاقتىڭ ەڭ اسىل قاسيەتىنىڭ اتاۋى ء(سوزى) ساقي (مىرزا، قولى اشىق) ءسوزى سولاردان قالدى. قازاقتى اقيقاتقا اتا قىلىپ، بۇكىل الەم ەلدەرىنە اعا (قاز اعا، قازاق) اتاندىرعان وسىلار.
(جالعاسى بار)
مامبەتكارىم قوجىربايۇلى
Abai.kz
