جاھاندىق ستاتيستيكا بويىنشا، جەر بەتىندە وندىرىلگەن تاعام تۇرلەرىنىڭ كۇن سايىن ميلليونداعان تونناسى دالاعا تاس­تالادى. بۇۇ-نىڭ ازىق-تۇلىك جانە اۋىل شارۋاشىلىعى جونىندەگى ۇيىمىنىڭ بايانداماسىندا اقش-تا تاعام ونىمدەرىنىڭ 40%-عا جۋىعى قوقىسقا  تاستالاتىنى، ەۋروپادا جىل سايىن 100 ملن توننا ازىق-تۇلىك ونىمدەرى لاقتىرىلاتىنى كەلتىرىلگەن. ەگەر، بۇكىل دۇنيەجۇزىندەگى دالاعا تاستالعان تاعامداردىڭ كولەمىن ەسەپتەسە، ول مەك­سيكانىڭ تەرريتورياسىنا جەتە-قابىل ەكەن. بۇعان تابيعاتقا كەلەتىن زياندى قوسىڭىز.

وسىنشاما ازىق-تۇلىكتىڭ ىسىراپ بولۋ سەبەپتەرى ءار ەلدە ءارتۇرلى. بۇعان ەگىستىك باسىنداعى، تاسىمالداۋ كەزىندەگى شىعىندار، اۋا  رايىنىڭ قولايسىزدىقتارى، ءتىپتى، جەمقورلىق تا كىرەدى. ايتالىق، بريتاندىق زەرتتەۋشىلەردىڭ مالىمەتى بويىنشا، ءبىر عانا كارتوپتىڭ 46%-ى نارىققا جەتپەي جولدا ىسىراپ بولادى، ونىڭ ىشىندە 6%-ى ەگىستىكتە، 12%-ى سۇرىپتاۋ كەزىندە، 5%-ى دۇكەندە، 1%-ى ساقتاۋ كەزىندە، ال 22%-ى جۋىلعاننان كەيىن. سوندا، ءاربىر وندىرىلگەن ءونىمنىڭ جارتىسىنا جۋىعى ىسىراپ. بۇل شىعىننىڭ ءبارى دايىن ءونىمنىڭ وزىندىك قۇنىن ودان ءارى كوتەرە تۇسەدى، ياعني، تۇتىنۋشىلاردىڭ قالتاسىنا تۇسەتىن سالماق كوبەيەدى. 

ازىق-تۇلىك ىسىرابىنا ءتيىستى ساقتاۋ ورىندارىنىڭ، ارنايى قويمالاردىڭ، توڭازىتقىشتاردىڭ بولماۋى، ياعني، مار­كەتينگتىك تاجىريبەنىڭ تومەندىگى، ەگىس دالاسى مەن نارىق اراسىنداعى تەپە-تەڭدىكتى ەسكەرمەۋ، ادامداردىڭ نەم­قۇرايدىلىعى ەداۋىر اسەر ەتەدى. تاعى ءبىر ءۇردىس، قازىر بۇكىل الەم ەلدەرىندە ءىرى دۇكەندەر جەلىسى كەڭ تارالعان (مىسالى، ەلىمىزدەگى «ماگنۋم»، «مەترو»، «رامستور» جانە ت.س.س.). مۇنداي دۇكەندەر كوكونىس، جەمىس-جيدەك ونىمدەرىن وتكىزۋشىلەردەن ءونىم قابىلداعان كەزدە ولاردىڭ بەلگىلى ءبىر كولەمدە، ادەمى ءارى بىركەلكى بولعانىن تالاپ ەتەدى. بۇل كوكونىستەردىڭ، جەمىس-جيدەكتەردىڭ «كوسمەتيكالىق يدەالدى» ستاندارتتارىن تالاپ ەتۋدەن شىقتى: مۇنداي ادەمىلىكتەن ادا نەمەسە ستاندارتقا ساي ەمەستەرى قابىلدانبايدى، ءتىپتى ازداعان دەفەكتىلەرى بولسا دا قوقىسقا كەتەدى. دەگەنمەن، سوڭعى كەزدە باتىس ەلدەرىندەگى سۋپەرماركەتتەر قالىپقا (ستاندارتقا) ساي ەمەس ونىمدەردى تاستاماۋدىڭ جولىن ىزدەي باستاپتى. كوپتەگەن دۇكەندەردە «تاستالعان تاۋارلار» دەگەن ارنايى كورسەتكىشتى تومەندەتۋ ءۇشىن ولاردى ارزانداتىپ ساتۋ، ارنايى بيوزاۋىتتارعا وتكىزۋ، قايىرىمدىلىققا بەرۋ ىسپەتتى ۇردىستەر بايقالادى، اقش-تىڭ نيۋ-يورك شتاتىندا تاعام قالدىقتارىن قوقىسقا تاستاۋعا تىيىم سالاتىن زاڭ دا شىقتى. جانە دە مۇنداي كورىنىستەر كوبەيىپ كەلەدى. باتىس ەلدەرى كەكىرىگى ازعان قوعامنىڭ الىسقا بارا الماسىن دەر كەزىندە اڭداعان ءتارىزدى. 

قازىرگى كەزدە ومىرىمىزدە كەزدەسەتىن ىسىراپ­تىڭ تۇرلەرى:

– زاتتاي ىسىراپ: سۋدى، ەلەكتر ەنەرگياسىن شەكتەن تىس پايدالانۋ;

– تىيىم سالىنعان نارسەلەرگە شاشىلۋ، ونىڭ ىشىندە ىشىمدىك، قۇمار

ويىندارى جانە ت.س.س.

– كيىمگە، مۇلىككە قالاي بولسا سولاي قاراۋ، تەز توزدىرۋ;

– قوناق شاقىرعاندا تىم ارتىق تاعام دايىنداۋ، ول استىڭ ءراسۋا بولۋى;

– ءبىر تاۋاردى، زاتتى ساتىپ العاندا ارتىق، ءوز باعاسىنان اسىرا اقشا تولەۋ;
– رۋحاني ىسىراپ نەمەسە جان ىسىرابى. 

سوڭعى بىرنەشە ونجىلدىقتا حالقى­مىزدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى ەداۋىر وزگەرىس­تەردى باستان كەشتى. اتاپ ايتساق، ماتەريالدىق وركەنيەت، ەكونوميكالىق قۇرىلىمدار ادامداردان بەلگىلى ءبىر مىنەز-قۇلىقتى، عۇرىپتاردى قابىلداۋىن، اينالا قورشاعان ورتاعا بەيىمدەلۋىن تالاپ ەتەدى، بۇل بىرتىندەپ ادەتكە اينالادى. ەلىمىز بويىنشا 2000-جىلداردان باستاپ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق احۋال جاقسارا باستادى، ەلدىڭ تۇرمىسى دا كوتەرىلدى. نارىقتىق قاتىناستار ومىرىمىزگە ەركىن ەنىپ، ساۋدا-ساتتىق ۇلعايدى، ازىق-تۇلىك تۇرلەرى كوبەيدى، داستارحان مولايدى. سونىمەن بىرگە، باردى باعالاماۋ، وبال-ساۋاپتى ۇمىتۋ ىسپەتتى تەرىس قۇبىلىستاردىڭ پايدا بولعانى دا وسى كەز. ويتكەنى، كەيبىر كەزدە مولشىلىق، قوناقجايلىلىق پەن ىسىراپتىڭ قاي جەردەن باستالاتىنىن بىلمەي، ولاردىڭ شەكاراسىن اڭعارا الماي قالاتىنىمىز بار. باردى بار دەۋ، ارينە، كەرەك. بىراق، ساراڭ ەكەن دەپ ايتپاسىن دەپ قانا شەكتەن تىس قوناقجايلىلىق تانىتۋ ماقتانۋدىڭ ءبىر ءتۇرى ءارى بۇل ىسىراپقا جول بەرۋ ەكەنى راس. اس تا توك داستارحاننان ارتىلىپ، قوقىسقا تاستالعان استىڭ وبالى كىمگە؟!؟

قازاقستاننىڭ ءبىر بايلىعى – استىعى. بىراق، ديقاننىڭ ماڭداي تەرىمەن، جەر-انانىڭ مەيىرىمەن كەلەتىن وسى ءونىمدى دەر كەزىندە جيناپ الماي، ءشىرىتىپ، قار استىندا قالدىرىپ جۇرگەنىمىز جاسىرىن ەمەس. جىل سايىن جىر بولاتىن بۇل ماسەلەنى وتاندىق ءباسپاسوز ايتۋداي-اق ايتىپ، جازىپ كەلەدى. الايدا، ناتيجە جوق. ءبىر عانا قوستاناي وبلىسىندا 2014 جىلى 32 مىڭ گەكتاردىڭ استىعى دەر كەزىندە ورىلماي قالعان. بيىل دا سولتۇستىك وبلىستاردا بيداي قار استىندا قالدى. جاۋاپتى ادامدار استىقتىڭ ىسىراپ بولۋىن ارنايى قويمالاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنە، تاسىمالداۋ كەدەرگىلەرىنە، ەلەۆاتورلاردىڭ ازدىعىنا سىلتەيدى. بىراق، بۇل سەبەپتەردىڭ ەشقايسىسى دا اس اتاسى ناننىڭ اياق استى بولۋىن، ەش بولعان ديقان ەڭبەگىنىڭ وتەۋى كىمنەن ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ بەرە الماسى انىق.

ىسىراپشىلدىق ءداستۇرلى قازاق ۇعى­مىندا قۇپتالمايدى. ال، يسلام ءدىنى اۋەل باستان ىسىراپشىلدىققا قارسى. يسلامداعى «يسراف» ۇعىمى باسى ارتىق دۇنيە-مۇلىكتى، اقشانى يگىلىكتى ىسكە جۇمساۋدىڭ ورنىنا، قالاي بولسا سولاي شاشىپ-توگۋدى بىلدىرەدى. يسراف جاساۋ مۇسىلمان ءۇشىن – كۇنا. مۇسىلماندىق تۇسىنىك بويىنشا يسراف تەك زاتتاي، اقشالاي دۇنيەنى شاشۋ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ونىڭ رۋحاني جاعى دا بار. ياعني، ءتۇرلى كۇنا جاساۋ، وزىڭە بەرىلگەن ۋاقىتتى بوس وتكىزۋ دەگەن ءتارىزدى. يسراف جاساعان ادام «مۋسريف» اتانادى. قۇران اياتتارىنىڭ بىرىندە ىسىراپشىلداردى ء«ىبىلىستىڭ دوستارى»  دەپ اتاعان. وسى تەكتەس زياندى ادەتتەردەن ساقتانۋ ءۇشىن يسلام ءدىنى ءار ادامنىڭ وزىنە ءوزى ەسەپ بەرىپ وتىرۋىن قالايدى. سونداي-اق، ءوزىڭ قيىن جاعدايدا بولا تۇرىپ، ساداقا بەرۋدەن دە ساقتاندىرادى. مۇسىلمانشىلىق بويىنشا ىسىراپقا ۇلكەن ءمان بەرىلەتىنىنە مىسالدار كوپ. قاسيەتتى حاديستەردە مۇحاممەد (س.ا.س.) سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى سۋدى شاشىپ-توگىپ دارەت الىپ جاتقانىن بايقاعان پايعامباردىڭ وعان ەسكەرتۋ جاساعانى تۋرالى وسيەت سوزدەر بار. سوندا پايعامبار: «تەڭىزدىڭ جاعاسىندا تۇرىپ دارەت الساڭ دا سۋدى ىسىراپ ەتپەڭدەر»، – دەپتى. قۇراندا: «جەڭدەر، ىشىڭدەر، كيىڭدەر، بىراق، ىسىراپ ەتپەڭدەر، ويتكەنى، اللا تاعالا ىسىراپ ەتۋشىلەردى سۇيمەيدى» دەلىنگەن (6, 141).

پايعامبارىمىز ەسكەرتكەندەي، تابيعاتتىڭ وسى ءبىر تەڭدەسى جوق بايلىعىن، تىرشىلىكتىڭ ءبىر تىرەگىن قادىرلەمەي وتىرعانىمىز راس. سۋ، ونىڭ ىشىندە تۇششى سۋ تاپشىلىعى – جاڭا ءداۋىردىڭ اسا وزەكتى ماسەلەسى. وتكەن عاسىرمەن سا­لىستىرعاندا، قازىر ادامدار سۋدى ەكى ەسە كوپ پايدالاناتىن بولعان. دۇنيەجۇزى بويىنشا جىلىنا 3,8 ترلن كۋبومەتر سۋ پايدالانىلادى، ونىڭ 550 ملرد-ى بوسقا كەتەدى. سۋ ىسىرابى تۋرالى دابىل قاعىلعالى كوپ بولدى. الداعى ۋاقىتتا سۋدىڭ باعاسى تەك وسە تۇسەتىنى بولجانۋدا. جاڭاعى قوقىسقا تاستالعان ميلليونداعان توننا ازىق-تۇلىكتى دايىنداۋدىڭ وزىنە قانشاما تۇششى سۋ قورى كەتتى دەسەڭىزشى؟!؟ مىسالى، 1 كگ كۇرىش ءوسىرۋ ءۇشىن  – 2000-5000 ل سۋ جۇمسالسا، 1 كگ بيداي ءۇشىن – 1000 ل، 1 ل ءسۇت – 2000-4000 ل، 1 كگ قانت ءۇشىن – 3000 ل قاجەت.

ىسىراپشىلدىقتىڭ ءبىر ءتۇرى – رۋحاني ىسىراپ. بۇل ادامگەرشىلىك، ادامشىلىق اتاۋلىدان اجىراۋ، قۇدايعا قۇلشىلىقتىڭ ءجونىن بىلمەۋدەن بايقالادى. ءوزىنىڭ ءىس-ارەكەتىنە سىن كوزىمەن قاراماي، تەرىس قىلىقتارعا بەرىلۋ: الداۋ، وتىرىك ايتۋ، قىلمىس، ۋادەدە تۇرماۋ، ءبىر كۇندىك پايدامەن ءومىر ءسۇرۋ، ت.س.س. مۇنىڭ ءبارى جاماندىققا ۇيىرلىكتەن تۋادى. «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ»، – قاسيەتتى حاديستەردە جاس سابيلەردىڭ ءبارى يماندى بولىپ تۋادى، بىراق، كەيىنگى ءومىرى وتباسىنداعى تاربيەگە قاراي قالىپتاسادى دەگەن سوزدەر نەگىزسىز ەمەس. ادامنىڭ مارتەبەسىن پەرىشتەدەن دە ۇلىق ەتىپ جاراتقان ارتىقشىلىعىمىزدى ۇمىتىپ، يماندىلىقپەن ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگىنەن ايرىلۋ – ىسىراپتىڭ زورى. اسىرەسە، جاستى دا، جاسامىستى دا شارپىعان ءبىر جامان ادەت – ۋاقىتتى بوس وتكىزۋ. قازىرگى كوپ تاراعان كومپيۋتەرلىك ويىندار، ءمان-ماعىناسى جوق فيلمدەر، تاۋسىلىپ بولمايتىن سەريالدار كورۋ، قانىپ بولمايتىن ۇيقى ء(ومىرىمىزدىڭ ۇشتەن ءبىرى ۇيقىمەن وتەدى، – وعان تاعى دا ارتىق ۋاقىت جۇمساۋ قانشالىقتى قاجەت؟), بوس اڭگىمە ايتۋ، قىلجاقتاۋ، ءتۇرلى الەۋمەتتىك جەلىلەردە ساعاتتاپ وتىرۋ، ءموبيلدى تەلەفون ارقىلى قاجەتتى-قاجەتسىز اقپارات الماسۋ، – وسىنىڭ ءبارى ءار ادامنىڭ جەكە ءىسى بولعانىمەن دە، ولشەپ بەرىلگەن ءومىردى بايانسىز نارسەلەرگە جۇمساپ، ۋاقىتتى ىسىراپ ەتۋ. 

جان ىسىرابى – جانىڭ قالاعان نارسەنىڭ ءبارىن ىستەۋ، قالت ەتكىزبەي ورىنداۋ دا ىسىراپ. بۇل تەرىس ءۇردىس ءوز تىلەكتەرىڭە قايشى كەلمەۋدەن  باستالادى. وزىمنەن ايامايمىن دەپ، ءناپسىنىڭ قالاعانىنىڭ ءبارىن ورىنداۋ – ۇلكەن ىسىراپ.

مورالدىق ىسىراپتىڭ ءبىر ءتۇرى – جەزوكشەلىك. كۇنكورىستىڭ ءتاسىلى رەتىندە ادەيى تاڭداپ العانى بار، نە بولماسا تاعدىردىڭ تالقىسىمەن تاپ بولعانى بار، بۇگىنگى كۇنى ايتەۋىر جەزوكشەلىكتىڭ جولى كەسىلەر ەمەس، – دەمەك، وعان سۇرانىس بار. بۇعان قازىر زاڭدى-زاڭسىز جىنىستىق ەركىندىكتەر، ازاماتتىق نەكە دەگەن زاۋال، زي­ناقورلىق جانە ت.ب. قوسىلدى. اجىراسۋدىڭ كوبەيۋى، جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشقان ەرلەر، ءناپسىنىڭ قالاۋىمەن جەڭىل جۇرىسكە بەرىلگەن قىز-كەلىنشەكتەردىڭ ۇستانىمى – ءومىردىڭ قىزىعىن كورىپ قالۋ. بۇل سىندى تەكسىزدىكتەر مورالدىق ازعىنداۋمەن قوسا، وزىنە امانات ەتىپ بەرىلگەن ءتاندى ىسىراپ ەتۋ، ويىنشىققا اينالدىرۋ ەكەنى داۋسىز.

ومىرىمىزدە ىسىراپشىلدىق بەلەڭ الماعان سالا قالمادى، – اسىرەسە، مەملەكەتتىك قاراجاتتى ءتيىمسىز پايدالانۋ شەكتەلمەي وتىر. شەنەۋنىكتەردىڭ قازىنا قارجىسىنا سالعىرت قارايتىنىنا حالىقتىڭ دا، ولاردى قاداعالايتىن دەپۋتاتتاردىڭ دا كوز-قۇلاعى ۇيرەندى. 2015 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنداعى ەسەپ كوميتەتىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، ءبىلىم جانە عىلىم، اۋىل شارۋاشىلىعى، ينۆەستيتسيالارجانە دامۋ مينيسترلىكتەرى عىلىمي-تەحنيكالىق زەرتتەۋلەرگە بولىنگەن 51 ملرد تەڭگەنى ۇشتى-كۇيلى جوق قىلعان. ياعني، جوسپارلانعان جوبالار ىسكە اسىرىلماي، اياقسىز قالىپتى. ونىڭ ىشىندە ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى 37 ملرد تەڭگەنى جەلگە ۇشىرعان. رەسپۋبليكا بويىنشا بيۋدجەتتىك قاراجاتتى بۇلايشا ىسىراپ ەتۋ ميللياردتاپ سانالادى. بيۋدجەت قارجىسىنىڭ جىل سايىن يگەرىلمەي قالۋىن، قارجىنىڭ قالاي بولسا سولاي جۇمسالۋىن دوعارۋ كەرەك دەگەن سوزدەر ايتىلعان جەردە قالىپ، حالىق قاراجاتىن شاشىپ-توگۋ تىيىلار ەمەس. بيلىكتىڭ بەدەلىنە نۇقسان، بيۋدجەتكە سوققى بولىپ وتىرعان بۇل ىسىراپشىلدىقتىڭ زاردابى تاعى دا حالىقتىڭ سورى.

جالپى، ىسىراپشىلدىقتىڭ جولىن كەسۋ وڭاي ەمەس. سەبەبى، ىسىراپ دەگەن پروبلەما بار دەپ مويىنداۋدىڭ ءوزى قيىن بولىپ تۇر. ونى تۇتىنۋشىلىق مەڭدەگەن سانانىڭ اڭعارا قويۋى ەكىتالاي. دەگەنمەن، وسى تۇستا حالقىمىزدىڭ عاسىرلىق تاجىريبەسى مەن قاعيدالارىن زەردەلەۋ، مۇقيات پايدالانۋ قاجەت. بۇرىنعى اتا-اجەلەرىمىز داستارحانداعى تاعامدى شاشىپ-توكپەي، تاۋىسىپ جەۋدى، نان قوقىمىن جيناپ الىپ جەپ قويۋدى ۇيرەتەتىن. ونىڭ استارىندا ۇنەمدىلىككە، جاناشىرلىققا، باردىڭ قادىرىن بىلۋگە تاربيەلەۋ جاتىر. ءتىپتى، قالعان تاماقتىڭ ءوزىن اياق استىنا تاستاماي، مال-جانعا، قۇستارعا بەرۋى دە ونەگە. مۇنداي ادەتتەر ادامنىڭ جۇرەگىن تازا ۇستاۋىنا، قايىرىمسىزدىقتان، تا­كاپ­پارلىقتان ساقتانۋىنا كومەكتەسەدى دەپ بىلگەن. قازاقتاعى «قاناعات»، «ىرىس»، «بەرەكە» دەگەن ۇعىمداردىڭ شى­عۋ تەگى وسىندا. ءار نارسەنى قادىرلەپ، كۇتىپ ۇستاۋ، ادەپپەن ءىشىپ-جەۋ داۋلەتتىڭ ودان ءارى كوبەيۋىنە، ىرىسىنىڭ ارتۋىنا الىپ كەلەدى. وتباسى تاربيەسى، تانىم مەن تاعىلىم، ۇلكەندەردىڭ ونەگەسى مەن ۇلگىسى بەكەر ەمەس.

البەتتە، ءبىر كەزدەگى حالىقتىق ءومىر سالتتى بۇزباي، سول قالپىندا قايتا ورناتۋ مۇمكىن ەمەس جانە بۇنىڭ قاجەتى دە جوق. ءبىز ول كەزەڭنەن ءوتىپ كەتتىك. ءبىزدىڭ الاتىنىمىز – حالىقتىڭ دىلىندەگى، وزەگىندەگى ەش­قاشان  جويىلمايتىن پايدالى مادەني جانە پسيحولوگيالىق ۇستانىمداردى جاڭعىرتۋ، بويعا قايتا ءسىڭىرۋ، باعىت-باعدار ەتۋ. بۇل تۇتىنۋشىلىق قوعامنىڭ ەرەجەلەرىنە ەسسىز ەرىپ، تەك تۇتىنۋدى بىلەتىن توعىشار كوڭىلدىڭ جەلىگىن باسىپ، ءاربىر جەكە ادامنان باستاپ، قوعامدىق، مەملەكەتتىك ينستيتۋتتارعا دەيىنگى ىسىراپشىلدىققا توسقاۋىل قويۋعا مۇمكىندىك بەرۋدىڭ ءبىر جولى.

سونىمەن، ىسىراپشىلدىقتىڭ باستى كوزى – تۇتىنۋشىلاردىڭ مىنەز-قۇلقى دەۋگە نەگىز بار. ول مىنەزدىڭ پايدا بولۋى زامان اعىمىمەن تىعىز  بايلانىستى. بۇگىنگى تۇتىنۋشىلىق قوعامدا ءومىر سۇرەتىن ادامداردىڭ ءبىر اتاۋى – تۇتىنۋشىلار. ءبىز ءبارىن تۇتىنامىز: ازىق-تۇلىكتى، زاتتاردى، دۇنيە-مۇلىكتى، اقپاراتتى، ءبىلىمدى، ينتەرنەتتى جانە ت.ب. بۇل اتاۋ ادام، ازامات دەگەن ۇعىمداردىڭ سينونيمىنە اينالدى. ىسىراپ تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا ءدال وسى «تۇتىنۋشىلىق قوعامنىڭ» جامان ادەتىنە كەلىپ تىرەلەمىز. سەبەبى، كونسيۋمەريزم (تۇتىنۋشىلىق) دەرتى مەڭدەگەن قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ادام بالاسى بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن تويىمسىزدىققا، قاناعاتسىزدىققا دۋشار بولدى. «مودا» اتتى شەت-شەگى جوق دۇرمەككە ىلەسىپ، جاپاتارماعاي جاڭا اتاۋلىعا يە بولۋ ءۇشىن جانتالاسۋ قازىرگى ءومىردىڭ ءبىر سيپاتى. ءناپسىنىڭ سوڭىندا كەتىپ، تۇتىنۋشى بولىپ قانا عانا ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەندەر جەتكىلىكتى. بۇل – الەۋمەتتىك اۋرۋ. جانە ول جەكە ءبىر ادامنىڭ ماسەلەسى ەمەس، بۇكىل قوعامنىڭ پروبلەماسى. جاپپاي تۇتىنۋشىلىق مادەنيەتتىڭ قانىمىزعا سىڭگەنى سونشالىق، ەش قاجەتسىز، مۇقتاجدىقسىز، پايداسىز، ماقساتسىز زات ساتىپ الۋعا كوشتىك. حالىقتىڭ تۇتىنۋشىلىق قابىلەتى ارتتى نەمەسە ساتىپ العان زاتتارىنىڭ قۇنى اي سايىنعى تابىسىنان اسىپ تۇسەدى دەگەن دەرەكتەر ەلدىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ كەرەمەت كوتەرىلگەنى ەمەس، كەرىسىنشە، نەسيە الۋ ەسەبىنەن پايدا بولعان كورسەتكىش. ءبىر قازاقتىڭ باسىندا بىرنەشە نەسيەسى بار. نەسيەگە قىزىققاندار قارىزعا بەلشەدەن باتىپ، ول قارىزىن بىرنەشە ەسە ەتىپ قايتارا الماي، تىعىرىققا باتىپ ءجۇر.

جالپى، ادام ومىرىندەگى قاجەتتىلىكتەر بىلايشا جىكتەلەدى: 

– تابيعي قاجەتتىلىكتەر – تاعام، كيىم كيۋ; 

– تابيعي، بىراق، اسا قاجەتتى ەمەس – تاڭسىق تاعامدار، مالىنىپ كيىنۋ;

 – تابيعي دا، قاجەتتى دە ەمەس – اتاق-داڭق، اسقان بايلىق.

ىسىراپشىلدىققا نەگىز بولعان دا ءدال وسى ەكىنشى، ءۇشىنشى پۋنكتتەگى قا­­جەتتىلىكتەر – تابيعي تەگى جوق، قا­جەتتىلىگى دە شامالى. ال، وسى قاجەتتىلىكتەرگە سۇرانىس حح-شى عاسىر اياعىنان باستاپ الەمدىك دەڭگەيدە جاپپاي وسە ءتۇستى. بۇعان سەبەپ – ادامزات تۇرمىسىنىڭ كوتەرىلۋى، ءتۇرلى عىلىمي-تەحنيكالىق جەتىستىكتەردىڭ تۇرمىسقا ەنۋى، نارىقتىق قاتىناستاردىڭ، ساۋدا-ساتتىقتىڭ شارىقتاپ دامۋى. باستاپقىدا تابيعي قا­جەتتىلىكتەرمەن عانا قاناعاتتانعان ادام بالاسى قوعام دامي كەلە، تۇتىنۋشىلىق تابەتىن ارتتىرا ءتۇستى. ءبىر كەزدەرى ارتىق زات، كەرەمەت دۇنيە-مۇلىكتەردى تۇتىنۋ تەك اۋقاتتىلاردىڭ عانا قولىنان كەلسە، قازىر قالىڭ بۇقارانىڭ باسىم بولىگى تابيعي، بىراق، اسا قاجەتتى ەمەس زاتتاردى ساتىپ الا الادى (نەسيە السا دا). ال، تابيعي دا، قاجەتتى دە ەمەس دۇنيەگە قىزىعۋ – كەشە دە، بۇگىن دە اسا اۋقاتتىلاردىڭ ەنشىسى. مىنە، ماتەريالدىق يگىلىكتەرگە دەگەن مۇقتاجدىعىن قاناعاتتاندىرۋ دەڭگەيىنە قاراپ قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ قانداي الەۋمەتتىك تاپقا جاتاتىنىن بىردەن انىقتاۋعا بولادى. ياعني، ساتىپ الۋ قابىلەتى – قوعامنىڭ تاپتىق جىككە ءبولىنۋىنىڭ باستى ولشەمى، ءوزىن-ءوزى يدەنتيفيكاتسيالاۋدىڭ قۇرالى. اركىم ءوزىنىڭ قاجەتتىلىگىن قاناعاتتاندىرا الۋىنا قاراي الەۋمەتتىك مارتەبەسىن كور­سەتەدى. تۇتىنۋشىلىق قوعامدا زاتتار مەن دۇنيە-مۇلىك تە وسى الەۋمەتتىك تاپتاردىڭ سۇرانىسىنا قاراي وندى­رىلەدى: جاپپاي قولدانىسقا، قالىڭ بۇقاراعا ارنالعان زاتتار (شيرپوترەب) جانە قارجىلىق ەليتا تۇتىناتىن زاتتار. وسىلايشا، تۇتىنۋشىلىق قاسيەت جاي عانا بيولوگيالىق قاجەتتىلىكتەردى قانا­عاتتاندىرۋدى ءبىلدىرىپ قويماي، ول سونىمەن بىرگە «ادامنىڭ 1) زاتتارعا، 2) وزگە ادامدارعا، 3) جالپى بۇكىل الەمگە دەگەن كوزقاراسىن بىلدىرەتىن سيپاتتى بەلگىگە اينالادى» (جان بودرييار). ال، ادامداردىڭ تۇتىنۋشىلىق تابەتىنىڭ بارعان سايىن ارتىپ بارا جاتقانى ونىڭ ەشقانداي شەت-شەگى جوق ەكەنىن بىلدىرەدى، سەبەبى ادامنىڭ كوزى بۇل پانيدە تويماق ەمەس. 

تۇتىنۋشىلىق پيعىل مەڭدەگەن قو­عام­نىڭ ءوز زاڭدارى، ەرەجەلەرى بار: ادامنىڭ تۇتىنۋشىلىق قابىلەتى نە­عۇرلىم جوعارى بولسا، سوعۇرلىم ول اينالاسىنىڭ قۇرمەتىنە يە بولادى، دارەجەسى وسە تۇسەدى. ءسويتىپ، تۇتىنۋشىلىق قاسيەتتەر الدەقانداي الەۋ­مەتتىك ماركەرگە، ادامداردىڭ ايىرىم بەلگىسىنە اينالىپ تىندى. قوعامنىڭ قازىرگى دامۋ دەڭگەيىندە ادامداردىڭ بەدەلى ولاردىڭ قانشا قاراجاتقا، قىمبات اۆتوكولىككە، كەرەمەت دۇنيە-مۇلىككە يە بولۋىمەن ولشەنەدى، – بۇل شارتتى ستاندارت سانالادى. البەتتە، باسەكەلەستىك – ادام تابيعاتىنىڭ تۇپكى قاسيەتى، تۇتىنۋشىلىق جارىستىڭ استارىندا دا باسەكەلەستىك جاتىر. ءبىر-بىرىمەن جارىسقا تۇسكەن ادام­داردىڭ باستى ماقساتى – قوعامدىق يەرارحيادان نەعۇرلىم جوعارىداعى ورىندى يەلەنۋ ء(داستۇرلى قوعامدا اريستوكراتيا، اقسۇيەكتىك اتاق تەك مۇراگەرلىكپەن، تەكپەن بەرىلسە، قازىرگى قوعامدا بايلىققا يە بولۋ ارقىلى ەليتا قاتارىنا كىرۋگە بولادى). بۇل توپقا ءتان ەرەكشەلىك – شامادان تىس، ادامنىڭ قاجەتتىلىكتەرىنىڭ شەگىنەن اسىپ تۇسەتىن تۇتىنۋ مولشەرى، ول ىسىراپشىل تۇتىنۋ. قايشىلىق ءدال وسى تۇستا باس­تالادى.

ىسىراپشىل تۇتىنۋشىلىق – قازىرگى تۇتىنۋشىلىق قوعامنىڭ باستى اتريبۋتى. بۇگىنگى ومىرىمىزگە وتباسىلىق بيۋدجەتتىڭ شاماسىنا قاراماستان مەن­شىككە، ارتىق مۇلىككە يە بولۋعا ۇمتىلۋ، ىردۋ-دىردۋعا شەكتەن تىس قۇمارلىق، داڭعويلىق، اۋەيىلىك، ەلىكتەگىشتىك، ىسىراپشىل تۇتىنۋشىلىق ءتان. مۇنىڭ ءبارى جاريا سيپاتقا يە. ءوزىنىڭ دارالىعىن تابا الماعان قوعام مۇشەسى ءۇي، تۇرمىس، ەكزوتيكالىق اشەكەيلەر، گادجەتتەر، كيىم-كەشەك، تاعام ارقىلى ەلدەن ەرەك­شەلەنگىسى كەلەدى، قىر كورسەتەدى. بۇل سانالى تۇردە قۇراستىرىلعان, جاساندى ارتىقشىلىق.

ساتۋ-ساتىپ الۋ قاعيداسىنا باعىناتىن تۇتىنۋشىلىق قوعام – سانالۋان تاۋارلار الەمى، كليەنتتىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋ­عىزۋدى ماقسات ەتكەن ماركەتينگ. ونىڭ باس­تى قۇرالى – كۇنىنە نەشە رەت كوز الدىڭدا كولبەڭدەپ، بەيسانالىق اسەر ەتەتىن جارق-جۇرق جارناما مەن مودا. كليەنتتىڭ نەمەسە تۇتىنۋشىنىڭ ارمانى – ساننەن قالماۋ، ۇلگىگە ۇمتىلۋ، ول ۇلگى ۇنەمى قۇبىلىپ وتى­راتىنى، ۇستاتپايتىنى تاعى بار (تۇتىنۋشىلىق ءناپسى ونى سارالاۋعا مۇر­شا بەرمەيدى). تۇتىنۋشىلىق قوعامدا مادەنيەت تە قالىڭ بۇقاراعا ارنالعان ءونىم دايىندايتىن تۇتاس ءبىر يندۋس­تريا – مۋزىكا، كينو، مۋلتفيلمدەر (كىشكەنتاي تۇتىنۋشىلاردى ۇمىتۋعا بولمايدى), باسقا دا پسەۆدوونەر تۇرلەرى. ساتىپ الۋ قابىلەتى جوعارى بولعان سايىن ءوزىن باقىتتىراق سەزىنەتىندەر زات ساتىپ الا بەرۋگە تاۋەلدىلىك – شوپوگوليزم (ونيومانيا) دەرتىنە شالدىققانىن بايقاماي دا قالادى.

البەتتە، بۇل ءوزىڭ قالاعان زاتتى ساتىپ الۋدىڭ ءبارى ىسىراپشىلدىققا اكەپ سوعادى دەگەندى بىلدىرمەيدى، ەڭ باستىسى – ىشكى تىيىم، ۇستانىم، زاتقا تاۋەلدىلىكتەن ەركىن بولۋ. ىسىراپ كۇنا ەكەن دەپ، شەكتەن تىس ساراڭدىق تانىتۋدى، قارىن­بايشىلىقتى، بالا-شاعاڭنىڭ اۋزىنان جىرىپ، ۇنەمدەۋدى ناسيحاتتاپ وتىر­ماعانىمىز تۇسىنىكتى. ادال جولمەن تا­بىلعان اقشاعا جاقسى كيىم كيۋ، ادەمى تۇرمىس-تىرشىلىك، تاڭسىق تاعامداردى جەگەنگە نە جەتسىن. تەك مۇندا تاكاپپارلىق، ماقتانۋ، ءوزىن وزگەلەردەن ارتىق ساناۋدىڭ تابى بولماعانى ابزال. اباي اتامىزعا جۇگىنسەك: «ادام بالاسىنا جىرتىقسىز، كىرسىز، سىپايى كيىنىپ، ءھام ول كيىمىن بىلعاپ، بىلجىراتىپ كيمەي، تازا كيمەك – دۇرىس ءىس. لاكين ءوز داۋلەتىنەن ارتىق كيىنبەك، نە كيىمى ارتىق بولماسا دا كوڭىلىنە قۋات تۇتىپ، تىم اينالدىرماق – كەربەزدىڭ ءىسى.

 …تەگىندە ادام بالاسى، ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزباق. ونان باسقا نارسەلەرمەن وزدىم عوي دەمەكتىڭ ءبارى دە – اقىماقتىق».  بىراق، بۇل تۇتىنۋشىلىق قوعامنىڭ زاڭدارىنا قايشى. زامانىنا قاراي ادامى، سودان دا كوپشىلىكتىڭ قابىل­داۋى، ءتۇسىنۋى كەمشىن. 

شۆەيتساريانى شۋلاتقان قازاق ىسى­راپشىلدىعى داڭعويلىق پەن ماقتانشاقتىقتىڭ ۇلگىسى بولىپ ۇلتتىق مىنەزگە اينالىپ كەتۋ قاۋپى بار. اسىرەسە، قازىرگى ەكونوميكالىق جاعدايدا ناقتى الەۋمەتتىك احۋالعا مۇلدە كەرەعار، ميعا سىيمايتىن ىسىراپشىلدىق كورىنىستەرى قادىر-قاسيەت، وبال-ساۋاپ، قاناعات-راحىم اتاۋلىنى تارك ەتكەن قوعامدى دەندەپ بارادى. جيعان-تەرگەنى ءبىر نەمەسە بىرنەشە اتانعا جۇك بولعان اتا-بابامىز ەشقاشان دۇنيە-مۇلىككە باس ۇرعان ەمەس، ودان بيىك تۇردى. كوشپەلى ەل ءومىردىڭ ءمانىن ماڭگىلىك قۇندىلىقتاردان ىزدەدى. ال، تۇتىنۋشىلىق داڭعويلىق دەرتىنە ۇشىراعان بىزدەر شە؟.. بۇگىنگى قوعامدى كەيىنگى ۇرپاق قالاي باعالار ەكەن؟

دينا يمامباەۆا، الەۋمەتتانۋشى

Abai.kz