تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ ەڭ جوعارعى زاڭ شىعارۋشى قۇرىلىمى - پارلامەنت سەناتىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى - قازاق تىلىنە قارسى اسا وعاش ءارى تاريحي وقيعا ورىن الدى. بىراق، مۇنداي وتە ورەسكەل زاڭ بۇزۋشىلىققا كونستيتۋتسيالىق كەڭەس تە، پرەزيدەنت اكىمشىلىگى دە، باس پروكۋراتۋرا دا سەلت ەتكەن جوق.

قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىلىگىنە قارسى ەلىمىزدىڭ نەگىزگى زاڭى - كونستيتۋتسيانى بۇزۋ ارەكەتى بىلايشا كورىنىس تاپتى.

ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسلان ءسارىنجىپوۆ بۇدىن 56 جىل بۇرىن پاريجدە قابىلدانعان حالىقارالىق كونۆەنتسيانىڭ قازاقستان ءۇشىن دە اۋاداي قاجەت ەكەندىگىن دالەلدەۋگە تىرىسىپ، ەلىمىزدە ءبىلىم الىپ جاتقان وزگە مەملەكەتتىڭ ازاماتتارىن كەمسىتۋگە قارسى قۇجاتتى تانىستىردى. ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسلان ءسارىنجىپوۆ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى - قازاق ءتىلىنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىن تابانعا تاپتاپ، جات ەلدىڭ مەملەكەتتىك تىلىندە، ياعني، رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى - ورىس تىلىندە بايانداما جاسادى.

اسلان ءسارىنجىپوۆ، ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى:

-  بۇل زاڭ قازاقستاندا تۇراتىن شەتەل ازاماتتارىنىڭ بالالارىن قورعايدى. ياعني، ەلىمىزدە وقىپ جاتقان كەز-كەلگەن ادامدى ءناسىلى، ءتۇرى، جىنىسى، ۇلتى مەن ءدىني سەنىمىنە قاراي ءبولىپ-جارماي، كەمسىتپەۋگە ءتيىسپىز. ءبارى بىردەي ءبىلىم الۋعا قۇقىلى.

سارسەنباي ەڭسەگەنوۆ، سەنات دەپۋتاتى:

- ءسىزدىڭ مەملەكەتتىك تىلدە بايانداما جاساۋىڭىز سيرەپ بارادى، ءتىپتى جوق دەپ ايتۋعا بولادى. مۇنى ەسكەرۋ كەرەك.

قاسىم-جومارت توقاەۆ، سەنات توراعاسى:

- دەپۋتات ەڭسەگەنوۆ، زاڭعا بايلانىستى سۇراق قويۋ كەرەك. ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزدىڭ زاڭعا ەشقانداي بايلانىسى جوق.

سارسەنباي ەڭسەگەنوۆ، سەنات دەپۋتاتى:

- مەن ءتورتىنشى ساۋالمەن شاتاستىرىپ الدىم. كەشىرىم سۇرايمىن...

ياعني، قازاقستان سەناتىنىڭ توراعاسى قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى - قازاق ءتىلىنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىن بۇزعان مينيسترگە اراشا ءتۇسىپ، سەناتوردىڭ بەدەلىن تۇسىرۋگە تىرىسقان   قىلىق جاساپ قانا قويعان جوق، سونىمەن قاتار، اشىق تا ايقىن تۇردە قازاقستاننىڭ رەسمي مەملەكەتتىك ءتىلى - قازاق تىلىنە قارسى قىلىق كورسەتتى.

وسىنداي ورەسكىل قىلىعى ءۇشىن قازاقستان سەناتىنىڭ توراعاسى قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاقستان حالقىنىڭ الدىندا جاۋاپ بەرۋى كەرەك، رەسمي مالىمدەمە جاساپ، قازاقستاننىڭ نەگىزگى زاڭى - كونستيتۋتسيانىڭ باپتارىن بۇزعاندىعىنىڭ سەبەپتەرىن ءتۇسىندىرىپ، حالىقتان كەشىرىم سۇراۋى كەرەك.

كونستيتۋتسيا بويىنشا قازاق بيلىگىندەگى ەكىنشى لاۋازىمدى تۇلعا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ماسەلەسىن «زاڭعا قاتىسى جوق» دەپ ءتۇسىنىپ، قازاق تىلىندە بايانداما جاساۋدى قاجەت ساناماعان مينيسترگە جاقتاسسا، قازاق بيلىگىندەگى ەكىنشى لاۋازىمدى تۇلعانىڭ ماسەلەسىن قوعام بولىپ قاراستىرۋىمىز كەرەك.

ويتكەنى، جەر بەتىندەگى كەز كەلگەن ساياسي شيەلەنىستەردىڭ ءداپ وسىنداي، ءبىر قاراعاندا، مايدا-شۇيدە كورىنەتىن تۇسىنبەۋشىلىكتەردەن تۋىنداپ، ارتى لاپىلداعان وتقا اينالاتىندىعىن تاريح تالاي مارتە دالەلدەگەن.

ەڭ الدىمەن، ءوزىنىڭ بەس ءتىلدى مەڭگەرگەندىگىمەن ماقتاناتىن، بىراق، اناسىنىڭ تىلىندە ارەڭ سويلەيتىن قازاقستان سەناتىنىڭ توراعاسى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ مەملەكەتتىك ءتىلدى نەگە جەتە مەڭگەرە الماعاندىعىن جانە مەملەكەتتىك تىلگە نەگە قارسى شىققاندىعىن ءتۇسىندىرىپ بەرسىن!

ەكىنشىدەن، بايانداماسىن ورىس تىلىندە جاساعان ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسلان ءسارىنجىپوۆ قازاقستاننىڭ رەسمي مەملەكەتتىك ءتىلى - قازاق ءتىلىن مەنسىنبەي مە؟ ەندەشە، قازاقستاننىڭ رەسمي مەملەكەتتىك ءتىلى - قازاق ءتىلىن مەنسىنبەيتىن ادام قالايشا مەملەكەتتىك جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتكە تاعايىندالىپ، بعم ءمينيسترى اتانىپ ءجۇر؟ ەلىمىزدىڭ باس پەداگوگى، ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسلان ءسارىنجىپوۆ مەملەكەتتىك ءتىلدى نەگە مەڭگەرمەگەندىگىن قازاق قوعامىنا ءتۇسىندىرىپ: «وسىنداي وعاش جاعدايدا ءوزىن مينيستر لاۋازىمىنا لايىقتا ساناي ما؟» - دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرسىن!

مىسالى، كورشى رەسەي ەلىندە مەملەكەتتىك ورىس ءتىلىن مەڭگەرمەگەن ادام نەمەسە باسقا قوڭسىمىز قىتاي ەلىندە مەملەكەتتىك قىتاي ءتىلىن بىلمەيتىن كىسى مينيستر لاۋازىمىن اتقارا الار ما ەدى؟!. فەيسبۋك الەۋمەتتىك جەلىسىنىڭ ءبىر بەلسەندىسى ايتپاقشى: «مىسالى، جاپونيانىڭ ءبىلىم ءمينيسترى جاپون ءتىلىن بىلمەسە، وزىنە-ءوزى حاراكيري جاسايتىن ەدى...». ال، ەۋروپانىڭ كەز كەلگەن ەلى جەر كولەمىنىڭ اسا ازدىعىنا قاراماستان، بارلىق ءىس قاعازدارىن مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزەدى. ءبىزدىڭ بيلىكتەگى ەۋروپاشىلدار مۇنى نەگە ەسكەرمەيدى؟..

ۇشىنشىدەن، قازاقستاننىڭ كونستيتۋتسيا بويىنشا قازاق بيلىگىندەگى ەكىنشى لاۋازىمدى تۇلعا - سەناتتىڭ توراعاسى ءوزىنىڭ ارىپتەسى، سەناتور سارسەنباي ەڭسەگەنوۆكە ەدىرەڭدەپ-زەكىپ، ءوز لاۋازىمىن اسىرا پايدالانىپ، مەملەكەتتىك قىزمەتكەر ادەبىنەن (ەتيكا) اسىپ كەتتى. ءسويتىپ، الەمنىڭ الدىندا قازاقستاننىڭ تۇتاستاي زاڭ شىعارۋ قۇرىلىمىن ۇلكەن ۇياتقا قالدىردى.

قازاق ءتىلىنىڭ قۇقىعىن قورعاپ قويعان ساۋالى ءۇشىن سەناتور سارسەنباي ەڭسەگەنوۆتىڭ كەشىرىم سۇراعانى - قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ باسقارىپ وتىرعان سەناتتىڭ شىنايى بەتپەردەسىن اشىپ، سەنات قۇرىلىمىنداعى ءوزارا قارىم-قاتىناستىڭ «ناۋقاسقا شالدىققاندىعىن» ايقىن دالەلدەپ بەردى.

قازاقتىڭ قازىرگى ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسلان ءسارىنجىپوۆتىڭ بۇرىنىراق جازعان ءماتىنى ساۋاتسىز مىناداي ديكتانتى دا ەلدىڭ ەسىندە: «...اۋلداعى اتامىز 100 جىلعا تولدى. ۇستاز، مەكتەپتىن ديرەكتورى بولعان. پوزدراۆلياەم سو 100 لەتنيم يۋبيلەەم اتاشكۋ، ۋچيتەليا سەلسكوي شكولى…»

ماسقارا! ءبىر ەلدىڭ ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى 8 سوزدەن 3 قاتە جىبەردى، ءسويتىپ، تولىق «2» دەگەن باعا الدى. سوندىقتان، ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن ەلدە – «مەملەكەتتىك ءتىلدى سويلەيمىز» دەپ تىراشتانۋ - بوس اۋرەشىلىك!

ەڭ جوعارعى زاڭ شىعارۋشى قۇرىلىم - پارلامەنت سەناتىنىڭ توراعاسى «مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى» دەپ جازىلعان ەلدىڭ نەگىزگى زاڭى - كونستيتۋتسيانى «زاڭ ەمەس» دەپ تۇسىنەتىن ەلدە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ وركەندەۋىنە دامەلەنۋ - «قۇمعا سۋ قۇيىپ، گۇل وسىرەمىن» دەگەنمەن تەڭ بەرەكەسىزدىك!

قازاق قوعامى قازىرگى پارلامەنت سەناتىنىڭ توراعاسى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆتىڭ وسىدان 15-20 جىل بۇرىن: «قازاق ءتىلىن ءىس-جۇزىندە قولدانا باستاساق، شەت ەلدە وقىپ جۇرگەن بالالار ەلگە قايتپايدى» - دەپ قورقىتقىسى كەلگەندىگىن ۇمىتقان جوق.

ءتىل ءۇشىن كۇرەس - ەڭ ۇلى كۇرەس. ءتىلى جوق ۇلت تا، مەملەكەت تە بولمايدى. تاعى ءبىر فەيسبۋكتىڭ وقىرمانى اقيقاتىن ايتىپ، قارا قىلدى قاق جارىپتى: «قاسىم-جومارت توقاەۆتى انا ءتىلىن قايتا ۇيرەنگەن ءورىستىلدى قازاق رەتىندە جاقسى ادام دەپ ويلاۋشى ەدىم. سويتسەم، «قوي تەرىسىن جامىلعان قاسقىر» ەكەن. قازاق ءتىلىن ۇلتىن جاقسى كورگەنىنەن ەمەس، حالىقتىڭ كوزىنە جاقسى كورىنۋ ءۇشىن «ۇيرەنگەن» ەكەن...»

قازاق قوعامىندا شيەلەنىس تۋماۋى ءۇشىن كەلەسى پارلامەنت سايلاۋىندا ءاربىر دەپۋتاتتىڭ قازاقشا تازا سويلەيتىندىگىن باستى كريتەري ەتىپ، انا ءتىلىن مەڭگەرگەندەردى عانا سايلاۋ قاجەت. ەل بيلىگىنىڭ بارلىق سالالارىنداعى باسشىلىققا مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىندەر تاعايىندالسىن!

ارىپتەسىمىز، وتكىر ءتىلدى جۋرناليست سەرىك ەرعالي اعامىز ءوزىنىڭ مۇحتار شاحانوۆپەن ماجىلىستە بىرگە جۇمىس ىستەگەنىن ەسكە الىپ: «حالىقارالىق كوميتەتتەگى كىلەڭ ىعاي مەن سىعايلاردىڭ اراسىندا جۇمىستاس بولۋعا تۋرا كەلدى. توقتار، مۇحتار، سەرىك ءابدىراحمانوۆ، تولەگەن مۇحامەتجانوۆ... وتىرىستارىنىڭ ءوزى قىم-قيعاش تارتىس ەدى.  سول جىلدارى ءتىل ماسەلەسىنە تاريحتا بولىنبەگەن ميللياردتار ءبولىنىپ، جۇرت قارىق بولعان-دى... ويتكەنى، ول كەزدە ءبىرمانداتتى سايلاۋ جۇيەسى بولاتىن، حالىق ءوز قالاۋلىسىن وتكىزە الاتىن. قىزىلوردا جۇرتىنىڭ سول جول توقاڭ مەن مۇقاڭدى سايلاپ العانى بار-دى. ەندى ءبالدۋ-ءبالدۋ ءبارى وتىرىك...» - دەپ جازدى. سول سەبەپتى، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك العان 25 جىلىندا جالعىز ءتىلدى مەڭگەرە الماعان ادامنان ءۇمىت كۇتۋدىڭ قاجەتى جوق.

ءبىر ۇلتشىل باۋىرىمىز بىلاي دەپتى: «قىرعىزستاندا ءدىني ءبىلىمى تاياز قاريالار: «شاشتارىن المايتىنداردىڭ بارلىعى ۋاحابيستەر، ولاردى مەشىتتەرگە جۇمىسقا الماۋ كەرەك» دەپ ءپاتۋا جاساپتى. قىرعىزدىڭ ءدىنشىل جاس جىگىتتەرى: ء«بىز شاشىمىزدى الساق، مەشىتتەرگە قابىلدايسىزدار ما؟» دەپ سۇراپتى. اقساقالدار كەلىسىپتى. سوندا جاس قىرعىز جىگىتتەرى: «حالقىمىزدا اتا دىنىمىزگە قايتارۋ ءۇشىن شاشىمىز ەمەس، باسىمىزدى السا دا دايىنبىز!» دەپ، جاپپاي شاشتارىن الىپ، مەشىتتەردە جۇمىسقا كىرىسكەن ەكەن. سول ارىس ازاماتتاردىڭ سەبەبىمەن قىرعىزدار جاپپاي يسلام دىنىمەن قاۋىشىپ، سونىڭ ىقپالىمەن بالا تۋى كوبەيىپ، قىرعىزدىڭ سانى جىلدام ارتىپ بارادى...»

ال، ءبىزدىڭ مادەنيەت جانە سپورت ۆيتسە-ءمينيسترى عالىم احمەدياروۆ شەتەلدە ەمدەلىپ جاتقان «قازاقفيلم» اق-نىڭ پرەزيدەنتى باقىت قايىربەكوۆكە ۇيالى تەلەفونمەن حابارلاسىپ: «...نۋجنا پوموچ رازۆيتيۋ كازاحسكوگو كينەماتوگرافا، رىنوك رازۆيۆات...» - دەپ، باسشىنىڭ كەلىسىمىن سۇراماي-اق، رەسەي كينەماتوگرافيستەر وداعىنىڭ مۇشەسى، ورىستىڭ كينوپروديۋسەرى ۆلاديمير ءباجيننىڭ «قازاقفيلم» اق-نىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى بولىپ تاعايىندالعاندىعىمەن قۇلاقتاندىرا سالادى. قازاق كينو ونەرىنىڭ دامۋىنا تىكەلەي جاۋاپتى باقىت قايىربەكوۆ تۇككە تۇسىنبەي: «زاچەم نام يح پوموشش نۋجنا ي ۆ چەم ونا زاكليۋچاەتسيا؟» - دەپ، ەكى قولىمەن باسىن قۇشاقتاپ قالا بەرەدى. بۇل دەگەنىڭىز - بۇگىنگى تاڭدا قازاق قوعامىندا - سونىڭ ىشىندە ساياسات پەن ونەردە - ورىستاندىرۋ ساياساتى قايتا كۇش الا باستادى دەگەن ءسوز!.. وسىنداي ىزعاردى سەزگەن قازاق ەلى شاراپ جاساۋ ءىسىنىڭ مايتالمانى، ۇلتى ارميان ارتۋش كاراپتەياننىڭ ءوزى: «پرەجدە چەم بىت - ينتەرناتسيوناليستوم، نادو بىت مالەنكيم - ناتسيوناليستوم» - دەپ قالدى...

...ايتپاقشى، سەنات توراعاسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ اكەسى كەمەل توقاەۆ دەگەن كىسى قازاقتىلدى جازۋشى بولعان ەكەن. سەناتتىڭ بۇگىنگى توراعاسى، ەڭ قۇرىعاندا، قازاق تىلىندە جازعان اكەسىنىڭ ارۋاعىن سىيلاي المادى. وسىدان كەيىن كەمەل توقاەۆتى كىم وقيدى، تۋعان بالاسىن دۇرىس تاربيەلەي الماعان؟!.

 P.S.

...وزدەرىن مەرزىمىنەن بۇرىن تارقاتۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساعان ءماجىلىستىڭ دەپۋتاتتارىنان - مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن سەنات توراعاسىنا ءبىر اۋىز قارسى ءۋاج ايتا الماعان سەناتورلاردىڭ ەش ارتىقتىعى جوق. نەگىزگى بولىگىن جەرگىلىكتى ءماسليحات تاڭداعان سەناتورلار حالىقتان جوعارى ەمەس. سەناتورلار داعدارىسقا ۇرىندىرعان زاڭداردى ءماجىلىستىڭ دەپۋتاتتارىمەن بىرگە قابىلداعاندىقتان، بىردەي جاۋاپتى! سوندىقتان، سەناتتى دا مەرزىمىنەن بۇرىن تاراتۋ كەرەك!

 قاجىمۇقان عابدوللا

Abai.kz