اقتوبە وبلىسىنا اكىم بولىپ بارعان از ۋاقىتتا بەردىبەك ساپارباەۆ جايلى ايماقتاعى ەل اراسىندا كوپ اڭگىمە-اڭىز تارالىپ ۇلگەرگەن سىڭايلى. سولاي بولۋى زاڭدى دا. جانە ونىڭ باستى سەبەبى – بۇل ازاماتتىڭ 22 جىل ىشىندە اكىمدەر تۋرالى قالىپتاسقان ۇعىمعا سىيمايتىندىعىندا. 

ءبىرىنشى ەرەكشەلىك – بەكەڭنىڭ بولمىس-ءبىتىمىنىڭ و باستان وتە قاراپايىم بولىپ جاراتىلۋى. «مەن بىلدەي ءبىر وبلىستىڭ اكىمىمىن» دەپ كوكىرەك قاعۋ، جۇرتقا مۇرنىن ءشۇيىرىپ، جوعارىدان قاراۋ، سىرتقا، دۇشپانعا ىستەر «كىسىلىكتى»، مىقتىلىقتى جولداستارىنا، قاراماعىنداعى قىزمەتكەرلەرگە ىستەۋ ءتارىزدى كوپ قازاققا ءتان جامان قاسيتەت بۇل ازاماتتىڭ تابيعاتىنا جات. 

ەكىنشى ەرەكشەلىك – بەكەڭ ناعىز «ەل» دەگەن ادام. ءبىزدىڭ وسى ءسوزىمىزدى وقىعان وزگە اكىم-قارالار ء«بىز، نەمەنە، «ەل» دەمەي ءجۇر مە ەكەنبىز؟!» دەپ گۇر ەتە ءتۇسۋى مۇمكىن. بىراق، ءسوز جۇزىندە ايتۋ بار دا، سول ايتىلعان ءسوزىڭدى دالەلدەۋ ءۇشىن كۇندىز-ءتۇنى، قىسى-جازى، ءبىر ساتكە دە بوساڭسىماي جۇمىس ىستەۋ بار. «بالپاڭ-بالپاڭ كىم باسپاس، باسارعا بالتىر شىداماس!» دەگەن ماحامبەت. ءدال سولاي جۇمىس ىستەگىسى كەلەتىن ازاماتتار از بولماسا كەرەك، بىراق، سونىڭ ۇدەسىنەن شىعا الاتىنداردىڭ قاراسى كىشكەنتاي. نەگە؟ ماسەلە، جوعارىدا ايتىلعانداي، ادامنىڭ ءتۋابىتتى جاراتىلىسىندا. مىسالى، مەنىڭ ءوز باسىم الدىمەن «ەلگە بولسىن، سوسىن بارىپ وزىمە بولسىن» دەيتىن، باۋىرجان اتامىز ايتقانداي شىن مانىندە «ەلىم دەگەندە ەمىنىپ، جۇرتىم دەگەندە جۇگىنىپ» جۇمىس ىستەيتىن ءۇش اكىمدى عانا كوردىم. سولاردىڭ بىرەۋى جانە بىرەگەيى دە – وسى بەكەڭ.

ءسوزىمىز جالاڭ بولماس ءۇشىن ءبىر عانا دالەل كەلتىرە كەتەيىك.

1999 جىلى جازدا پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمىن ەلدىڭ الدىندا «سەنى ەنەرگەتيك دەپ اكەلىپ ەدىم، سەن بولساڭ جاعدايدى جاقسارتۋدىڭ ورنىنا ۋشىقتىرىپ جىبەردىڭ» دەپ ۇرسىپ الدى دا،  قىزىلوردا وبلىسىن ابىرويمەن باسقارىپ وتىرعان بەردىبەك ساپارباەۆتى وبلىسقا باسشى ەتىپ تاعايىنداپ كەتتى. بەكەڭە قالعان «مۇرا» – تۇگەلگە جۋىق جەكەشەلەندىرىپ كەتكەن جانە جۇمىس ىستەگەنىنەن توقتاپ تۇرعانى كوپ ستراتەگيالىق نىساندار-تۇعىن. ول كەزدە كۇنگەي ولكەدە «شانشار» تەاترىنىڭ ارتىستەرى «قاراڭعىدا بايقاماي باسىپ كەتپەڭىزدەر، الدارىڭىزدا شىمكەنت شاھارى!» دەپ شىمشيتىن جاعدايدىڭ ناعىز ءوزى قالىپتاسقان ەدى. وبلىس ورتالىعى سونداي بولعاندا، اۋدان ورتالىقتارىنىڭ تۇسىنان تۇندە ءوتۋ ءتىپتى قورقىنىشتى بولاتىن – قاپ-قارا تۇندە تۇنەرگەن ۇيلەردىڭ سۇلباسى كىمنىڭ بولسىن زارەسىن ۇشىرعانداي. بەينە ءبىر سوعىستان كەيىنگى قيراپ قالعان ءولى قالالار  سەكىلدى. شىمكەنت قالاسىندا جارىق، جىلۋ، كوگىلدىر گاز – بۇنىڭ ءبارى جوق! كوپ قاباتتى ۇيلەردىڭ حالقى جاپپاي جەرگە ءتۇسىپ، اۋلاعا وشاق  قۇرىپ، تاماعىن سوعان ىستەپ جەپ جۇرگەن كەز. التايداعى، ارقاداعى، اتىراۋداعى دوستارىمىزبەن حابارلاسقاندا «جاعدايىمىز – وسىنداي» دەسەك، ءبىر دە بىرەۋى سەنبەيتىن. سەنسە دە، سەنبەسە دە سول ەدى...   شىدامى دالاسىنداي شەكسىز-شەتسىز شىمكەنتتىكتەر سونىڭ بارىنە ءتوزىپ كەلە جاتقان بولاتىن. بىراق، «توزىمدىلىك دەگەن جاقسى قاسيەت، بىراق، شەكسىز توزە بەرۋگە عۇمىر قىسقا» دەپ ۇلى مۇحاڭ اۋەزوۆ ايتقانداي، حالىقتى بۇلايشا قيناي بەرۋگە بولمايتىنىن بەكەڭ سەزدى دە، ستراتەگيالىق نىسانداردى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋعا تىرىستى. قايتاردى دا! بىراق، بۇل ايتۋعا عانا وڭاي ەدى.

...اكىم وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق تەلەارناسىنىڭ ديرەكتورى بايدۋللا قونىسبەكوۆتىڭ «بەتپە-بەت» تىكەلەي حابارىندا ءىستىڭ قالاي ءجۇرىپ جاتقانى جايلى قويعان سۇراعىنا جاۋاپ بەرىپ وتىر:

– ءبىز بۇل جەردە وبلىستىق سوتتىڭ شەشىمىمەن الگى اتالعان نىسانداردى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارىپ الامىز، ال، ء«بىزدىڭ اۋىلدىڭ جىگىتتەرى» استاناعا بارادى دا، نە اپاراتىندارىن قايدام، جوعارعى سوتتان بۇزدىرىپ كەلەدى. سودان كەيىن ءبارىن قايتادان باستايمىز...

بۇلاي سويلەۋ ءۇشىن قانداي دەڭگەيدەگى تازالىق پەن ادالدىق كەرەك بولدى دەسەڭىزشى!

ءۇش جىل بويى جەمقورلارمەن ارىستانداي الىسىپ، جولبارىستاي جۇلىسقان بەكەڭ قالىڭ حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە ابدەن ءبولىندى. قىزمەتىنەن كەتىپ بارا جاتقاندا جۋرناليستەرگە ارناپ شاي بەردى. شاي ۇستىندە سول ءۇش جىل بويى تەك قانا بەكەڭنىڭ تىرناعىنىڭ استىنان كىر ىزدەۋمەن اينالىسقان – جۇمىس ىستەيتىن ادام ارقاشان وزىنە جاۋ كوبەيتىپ الادى عوي. شىمكەنتتەن شىعاتىن «ار-داق» اپتالىعىنىڭ رەداكتورى دارمەنباي شارىپكە:

– شىراعىم دارمەنباي، بارىنەن بۇرىن ساعان «قيىن» بولدى-اۋ، ەندى سەن ءار اپتا سايىن كىمدى جامانداپ جازار ەكەنسىڭ؟! – دەگەندە، جينالعان جۇرت دۋ كۇلگەن ەدى...

بەكەڭنىڭ ءۇشىنشى ەرەكشەلىگى – بۇل كىسى «تولارساقتان ساز كەشسە، توقتاماي تارتىپ شىعاتىن، كاتەپتى قارا نار كەرەك، ءبىزدىڭ بۇيتكەن بۇل ىسكە! قابىرعاسىن قاقىراتىپ، بىرتىندەپ تۇرىپ سوكسە دە، قاباعىن شىتپاس ەر كەرەك، ءبىزدىڭ بۇيتكەن بۇل ىسكە!» دەپ ماحامبەت جىرلاپ كەتكەن ناعىز ەڭبەككە جارالعان كاتەپتى قارا نار، قاباعىن شىتپاس ەردىڭ ءوزى!

نار ەكەنىنە دالەلىمىز – «ايدىڭ مىنا تۋىسى وزىنە جايسىز، حالىققا جايلى» دەگەندەي، بەكەڭ قاي جەرگە بارسا دا ەرەكشە قيىندىقتارعا تاپ كەلەدى. شىمكەنتتەگى الپاۋىتتارمەن ءۇش جىلدىق ارپالىستى ايتتىق. ودان كەيىن ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىمەن «بەتىمەن جايىلىپ كەتكەن» كەدەن كوميتەتىنە بارىپ، ءتارتىپ ورناتتى. ودان كەيىن التايعا بارعاندا ەكى-ءۇش جىل الاپات قىسقا، تاسقىن سۋعا تاپ بولدى.

ەر ەكەنىنە دالەلىمىز – 2002 جىلى ازامات بولىپ قالعان ۇلى جول اپاتىنان قازا تاپتى. بۇرىنعى زامان بولسا، اعا سۇلتان ەردەن ساندىبايۇلى سەكىلدى قايعىدان قان جۇتىپ، جەر باۋىرلاپ جاتىپ-اق قالاتىن جاعداي. بەكەڭ ونىڭ ورنىنا پرەزيدەنتكە: «ەرتەرەك سەرپىلسىن، ۇمىتسىن» دەسەڭىز، مەنى باسقا ءبىر جاققا، ەڭ اۋىر دەگەن جۇمىسقا جىبەرىڭىز» دەپ ءوتىنىش جازدى. كەدەنگە ول كىسى سولاي باردى...

بەكەڭ وڭتۇستىككە كەلگەن سوڭ بۇگىنگى سەناتور قۋانىش ايتاحانوۆتى سوزاق اۋدانىنان سايرام اۋدانىنا اكىم ەتىپ اۋىستىرعاندا اۋداندىق گازەتتىڭ رەداكتورى، بەلگىلى اقىن، كەرەمەت تاريحشى جارىلقاسىن بورانباي سايرامدىق ارىپتەسىنە «باق قۇسى مەنىڭ باسىمنان ۇشىپ، ساعان باردى، پايدالانىپ قال!» دەپ، ارنايى حات جازعان ەكەن. سول ايتقانداي، اقتوبەلىك «ەلىم! جەرىم!» دەيتىن ازاماتتار، بەكەڭنىڭ وزدەرىڭىزگە بارعانىن بارىنشا ءتيىمدى پايدالانىپ قالۋعا تىرىسىڭىزدار!..

ارمانعا بەرىلگەن كەيبىر كەزدە، «بەردىبەك ساپارباەۆ سەكىلدى 20 ازامات 20 وبلىس-قالاعا اكىم بولىپ تۇرعاندا («وڭتايلاندىرىلعان» وبلىستاردى قوسا ەسەپتەگەندە عوي), تاعى ءبىر 20 ازامات 20 مينيسترلىكتىڭ قۇلاعىن ۇستاپ وتىرعاندا، وندا قازىر كۇللى الەمگە دۋبايدىڭ ەمەس، قازاقستاننىڭ اتى دۇبىرلەپ تۇرار ەدى-اۋ، شىركىن» دەپ ويلايسىڭ عوي. كىم بىلەدى، «ارمان ورىندالادى» دەگەن ءسوز بار ەمەس پە، وسى؟..

ومىرزاق اقجىگىت

Abai.kz