قازىر اباي ولەڭدەرىن تۇگەل جاتقا بىلەتىن كىسى تۋرالى ايتىپ ەشكىمدى دە تاڭقالدىرا المايسىڭ. ويتكەنى «اباي – دانا، اباي – دارا، قازاقتا» - دەگەندەي، قازاقتا اباي جالعىز. قازاق الدە كىمنەن قىساستىق كورىپ، كوڭىلىن قاپا باسسا دا ابايعا جۇگىنىپ، مۇڭىن شاعادى. كوڭىلى تاسىپ قۋانسا دا، ونىسىن ابايعا ايتىپ شاتتانباق بولادى. وڭاشادا سىرىن اشىپ بىرەۋمەن سىرلاسپاق بولسا دا، سونىسىن جەتكىزۋگە كەرەك ءسوزدى ابايدان ىزدەپ، ابايدان تابادى. ويتكەنى ءوز عاسىرىنان بۇرىن تۋش، الداعى عاسىرعا دا، ءتىپتى ودان كەيىنگى سان عاسىرعا دا كەرەك ءسوزدى ايتىپ كەتكەن ءبىز بىلەتىن ءبىر عانا دانىشپان بار. ول – اباي! سول ابايدى مەن دە تۇگەل دەرلىك جاتقا ءبىلۋشى ەدىم دەسەم، ونى ەشكىم تەرىسكە شىعارا قويماس دەپ ويلايمىن. بىراق جاس دەگەنىڭ جەتەر جەرىنە جەتىپ، ەڭىسكە قۇلدىراپ بارا جاتقان شاقتا كوڭىل تورىنە ۇمىتىلماستاي بولىپ حاتتالعان اباي ءسوزىنىڭ ءوزى سول قالپىندا ساقتالا بەرەدى دەۋ دە بەكەر ەكەن. ءسوز توزادى دەۋگە بولماس. اسىرەسە، اباي ءسوزى توزباق ەمەس. بىراق ءسوز توزباعانمەن ونىڭ كوڭىلدەگى كوركى، سالعان ءىزى توزادى ەكەن. انا ءبىر جولى وڭاشادا وزىممەن ءوزىم سىرلاسىپ وتىرىپ اباي ولەڭدەرى، ءتىپتى ونىڭ ۇمىتىلماسقا ءتيىس دەيتىن كەيبىر ولەڭدەرىنىڭ ءوزى كوڭىلدەن وشە باستاعانىن كورىپ قايران قالدىم. اباي سوزىنە قايتا ورالىپ، ونىڭ كەيبىرەۋلەرىن قايتا جاتتاۋعا سولاي كىرىسكەن ەدىم. بىراق... اباي ءسوزىن جاتتايمىن دەگەن جاي ءسوز ەكەن. اباي ءسوزى قۇر جاتتاپ الۋ ءۇشىن ايتىلماپتى. ول ابايدىڭ ءوزى ايتقانداي كادىمگى «كوزبەن كور دە ءىشىن ءبىلدىڭ» ءسوزى. قاي ولەڭىن الساڭ دا ءدال سولاي. ىشىنە ۇڭىلمەسەڭ ءسوز ءمانىسىن ۇعا المايسىڭ. ۇعا الماعان سوڭ ءسوزدىڭ سۋرەتىن كورىپ سۇيسىنە دە المايسىڭ. دانىشپان اقىننىڭ، ويلى دا شەرلى اقىننىڭ: «جۇرتىم-اي، شالقاقتاماي سوزگە ءتۇسىن، ويلانشى، سىرتىن قويىپ، ءسوزدىڭ ءىشىن»، - دەپ كۇرسىنەتىنى، مىنە، سودان. سونى بىلگەندىكتەن دە ەندى اباي ءسوزىن جاتتاۋعا ەمەس، تۇسىنۋگە، اباي ءسوزىنىڭ ءىشىن قايتا كورىپ ءتۇسىنىپ-تۇيسىنۋگە بوي الدىردىم. «مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا» - دەۋشى ەدى عوي اباي. ويلاپ، تەرەڭ زەردەلەپ وتىرساق، ابايدىن ءوزى عانا ەمەس، ونىڭ بۇكىل پوەزياسى تۇنىپ تۇرعان جۇمباك الەم ەكەن. سول جۇمباق الەمنىڭ ءبىر شەتىنەن عانا باستاپ سىر ۇقپاق بولساڭ، وي الەمىنىڭ ءتۇپسىز تەرەڭ مۇحيتى ءوزىڭدى ەركىڭنەن تىس تارتا جونەلەدى. ءبىر جۇمباقتان ءبىر جۇمباق تۋىپ، ويدى وي جەتەلەپ اكەتە بەرەدى، الىستاتا بەرەدى. بۇعان دالەل بولارلىق مىسالدى كوپ ءۇڭىلىپ تەرەڭدەمەي-اق ابايدىن كەز كەلگەن ءبىر عانا ولەڭىنەن ىزدەسەڭ جەتىپ جاتىر. قازاقتا ابايدىڭ «قىس» دەپ اتالاتىن ولەڭىن بىلمەيتىن جان جوق شىعار. ءبارىمىز دە بىلەمىز، ءبارىمىز دە بالا كۇنىمىزدەن جاتتاپ وسكەنبىز. نەبارى 24 جولدان تۇراتىن قىسقا ولەڭ. جوعارىدا كارىلىككە بايلانىستى ابايدىڭ كەيبىر ءسوزىن ۇمىتا باستاعانىمدى، سوندىقتان ولاردى قايتا جاتتاۋعا كىرىسكەنىمدى ەسكەرتتىم عوي. سول ۇمىتىپ بارىپ قايتا جاتتاعانىم ابايدىن وسى «قىس» دەگەن ولەڭى ەدى. قايتا جاتتاپ بارىپ وقىعانىمدا، مىنە كەرەمەت، ابايدى وسى ولەڭى اركىلى جاڭا كورگەندەي، مۇلدەم باسقا قىرىنان تانىعانداي بولدىم. جاڭادان كورىپ، جاڭا قىرىنان تانىعانداي بولعان سول ابايىم ەندى باعامداسام: بۇرىنعىسىنان دا بيىكتەپ، مۇلدە اسقاقتاپ كەتكەن ەكەن. ەندى سول «قىس» دەگەن ولەڭىنىڭ وزىنە كەلەيىك: «اق كيىمدى، دەنەلى، اق ساقالدى، سوقىر، مىلقاۋ، تانىماس ءتىرى جاندى. ءۇستى-باسى اق قىراۋ، ءتۇسى سۋىق، باسقان جەرى سىقىرلاپ كەلىپ قالدى». سۇلۋ سۋرەت، ءبىر ءمىنى جوق كادىمگى اباي ءسوزى. مىنە، وسىنداي ءبىر ءمىنى جوق سۇلۋ سۋرەت، ءتىپتى قازاق ۇعىمىندا بۇرىن كەزدەسپەگەن سونى سۋرەت سالۋعا قاپتال جەتكەن اباي ويىنىڭ العىرلىعىنا، ونىڭ اقىندىق قيالىنىڭ جۇيرىكتىگىنە قالاي تاڭىرقاپ تامسانباسسىڭ. سولاي تاڭىرقاپ تامسانىپ وتىرعاندا كوز الدىما ءبىر سۋرەتتىڭ، وزىمە سونشا ءبىر تانىس سۋرەتتىڭ سۇلباسى كەلگەندەي بولادى. «اق كيىمدى، دەنەلى، اق ساقالدى». شىنىندا دا بۇل ءبىر تانىس سۋرەت، تانىس جاننىڭ بەينەسى عوي. مىناۋ كۇنىنە، ايىنا ءبىر رەت بولماسا دا جىلىنا ءبىر رەت كورىپ تاماشالايتىن، بالالارىمىز اينالسوقتاپ ماڭىنان شىقپاي ۇزاق ۋاقىت جانىندا ءجۇرىپ الاتىن، قولىنان تابارىك الىپ ءماز-مەيرام بولىپ قالاتىن جومارت تا بەيكۇنا جاننىڭ – كادىمگى اياز اتانىڭ ناق ءوزى ەمەس پە؟ ءيا، ءدال سولاي، اباي سۋرەتتەپ وتىرعان اقساقالدى ادامىمىز وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، قاي قىرىنان زەرتتەي زەردەلەپ قاراساق تا وزىمىزگە كوپتەن تانىس اياز اتا بولىپ شىعا كەلەدى. ال ەندى اباي سۋرەتىن سالعان «اق كيىمدى، دەنەلى، اق ساقالدى» ادامىمىز، ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزبەن ايتساق اياز اتا كىم ءوزى؟ ونىڭ ارعى ءتۇبى قايدان شىققان؟ اتىڭ اتاپ، ءتۇسىن تۇستەمەسە دە ء«ۇستى-باسى اق قىراۋ، ءتۇسى سۋىق، باسقان جەرى سىقىرلاپ» تۇراتىن ونىڭ ءدال تۇرپاتىن اباي قايدان العان؟ بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ تابۋ قيىننىڭ قيىنى. اباي كەرەمەتى دە، مىنە، سوندا جاتىر. ءبىزدىڭ قازاق ۇعىمىنداعى اياز اتا ورىستىڭ دەد موروزىنىڭ تۋرا كوشىرمەسى، ياعني، ورىس ۇلتىنان اۋىسىپ ەنگەن بالاما ۇعىم ەكەنىن بۇل كۇندە ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى. ارعى جاعىن ايتساق – دەد موروز دەگەنىمىز ورىس اۋىز ادەبيەتىنىڭ ەرتەگىلىك كەيىپكەرى. ەسكى سلاۆيان ميفولوگياسىندا ول قىستىڭ سارىشۇناق ايازى، سۋدى مۇزعا اينالدىرىپ قۇرساپ تاستايتىن تىلسىم قۇدىرەت رەتىندە بەينەلەنەدى. ورىستا اۋليە نيكولاي دەگەن ەسىم ءجيى كەزدەسەدى. اياز اتانىڭ جيىنتىق بەينەسىنىڭ ءوزى سول اۋليە نيكولايدىڭ عۇمىرناماسىنا بايلانىستى تۋعان دەسەدى. دەد موروز (اياز اتا) ەڭ باسىندا پۇتقا تابىناتىنداردىن جاۋىز دا قاتىعەز ءتاڭىرى بولعان دەلىنەدى. سولتۇستىكتىڭ ۇسكىرىك ايازى مەن بورانىن جىبەرىپ، بۇكىل اينالانى قاتىرىپ تاستايتىن جاۋىز شال ەرتىندە كورىنىس بەرەدى. ونىڭ بۇل مىنەزى ورىستىڭ ۇلى اقىنى ن.نەكراسوۆتىڭ «موروز، كراسنىي نوس» اتتى پوەماسىندا كەڭىنەن سۋرەتتەلگەن. وندا موروز (اياز) ورمان ىشىندە كەدەي شارۋانىڭ جەسىر كەلىنشەگىن ازاپتاپ ءولتىرىپ، ايەلدىڭ كىشكەنتاي بالالارىن جەتىم ەتەدى. ودان ارعىسى وزىنەن ءوزى تۇسىنىكتى. ءسويتىپ ن.نەكراسوۆتىڭ موروزى ەشبىر راقىمشىلىقتى بىلمەيتىن، كورمەيتىن ءبىر سوقىر، مىلقاۋ دۇلەي كۇش رەتىندە بەينەلەنەدى. اباي سۋرەتتەيتىن ء«تىرى جاندى تانىماس سوقىر، مىلقاۋدىڭ» ناق ءوزى ەمەس پە؟ تاريحقا كوز جۇگىرتسەك ورىس ميفولوگياسىنىڭ دەد موروزى دا، ن.نەكراسوۆ جىرلاعان «موروز، كراسنىي نوس» تا ءبىر كورپەنىڭ استىنان شىققان ۇقساس بەينەلەر. ونى قويىپ سولتۇستىك امەريكادا حريستوستىڭ تۋعان كۇنىنە وراي ەل ارالاپ ءجۇرىپ بالالارعا تارتۋ تارتاتىن سانتا-كلاۋس (ياعني سۆياتوي نيكولاس) تا سونداي بەينە. سانتا-كلاۋستىڭ شىققان جەرى لاپلانديا بولىپ ەسەپتەلەدى. ونىڭ ارعى اتاسى اۋليە نيكولاي دەگەن سوزدەن الىنعان. كىم قايدا قالاي اتاپ، قالاي دەسىن، ايتەۋىر، ورىستىڭ دەد موروزى، امەريكانىڭ سانتا-كلاۋسى بولسىن، ءبارى دە اينالىپ كەلگەندە اباي سۋرەتتەگەن اق كيىمدى، اق ساقالدى شالعا – كارى قۇداعا اينىماي ۇقسايدى دا تۇرادى. اڭگىمەمىزگە وزەك بولعان ابايدىڭ «قىس» دەپ اتالاتىن شاپ-شاعىن ولەڭىن ءارى قاراي زەيىن سالىپ وقي بەرسەڭ، قاپتاپ تۇرعان سۇلۋ سۋرەتتەرگە شىم باتىپ تەرەڭدەي بەرەسىڭ، تەرەڭىنە باتىپ جۇرە بەرەسىڭ. «دەمالىسى ۇسكىرىك، اياز بەن قار كارى قۇدا قىس كەلىپ الەك سالعاننىن» كورەسىڭ. «ۇشپاداي بوركىن كيىپ وقشىرايتىپ، ايازبەنەن قىزارىپ اجارلانعانىنا» ءتانتى بولاسىڭ. «بۇلىتتاي قاسى جاۋىپ ەكى كوزىن، باسىن سىلىكسە، قار جاۋىپ مازاڭدى العانىن» سەزىنەسىڭ. ءبارىمىز دە اياز اتانى وقۋشى كەزىمىزدەن كورىپ وستىك. سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىنان اۋعان كەزدە، ورتا مەكتەپتىڭ جوعارعى سىنىپتارىنىڭ بىرىندە وقىپ ءجۇرىپ جاڭاجىلدىق كەشتە اياز اتا بولىپ ويناعانىم دا ەسكە ءتۇسىپ وتىر. قازىرگىدەي ەمەس اناۋ-مىناۋ دۇنيەنىڭ، جاڭاشا ايتساق، كەرەكتى تاۋارلاردىڭ تاپشى كەزى. اياز اتانى تابيعي تۇرپاتىنا ساي ەتىپ كيىندىرۋ ءۇشىن قىزىل ماتا، ۇلپىلدەگەن اق ماتا، ءۇستى-باسىنا سەۋىپ جارقىلداتىپ قويۋعا جارايتىن جىلتىر اق ۇنتاق ىزدەپ قانشا الەكتەنگەنىمىز دە ۇمىتىلماپتى. ءوزىمىزدىڭ بىلگەنىمىز بار، مۇعالىمدەرىمىزدىڭ كەلمەگەن جەرىن كەلتىرۋ ءۇشىن اقىل ايتىپ قوسقانى بار، ايتەۋىر، اياز اتانى جارىققا كەلتىردىك-اۋ. ەندى ويلاپ، وتكەندى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ سالىستىرىپ وتىرسام، ءبىز سول كەزدە بار ونەرىمىزدى سالىپ سومداپ جۇرگەن اياز اتامىز دانىشپان ابايدىڭ «اق كيىمدى، دەنەلى، اق ساقالدى» - دەپ سىيپاتتايتىن «كارى قۇداسى» بولىپ شىعا كەلدى. تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن باسقا سوزبەن ايتساق، كورەگەن اباي تابيعاتتىڭ قىس ماۋسىمىنىڭ وزىنە عانا ءتان ەرەكشەلىگىن كورسەتە، ونىڭ ءدال سۋرەتىن سالا وتىرىپ بەرى قويعاندا ورىس جۇرتى، ودان دا ءارىنى ايتساق، سوناۋ بۇكىل باتىس ەلدەردى «دەد موروز» دەپ «سانتا-كلاۋس» دەپ اسپەتتەيتىن ارعى تەگى ميفولوگيالىق بەينەنىڭ نەمەسە ميفولوگيالىق كەيىپكەردىڭ وبرازىن جاساپ بەردى دەۋىمىز كەرەك. ابايدىڭ ءبىز ونشا كوڭىل اۋدارماي كەلگەن ءبىر كەرەمەتى دە، مىنە، وسىندا. ول «ەتەكباستىنى ەلدەن كوپ كورە، مىڭمەن جالعىز الىسا» ءجۇرىپ الەمدىك دۇنيەتانىم، الەمدىك وركەنيەت دەڭگەيىنە كوتەرىلە بىلگەن ەرەكشە تۇلعا، وزگەشە جاراتىلىس. ءوز كەزىندەگى قازاق ەلىنىڭ مەشەۋ تۇرمىسى تۋرالى ءسوز ەتە وتىرىپ، وي كەمەلدىگى، سىنشىل كوزبەن باعالاي ءبىلۋى جاعىنان پۋشكين، لەرمونتوۆ، كرىلوۆ بيىگىنە كوتەرىلدى، سولاردان ۇلگى الا ءجۇرىپ سولاردىڭ وزىمەن تەڭدەس، دەڭگەيلەس ءتۇسىپ جاتتى. ورىس ادەبيەتىنىڭ وسى سياقتى الىپتارىمەن دەڭگەيلەس تۇسپەسە اباي ولاردىڭ ولەڭدەرىن دە ابايشا اۋدارا الماس ەدى. وسى ورايدا دانىشپان جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتان قالعان مىنا ءبىر ءسوز ەسكە تۇسەدى. ول ابايدىڭ 1986 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان شىققان ەكى تومدىق شىعارمالار جيناعىنا كىرگەن «قازاق حالقىنىڭ ۇلى اقىنى» اتتى ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازعان ەكەن: «اباي جيىرما جىل بويى ورىس ادەبيەتىنىڭ تاڭداۋلى داستۇرلەرىن تۆورچەستۆولىق جولمەن قابىلداپ وتىردى. بۇل ءداستۇردى يگەرۋدە ونىڭ ءوز جولى بار. تاتيانا مەن ونەگين تۋرالى نازيرا جاساۋدان، پۋشكين مەن لەرمونتوۆتان اۋدارۋدان اباي نەكراسوۆ پەن سالتىكوۆ-ششەدريندى زەرتتەپ ۇيرەنۋگە كەلدى». م. اۋەزوۆتىڭ بۇل ءسوزىن مەن ءوزىنىڭ «قىس» دەگەن ولەنىندە ورىستىڭ اياز اتاسىنىڭ ءتىرى بەينەسىن ءدال جاساي بىلگەن دانىشپان اباي سول اياز اتانى كورگەن بە؟ – دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ ءۇشىن كەلتىرىپ وتىرمىن. اباي سۋرەتتەپ وتىرعان، جىل سايىن كەلىپ الەك سالاتىن «كارى كۇداڭ» شىنىندا اياز اتا بولىپ شىعا ما؟ اياز اتانى يەمدەنۋشى ورىس جۇرتىنىڭ وزىندە «موروزكو» دەگەن ءسوز العاش رەت 1886 جىلى ايتىلا باستاعان ەكەن. ال 1917 جىلعى توڭكەرىستەن كەيىن بولشەۆيكتەر روجدەستۆوعا بايلانىستى ءداستۇر اتاۋلىنىڭ ءبارىن تىيىپ تاستاعانى بەلگىلى. كەيىن، 1935 جىلعى 28 جەلتوقساندا سسسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەزيديۋم مۇشەسى پاۆەل پوستىشەۆ «پراۆدا» گازەتىنە ماقالا جازىپ شىعارعاننان كەيىن عانا بۇل اۋەلى بالالار مەرەكەسى رەتىندە، ارتىنشا بۇكىل كەڭەس ەلى بويىنشا جاڭا جىل تويى بولىپ اتالاتىن داستۇرگە اينالىپتى. وسىنىڭ ءبارىن سالماقتاپ، سالىستىرا كەلگەندە ورىس دەد موروزىنىڭ بەرگى تاريحىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، ونىڭ ءتىپتى ارعى تاريحىنىڭ ابايعا ەش قاتىسى جوق دەپ كەسىپ ايتا الامىز. راس اباي ورىس ادەبيەتىنەن ۇيرەندى، پۋشكين، لەرمونتوۆ، كرىلوۆتان اۋداردى، نەكراسوۆ، سالتىكوۆ-ششەدريندى زەرتتەپ كوردى. بىراق ابايدىڭ اياز اتاسى، ابايدىڭ «اق كيىمدى، دەنەلى، اق ساقالدى» قارياسى اباي كورە بىلگەن قازاق تۇرمىسىنىڭ ءوز شىندىعى، قازاق جەرىنىڭ ءتول تۋىندىسى. ءسويتىپ ابايدىڭ وي كەمەلدەگى، ونىڭ اقىندىق كورەگەندەگى قازاق ەلىنىڭ ءوز اياز اتاسىن تىڭنان سومداپ، ومىرگە اكەلدى دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك. انا ءبىر وتكەن كەزدە كەشەگى كەڭەستىك زاماندا باسقا جۇرت، باسقا ەلدىڭ بارىندە بار نارسەنى نە قۇبىلىستى «رۋسسكايا زيما»، «رۋسسكي سنەگ»، «رۋسسكي حاراكتەر»، «رۋسسكي لەس» دەپ تەك ورىسقا تەلىپ سويلەيتىن ءبىر ادەت بولدى عوي. سول ىزبەن كەتە بارماي ەندىگى جەردە قازاقتىڭ وزىنىكىن وزىنە قايتارىپ بەرۋىمىز كەرەك. ماسەلەن، اباي سۋرەتتەپ وتىرعان قىس تا ەشكىمنىڭ ورتاعى جوق قازاقتىڭ ءوز قىسى. ەڭ ءبىرىنشى جولىنان باستاپ قازاق مىنەزىن، قازاقتىڭ اينا قاتەسىز ءوز بولماسىن كورىپ قايران قالاسىڭ. بۇرق-سارق ەتىپ دولدانعاندا التى قانات اق وردا ءۇيدى شايقايتىن دولى بوران دا، اۋەس كورىپ جۇگىرەم دەپ بەتى-قولى دومبىققان جاس بالا دا، بەت قاراۋعا شىداماي تەرىس اينالعان مالشى دا، قار تەپكەنگە قاجىماس قايران جىلقى دا، ءتىپتى، قىسپەن بىرگە مالعا تۇمسىعىن سالعان قاسقىر دا قازاقتىڭ وزىنىكى، اينالىپ كەلگەندە، ءبارى-ءبارى قازاقتىڭ ءوز مىنەزى، ءوز تۇرمىسى، ءوز تىرلىك-تىنىسىنىڭ تۇپ-تۋرا شىن سۋرەتى. وسىنىڭ بارىنە ءتانتى بولىپ، سۇيسىنە وتىرىپ ابايدىڭ سۋرەتشى ەكەنىن قالاي مويىنداپ تاڭقالماسسىڭ. اباي ناعىز سۋرەتشى. قازاق تۇرمىسىنىڭ سۋرەتشىسى، ناعىز قازاق ەلىنىڭ شىنشىل سۋرەتشىسى. ونىڭ اسقان سۋرەتشى، سۋرەتكەرلىگىنىڭ دياپازون كەڭدىگى مەن قامتۋ، ويشا كورە ءبىلۋ قۇلاشىنىڭ كەڭدىگى سونشا، اباي كوز الدىنا ۇشقىر قيالىمەن اكەلىپ ەلەستەتە بىلگەن ادەبي بەينە قازاق شىندىعىنان، ياعني، قازاقى ۇعىمنىڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ ەۋروپالىق، ءتىپتى الەمدىك بەينەگە اينالىپ كەتكەن. اباي قىستىڭ جاندى بەينەسى رەتىندە سۋرەتتەگەن «كارى قۇدانى» قاي ەلدىڭ جاڭا جىلدى قارسى الۋ تويىنا اپارىپ قوسساڭ دا، ونى سول ەل ءوزىنىڭ اياز اتاسى - دەد موروزى - سانتا-كلاۋسى رەتىندە قارسى الىپ، قۇرمەتتەر ەدى دەپ ويلاۋعا نەگىز بار.

ەسمۇحامبەت ايتماعامبەتوۆ

Abai.kz