قازاق تاريحىن مەكتەپ، نە جوو-دا وقىتقاندا سوعىس، جاۋگەرشىلىك، شاپقىنشىلىقتارعا كوپ كوڭىل بولىنەدى دە، رۋحاني، مادەني تاريحىمىز ەسكەرىلمەي جاتادى. بۇل تۋرالى حح عاسىردىڭ باسىندا-اق الاشتىڭ ارىس ازاماتى ءاليحان بوكەيحانوۆ: «تاريحتىڭ سارىن جولى ەكىگە بولىنەدى: ءبىر بولەك تاريحتىڭ پايدالانعانى سوعىس ىستەرى. ءبىزدىڭ قازاق بىلەتىن تاريح وسى. تاريحتىڭ ەكىنشى ءتۇرلىسىنىڭ (مۇنى ورىستار «يستوريا كۋلتۋرى» دەيدى) پايدالانعانى - جۇرتتىڭ بولمىس سالتى، رۋحاني مادەنيەتىنىڭ دارەجەسى. بۇلاردىڭ ءبارى سول جۇرتتىڭ سول زامانداعى تىككەن كيىمىنەن، ۇستاعان اسپاپتارىنان; سوزدەرىنەن بىلىنەدى. انىق تاريح - وسى ەكىنشىسى»، - دەگەن بولاتىن. شىن مانىندە، قازاقتىڭ جويىلىپ كەتپەي، قازاق بولىپ قالۋىنا وسى رۋحاني ماسەلەلەر، رۋحاني تۇلعالار اسەرى زور ەدى عوي. وسكەلەڭ ۇرپاق ءوز تاريحىنان رۋح الا الماۋىنىڭ سەبەبى وسىندا ەمەس پە؟ نەگە رۋحاني تاريحىمىز ءالى كۇنگە دەيىن دۇرىس زەرتتەلمەي وتىر؟ مىنە، وسى ساۋالدى عالىمدارعا قويىپ ەدىك. سونى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

قازاق تاريحىن مەكتەپ، نە جوو-دا وقىتقاندا سوعىس، جاۋگەرشىلىك، شاپقىنشىلىقتارعا كوپ كوڭىل بولىنەدى دە، رۋحاني، مادەني تاريحىمىز ەسكەرىلمەي جاتادى. بۇل تۋرالى حح عاسىردىڭ باسىندا-اق الاشتىڭ ارىس ازاماتى ءاليحان بوكەيحانوۆ: «تاريحتىڭ سارىن جولى ەكىگە بولىنەدى: ءبىر بولەك تاريحتىڭ پايدالانعانى سوعىس ىستەرى. ءبىزدىڭ قازاق بىلەتىن تاريح وسى. تاريحتىڭ ەكىنشى ءتۇرلىسىنىڭ (مۇنى ورىستار «يستوريا كۋلتۋرى» دەيدى) پايدالانعانى - جۇرتتىڭ بولمىس سالتى، رۋحاني مادەنيەتىنىڭ دارەجەسى. بۇلاردىڭ ءبارى سول جۇرتتىڭ سول زامانداعى تىككەن كيىمىنەن، ۇستاعان اسپاپتارىنان; سوزدەرىنەن بىلىنەدى. انىق تاريح - وسى ەكىنشىسى»، - دەگەن بولاتىن. شىن مانىندە، قازاقتىڭ جويىلىپ كەتپەي، قازاق بولىپ قالۋىنا وسى رۋحاني ماسەلەلەر، رۋحاني تۇلعالار اسەرى زور ەدى عوي. وسكەلەڭ ۇرپاق ءوز تاريحىنان رۋح الا الماۋىنىڭ سەبەبى وسىندا ەمەس پە؟ نەگە رۋحاني تاريحىمىز ءالى كۇنگە دەيىن دۇرىس زەرتتەلمەي وتىر؟ مىنە، وسى ساۋالدى عالىمدارعا قويىپ ەدىك. سونى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

- قازاق تاريحىن وقىتقاندا سوعىس، جاۋگەرشىلىك، شاپقىنشىلىققا كوبىرەك كوڭىل بولەتىنى دە راس. بىراق ونىڭ شەشۋشى، ەلەۋلى بولىگى ءبىزدىڭ رۋحاني تاريحىمىز جۇيەلى تۇردە ءسوز ەتىلە بەرمەيدى. مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاقتىڭ قانداي قيىنشىلىق جاعدايعا ۇرىنسا دا جوعالىپ كەتپەي، قايتا جاسارىپ شىعا بەرەتىن قۇدىرەتى بار. ول قۇدىرەت ونىڭ رۋحاني تاريحىندا جاتىر. ءبىزدىڭ جاۋلارىمىز، اسىرەسە، وتارشىل يمپەريالار ءبىزدى بوداندىققا اينالددىرعاندا الدىمەن قولىنا العان ماسەلەسى رۋحاني تاريحىمىزدى تانىتپاۋعا، ونى بىلدىرمەۋگە بار كۇشىن سالىپ باقتى. مىسالى، يلمينسكيدىڭ وبەر-پروكۋرور پوبەدونوسوۆقا جازعان حاتىندا وسى جايلى اشىق ايتىلعان. ءتىپتى، اكادەميك رادلوۆتىڭ قازاقتارعا «جۇم-جۇما» قيسساسىن وقىعاندا ەتكەن اسەرى ت.ب. كەڭەس وكىمەتى رۋحاني تاريحىمىزدىڭ ءبىر كورىنىسى الاشوردا پارتياسىنىڭ ۇلتتىق رۋحىمىزعا، ۇلتتىق سانامىزعا، ۇلتتىق تانىمىمىزعا اسەر ەتكەن ادەبي-تاريحي ەڭبەكتەرىن كەلەر ۇرپاققا تانىتپاي تاستاۋ ءۇشىن گولوششەكين ۇسىنعان تالاپتاردى ءستاليننىڭ ماقۇلداۋى وسىنى كورسەتەدى. ءبىز - ماڭگۇرتتەنگەن حالىقپىز. وعان ءبىز ايىپتى ەمەسپىز. كەڭەستىك ساياساتتىڭ جۇرگىزگەن ءىس-شارالارى ايىپتى. ويتكەنى، ولار بىزگە رۋحاني ازىق بەرەتىن، تاريحي سانامىزدى وياتاتىن جەكە تۇلعالاردى جويۋدى ماقسات ەتىپ قويۋى جاي نارسە ەمەس، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ءوز تاريحىنان رۋح الا الماۋىنىڭ نەگىزى وسىندا جاتىر...

قامبار اتاباەۆ،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ دەرەكتانۋ جانە تاريحناما كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى:

- بىرىنشىدەن، تاريحتا حالىقتىڭ كۇندەلىكتى ومىرىنەن گورى سوعىس تاريحىنىڭ كوبىرەك ايتىلۋى، جازىلۋى تەك قازاق تاريحى عىلىمىندا ەمەس، بارلىق ەلدەرگە دە ءتان. ال، حالىق شىنايى تاريحىن كۇندەلىكتى ومىردە جاسايدى. كەزىندە ءاليحان بوكەيحانوۆ حالىقتىڭ بەيبىت ءومىرى تاريحتان تىس قالعانى تۋرالى ايتتى. بۇل تۋرالى ولجاس سۇيلەيمەنوۆ تە ايتتى. سوندىقتان قازاقتىڭ تاريحى باسقا ەلدەردىكى سەكىلدى كۇندەلىكتى ءومىرى، تۇرمىسى، سالتى دۇرىس زەرتتەلمەگەنى راس. ەۋروپادا، رەسەيدە كۇندەلىكتى تاريحقا، رۋحاني تاريحقا ەرەكشە كوڭىل بولىنۋدە. ال، بىزدە مەكتەپتە، جوو-دا حالىقتىڭ كۇندەلىكتى ءومىر تاريحى تۇگىلى، جالپى قازاقتىڭ تاريحىن وقىتۋ دۇرىس جولعا قويىلماعان. ويتكەنى وندا ءالى قازاق تاريحى دەپ ەمەس، قازاقستان تاريحى دەپ وقىتادى. بۇرىن قازاق سسر تاريحى دەپ، 1917 جىلدان باستاسا، قازىر وتان تاريحىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاريحى دەپ، 1991 جىلدان باستاپ وقىتىپ جاتىر. سول سەبەپتى قازاق تاريحىنىڭ وقۋ ورىندارىندا ۇلتتىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىگى، بەيبىت ءومىرى، رۋحاني مادەنيەتىن ايتپاعاننىڭ وزىندە جالپى قازاق تاريحىن وقىتۋدىڭ ءوزى تىس قالعان. بىزدە قازىر زەرتتەۋ نىسانى - قازاقستاننىڭ تاريحى. بۇل ماسەلەگە ءالى دە تەرەڭ قاراۋ كەرەك. قازاقستان تاريحى عىلىمىنىڭ زەرتتەۋ وبەكتىسى قازاق تاريحى دەپ الىنۋى كەرەك، ايتپەسە، تاريحتى وقىتۋدا، زەرتتەۋدە ەشۋاقىتتا العا جىلجىمايمىز.
بيلىكتىڭ تە، تاريحشىلاردىڭ دا وسى قاراپايىم نارسەگە ءالى كوزى جەتپەي نەمەسە مويىندالماي وتىر. تاريحشىلاردىڭ نە جازىپ جاتقانىن حالىق بىلمەيدى. حالىق پەن تاريحشىلار اراسىندا بايلانىس جوق. نەگە؟ سەبەبى، قازاقستاننىڭ تاريح عىلىمىنىڭ جازىپ جاتقانى ۇلتتىڭ تاريحى ەمەس. ەگەر قازاقستان تاريحشىلارى ۇلتتىڭ شىنايى تاريحىن جازعان بولسا، ونى ۇلت قابىلدار ەدى. ۇلتتىڭ تاريحقا قىزىعۋشىلىعى زور، بىراق قازاقستان تاريحى عىلىمى سول سۇرانىستى قاناعاتتاندىرا الماي وتىر. سول سەبەپتى قازىرگى كەزدە حالقىمىز تاريحىن ءسۇيىپ وقي المايدى، رۋح الا المايدى. تاريحي ساناسى تولىق ويانىپ، سەرپىلىس جاسامايدى. قازاق دەگەن كىم؟ ونىڭ شىنايى بەت-بەينەسى، پورترەتى قانداي؟ قازاق قالاي قازاق بولىپ قالدى؟ مىنە، ساۋالدارعا رۋحاني تاريح قانا جاۋاپ بەرە الادى. ەگەر وسى تاريحتى ىسكە قوسساق، قازاق ءوزىن-ءوزى تولىق تانيدى دەگەن ءسوز.
بۇل تاريحشىلاردىڭ بارلىق ەڭبەگىن جوققا شىعارۋ دەگەن ءسوز ەمەس، نەگىزىنەن جالپى العان ۋاقىتتا تاريح عىلىمى ۇلتتىڭ تاريحىن جازۋعا تولىق بەت بۇرعان جوق. قازىر تاۋەلسىزدىك تاريحقا كوپ كوڭىل ءبولىنىپ، قازاقستان تاريحىن جازىپ وتىر. ال تاۋەلسىزدىك تاريحى قازاق تاريحىنىڭ ءبىر عانا كەزەڭى. تاۋەلسىزدىك تاريحىن قازاقتىڭ تامىرىنان، ۇلتتىڭ تاريحىنان ءبولىپ الىپ قاراۋعا بولمايدى. قازاقتىڭ رۋحاني تاريحىن جازۋ ءۇشىن قازاقستان تاريحى عىلىمىن تۇبەگەيلى قايتا قۇرۋ كەرەك. مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت رەتىندە قازاق ۇلتى وبەكت بولۋ كەرەك. ال، بىزدە ونى ايتۋعا قورقادى. كوپۇلتتىمىز دەپ ايتا بەرەمىز. قازاقتى كەمسىتۋگە تىرىسامىز.

زەينوللا ساماشەۆ،
aرحەولوگ، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى:

- كەڭەس ۇكىمەتى كەزەڭىندە مۇنداي ماسەلە تالقىلانعان، بىراق ءسوز جۇزىندە قالىپ، ءوزىنىڭ سۇرلەۋىنە ءتۇسىپ كەتە بەرگەن. ال، قازاقستاندا وسى ماسەلەنى ەشكىم كوتەرگەن جوق.
حالىقتىڭ تاريحى سوعىس پەن پاتشالاردىڭ تاريحى ارقىلى عانا بەرىلەدى. بۇل دۇرىس ەمەس. ياعني ءار پاتشانىڭ بيلىگى كەزەڭىن، سونداعى سوعىستاردى، سول پاتشانىڭ شەجىرەسىن جازۋ، وقىتىپ، مادەنيەت جاعى تىس قالادى. قانتوگىس، سوعىس، قارۋ-جاراق ايتىلادى دا، ونى جاساعان ۇستالار ايتىلمايدى. سوندا سۋرەتىن سالعان، كيىمىن تىككەن ادام قايدا، شارۋاشىلىق-ءوندىرىس قايدا، مادەنيەتتىڭ دامۋى قايدا؟ وسى ماسەلەلەرگە كوڭىل بولمەي، سوعىس، ساياسي تاريحقا اۋىپ كەتكەن. بۇل - ءستاليننىڭ تۇسىندا ەنگىزگەن مەتودولوگيالىق قوندىرعى. كەڭەس كەزىندە ۇرانداپ «پرولەتاريات تاريحى» دەگەنىمەن، شىن مانىندە پاتشالاردىڭ تاريحىن، ساياساتىن جازدى. سوندىقتان مەتودولوگيالىق تۇرعىدان مۇنى باسقاشا وزگەرتۋ كەرەك. بىردەن وزگەرتىپ تاستاۋعا وقۋلىق جازاتىن ادامدار دايار ەمەس. سودان كەيىن قوعامداعى پسيحولوگيانى قالىپتاستىرىپ، اقىرىنداپ رۋحاني تاريح جازۋعا كوشۋ كەرەك. تاريح پەن كۋلتۋروگەنەز وقۋلىعىن بىرىكتىرۋ كەرەك. قوعامداعى مادەنيەتتتىڭ، ءوندىرىستىڭ دامۋىن جازۋعا باسىمدىق بەرگەن ءجون. ياعني سوعىس تاريحىن ايتاردان بۇرىن ءوندىرىستىڭ دامۋىن، جەتىستىگىن ايتۋ كەرەك. ماسەلەن، ءتوميريستىڭ باسقا ەلدىڭ پاتشاسىنىڭ باسىن شاۋىپ العانىن جازىپ، ساقتاردىڭ جاساعان مادەني قۇندىلىقتارى: قولونەرى، ءوندىرىسى، شارۋاشىلىعى، سالتى، ءداستۇرى ايتىلعاننىڭ وزىندە قىسقا عانا تاقىرىپتىڭ اياعىنا ماڭىز بەرمەي قويا سالادى.
ماتەريالدىق قۇندىلىقتار وزىنەن-ءوزى پايدا بولا قويمايدى، ونى قوعامنىڭ رۋحاني دامۋىنىڭ جەمىسى رەتىندە سيپاتتاۋىمىز كەرەك. جەكە تۇلعالاردىڭ ءرولى رۋحاني جانە ماتەريالدىق قۇندىلىقتى كورە بىلۋىندە، تاني الۋىندا، ۇيىمداستىرۋىندا جاتىر. تاني الماعاندارى مادەنيەتتىڭ تاريحي دامۋىن تەجەۋى نەمەسە تاني السا، گۇلدەندىرۋى مۇمكىن.

سۇحباتتى جۇرگىزگەن
داۋرەن سەيىتجانۇلى

ء"ۇش قيان" گازەتى