جۇمابەك احمەتۇلى تاشەنوۆ 1960 جىلدارى تىڭ ولكەسىن قۇرامىز دەگەن جەلەۋمەن قازاقستاننىڭ كوكشەتاۋ، قوستاناي، پاۆلودار، سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىن رەسەيگە بەرۋ جونىندەگى ماسكەۋ ساياساتىنا قارسى شىققان وتانشىل تۇلعا. قايراتكەر «اقمولا وبلىسى مەنىڭ كىر جۋىپ، كىندىك قانىم تامعان اتا جۇرتىم. ودان بەرگى ون ەكى جىل مۇعدارىندا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا ءتۇرلى قىزمەتتەر اتقاردىم. ۇرپاقتان ۇرپاققا باعزىدان ميراس بولىپ كەلە جاتقان وسىناۋ قاستەرلى مەكەندە مەنىڭ اتا-انام، اتا-بابالارىم ماڭگىلىككە تىنىستاپتى. سوندا سىزدەر بەلدەن باسىپ، وسىناۋ كەڭ بايتاق قاسيەتتى جەرىمىزدى باسى بۇتىندەي رەسەيگە بەرە سالماقسىزدار ما؟ بايىپپەن ويلانىپ، اقىل توقتامعا كەلگەندەرىڭىز ءجون دەر ەدىم، جولداستار! سىزدەردىڭ تاپ وسى تەرىس پيعىلداعى وكتەم شەشىمدەرىڭىزبەن قاي قازاقتىڭ بالاسى وڭايلىقپەن كەلىسە قويار ەكەن؟ مەن اتالعان ءدوڭايبات ماسەلەمەن كەلىسپەك تۇگىل، ونىڭ كۇن تارتىبىندەگى قويىلىمىنىڭ وزىنە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىعىمدى بىلدىرەمىن!» دەپ ۇلت نارازىلىعىن ءبىلدىردى.

ۇلتتىق قاسيەتتەردەن ءنار الىپ وسكەن جۇمابەك تاشەنوۆ الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان ەكىنشى جالپى قازاق سيەزىنە ارنايى شاقىرتقان ءميللاتشىل نۇرلان قياشۇلىنداي كەسكەكتى ەردىڭ سويىنان ەكەنىن اتاپ ءوتۋىمىز قاجەت. ءاليحان بوكەيحان «…بۇل بولىپ جاتقان وقيعالاردىڭ ءتۇبى نەگە سوعاتىنىن جالپى قازاق ەلى سەزە قويمايتىن شىعار. وقيعالاردىڭ سۇرەڭى جامان: قام قىلماي، قول قۋسىرىپ وتىرا بەرسەك، الدىمەن قازاق حالقى سورلايتىن ءتۇرى بار. سونىڭ ءۇشىن ءبىز جانىمىزدى، مالىمىزدى قورعاۋ جايىن ويلاۋ كەرەك…

الاش بالاسىنىڭ باسىنا ءبىر سىن، ءبىر كۇن تۋدى» [قاراڭىز: ەكىنشى جالپى قازاق سيەزى // بوكەيحان ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى (1866-1937). شىعارمالارىنىڭ 9 تومدىق تولىق جيناعى – پولنوە سوبرانيە سوچينەني ۆ 9 توماح. / قۇراست.: ءجۇسىپ سۇلتان حان اققۇلىۇلى. – استانا: «سارىارقا»، 2013. 419-بەت.] دەپ الاساپىران داۋىردە ەلگە قورعان، الەۋمەتكە تۇتقا بولۋ بارشا سانالى ازاماتتاردىڭ باستى مىندەتى ەكەنىن جەتكىزدى. مىنە، ازاماتتىق تۇلعاسى ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنىڭ تاعىلىمىندا قالىپتاسقان جۇمابەك احمەتۇلى قازاق بالاسى سىنالار سول ءبىر حرۋشەۆتىك بيلىك ويران سالعان سويقاندى جىلدارى بابالار اماناتىنا ادالدىق تانىتتى. ەل مەن جەر تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋداعى پەرزەنتتىك پارىزىنا ار بيىگىنەن كەلىپ، ۇلت قۇرمەتىنە بولەندى.

قازاق جەرىنىڭ بولشەكتەنۋىنە جول بەرمەي، ۇلى ورىستىق شوۆينيستىك وكتەمدىككە قارسى شىققان جۇمابەك احمەتۇلى تاشەنوۆ توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قان قاساپ زارداپتارىن قوعامعا جەتكىزۋدە باتىل كوزقاراسىن ءبىلدىردى. «جىلىمىق» جىلدارىندا ستاليندىك جەكە باسقا تابىنۋشىلىق قاسىرەتىن اشكەرلەۋدە ايقىن ازاماتتىق ۇستانىمدا بولىپ، پارتيالىق تالاپتىڭ قاساڭ قاعيدالارىنا شىرمالىپ قالمادى. سونىڭ ناقتى دالەلى 1956 جىلدىڭ 19 ناۋرىزىندا جامبىل وبلىستىق پارتيا اكتيۆى ماجىلىسىندە جاساعان «سوۆەتتەر وداعى كوممۋنيستىك پارتياسى حح سەزىنىڭ قورىتىندىلارى جانە جامبىل وبلىستىق پارتيا ۇيىمىنىڭ مىندەتتەرى تۋرالى» اتتى بايانداماسى [قر ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعات. 1109-قور، 3-ءتىزىم، 370ب-ءىس، 80ا بۋما].

ستالينيزم زۇلماتىن اشۋدا ناقتى تاريحي دەرەكتەر مەن دايەكتەرگە سۇيەنىپ، 1937-38 جىلدارداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىندە «حالىق جاۋى» دەپ ايىپتالعانداردىڭ ناقاقتان-ناقاق زاڭسىز جازالعاندارىنا شىندىق ساۋلەسىن ءتۇسىردى. «ۋستانوۆلەنو، چتو منوگيە پارتينىە، سوۆەتسكيە ي حوزيايستۆەننىە رابوتنيكي، كوتورىح وبۆينيلي ۆ 1937-38 گوداح ۆو ۆراجەسكيح دەيستۆياح، ۆ دەيستۆيتەلنوستي نيكوگدا ۆراگامي، ۆرەديتەليامي نە بىلي، وني بىلي وكلەۆەتانى، ا ينوگدا، نە ۆىدەرجاۆ زۆەرسكيح يستەرزاني ۆو ۆرەميا سلەدستۆيا، سامي نا سەبيا ناگوۆاريۆالي ۆسەۆوزموجنىە تياجكيە وبۆينەنيا». سۇراپىل سوعىسى جىلدارىندا ساياسي بيلىك تاراپىنان جىبەرىلگەن قاتەلىكتەرگە سىن كوزىمەن قاراپ، قان مايدانداعى ساتسىزدىكتەردىڭ باستى سەبەبىن اتاپ كورسەتتى. «ەدينوۆلاستيە ستالينا پريۆوديلو ك وسوبو تياجكيم پوسلەدستۆيام ۆ حودە ۆەليكوي وتەچەستۆەننوي ۆوينى».  

كەڭەستىك يدەولوگيا تۋدىرعان جالپىادامزاتتىق اۋقىمداعى قاسىرەتكە ۇڭىلگەن جۇمابەك احمەتۇلى تاشەنوۆ اتامىش بايانداماسىندا «ستالين نارۋشال لەنينسكي پرينتسيپ ناتسيونالنوي پوليتيكي سوۆەتسكوگو گوسۋدارستۆا» دەپ ۇلتتىق ساياساتقا قاتىستى ورىن العان قاتەلىكتەرگە ەرەكشە ەكپىن جاسادى.

ءستالينيزمنىڭ قاندى ساياساتىن ايىپتاعان قايراتكەر بايانداماسىنداعى ەرەكشە نازار اۋدارىلعان ءتۇيىندى ماسەلەردىڭ ءبىرى دەپورتاتسيالانعان حالىقتاردىڭ تاعدىر-تالايى ەدى. «رەچ يدەت و ماسسوۆىح ۆىسەلەنياح يز سۆويح رودنىح مەست ناسەلەنيا» دەگەن وزەكتى پىكىرىن وربىتە كەلە، «تاك ۆ كونتسە 1943 گودا، كوگدا نا فرونتاح ۆەليكوي وتەچەستۆەننوي ۆوينى وپرەدەليلسيا پروچنىي پەرەلوم ۆ پولزۋ سوۆەتسكوگو سويۋزا، پرينياتو بىلو ي وسۋششەستۆلەنو رەشەنيە و ۆىسەلەني س زانيماەموي تەرريتوري ۆسەح كاراچاەۆتسەۆ. ۆ كونتسە توگو جە گودا تاكايا ۋچەست پوستيگلا ۆسەگو ناسەلەنيا كالمىتسكوي اۆتونومنوي رەسپۋبليكي. ۆ مارتە 1944 گودا ۆىسەلەنى بىلي سو سۆويح رودنىح مەست ۆسە چەچەنتسى ي ينگۋشي، ي چەچەنو-ينگۋشسكايا اۆتونومنايا رەسپۋبليكا بىلا ليكۆيديروۆانا. ۆ اپرەلە 1944 گودا س تەرريتوري كاباردينو-بالكارسكوي اۆتونومنوي رەسپۋبليكي ۆىسەلەنى بىلي ۆ وتدالەننىە مەستا ۆسە بالكارتسى، ا ساما رەسپۋبليكا پەرەيمەنوۆانا ۆ كاباردينسكۋيۋ اۆتونومنۋيۋ رەسپۋبليكۋ» دەپ كەڭەس قوعامىن جايلاعان يمانسىز ساياساتتىڭ سان ۇلت پەن ۇلىستى قانشالىقتى قاسىرەتكە سالىپ وتىرعانىن بۇكپەسىز باياندادى.

جۇمابەك احمەتۇلى تاشەنوۆ ەرەكشە توقتالعان دەپورتاتسيا تاقىرىبى كسرو تاريحىنداعى شەڭگەلىنەن قان سورعالاعان ءارى ىزعارلى سۇسى جان شوشىتاتىن قىلمىستىڭ ءبىر عانا پاراسى. «1920-1950 جىلدارى تۇرعىنداردى كۇشتەپ كوشىرۋ - ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىننىڭ نەگىزگى قۇرامداس ءبىر بولىگىنە اينالدى. جالپى كسرو-دا دەپورتاتسياعا ۇشىراعانداردىڭ سانى 1920 جىلدان 1949 جىلعا دەيىن 3,2 ملن ادامعا جەتتى» [ۋيكيپەديا - اشىق ەنتسيكلوپەدياسى].

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارى بۇرىنعى كسرو دا بارلىعى 61 ۇلت پەن ۇلىس وكىلدەرى وزدەرىنىڭ بايىرعى تاريحي اتامەكەندەرىنەن قياناتپەن اجىراتىلىپ، جات جەرلەرگە كۇشتەپ كوشىرىلدى. كەڭەستىك يدەولوگيا تاراپىنان ساياسي «سەنىمسىزدىك» بىلدىرىلگەن نەمىس، قاراشاي، قالماق، شەشەن، ينگۋش، بالقار جانە قىرىم تاتارلارى قازاقستانعا زورلىق-زومبىلىقپەن قونىس اۋدارىلدى. ماسەلەن، 1943 جىلدىڭ 12 قازانىندا قاراشاي اۆتونوميالى وبلىسىنان قاراشايلىقتاردى قازاق كسر مەن قىرعىز كسر كۇشتەپ قونىس اۋدارۋعا قاتىستى كسرو جوعارى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ جارلىعى شىقتى. سونىڭ بارىسىندا 69 267 قاراشاي دەپورتاتسيالاندى. (1939 جىلعى ساناق قورىتىندىلارى بويىنشا قاراشاي اۆتونوميالى وبلىسىندا 70 301 قاراشاي بولعان). ونىڭ 50 % بالالار مەن 16 جاسقا دەيىنگى جاسوسپىرىمدەر، 30 % ايەلدەر ەدى. ءوز كەزەگىندە قىرىمنان 228 543 ادام كۇشتەپ كوشىرىلگەن بولسا، ونىڭ 191 014 ىن قىرىم تاتارلارى قۇرادى.  

1944 جىلدىڭ 24 اقپانىندا قاندى قول بەريانىڭ بالقارلاردى تاريحي مەكەنىنەن ايىرۋعا قاتىستى نكۆد نىڭ «كاباردين-بالقار اسر نان بالقار حالقىن قونىس اۋدارۋ ءىس-شارالارى تۋرالى» («و مەروپرياتياح پو ۆىسەلەنيۋ يز كب اسسر بالكارسكوگو ناسەلەنيا») ءزىلدى بۇيرىعى شىقتى. سول جىلدىڭ 8-9 ناۋرىزىندا بۇتىندەي ءبىر ۇلتتىڭ شاڭىراعى شايقالىپ، باستارىنا قارا بۇلت ءۇيىرىلدى. سول ءبىر شەكتەن شىققان زوبالاڭدا بالقار ۇلتىنىڭ 40% قىناداي قىرىلدى. بار جوعى ەكى  كۇندە 37 713 بالقار 14 ۆاگونعا مالشا توعىتىلىپ، قيانداعى ولكەلەرگە جونەلتىلدى. قىراعى باقىلاۋ مەن تەمىر تارتىپتەگى قاداعالاۋعا الىنىپ، وكسىكتە ءجۇرىپ يت ءومىر كەشتى. مىنە، جوعارى كەڭەس پرەزيديۋمىنىڭ 1956 جىلدىڭ 17 قاڭتارىنداعى جارلىعىنا ساي 1936 جىلى كۇشتەپ قونىس اۋدارىلعان پولياكتاردان، ال 1956 جىلدىڭ 17 ناۋرىزىندا قالماقتاردان، 27 ناۋرىزدا گرەك، بولگار جانە ارميانداردان، 18 ساۋىردەن قىرىم تاتارلارى، بالقارلار، تۇرىك-مەسحەتيندىكتەر، كۋرد جانە حەمشيلدىكتەردەن، 16 شىلدەدەن شەشەن، ينگۋش جانە قاراشايلىقتاردان قۇقىقتىق شەكتەۋشىلىكتەر الىنىپ تاستالدى. الايدا ولاردىڭ وتاندارىنا قايتا ورالۋىنا قاتاڭ تيىم سالىنىپ، بەلگىلى ءبىر ايماقتا ءجۇرىپ تۇرۋلارىنا قۇقىقتىق شەكتەۋلەر قويىلدى. تەك 1957-1958 جىلدارى عانا قالماق، شەشەن، ينگۋش، قاراشاي جانە بالقارلاردىڭ ۇلتتىق اۆتونوميالارى قالپىنا كەلتىرىلىپ، تاريحي مەكەندەرىنە ورالۋعا رۇقسات ەتىلدى.

تۇتاستاي العاندا، 1937-1944 جىلدار ارالىعىندا قازاقستانعا 1 109 مىڭ ادام دەپورتاتسيالاندى. قازاقستانداعى ءاربىر بەسىنشى ادام كۇشپەن قونىس اۋدارىلۋشى بولدى. ولاردىڭ ار-نامىستارى اياققا تاپتالىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارى مانسۇقتالدى. تۋعان حالقىنىڭ تاريحي اتاۋىن اتاۋعا تيىم سالىندى. ونى 1944 جىلى ۇلتىنىڭ دەپورتاتسيالانۋىمەن بايلانىستى مايداننان شاقىرتىلىپ، ساياسي قىسپاققا الىنعان قالماق اقىنى داۆيد كۋگۋلتينوۆ (كوگلتين داۆا) «وت پراۆدى يا نە وترەكالسيا» (1956) ولەڭىندە: «ۆ تو ۆرەميا گنەۆ نەسپراۆەدليۆىي، ديكي ناس پوداۆيل…ي سۆەت دليا ناس پوتۋح. ي داجە سلوۆو ساموە – «كالمىكي» – پرويزنوسيت بوياليس ليۋدي ۆسلۋح» دەپ جەتكىزدى. ۇلت مۇددەسىن  قورعاعان اقىن اتاقتى 58 باپتىڭ 10 تارماعاممەن سوتتالىپ، سىبىرگە 15 جىلعا جەر اۋدارىلدى. 1956 جىلى عانا تۋعان جەرىنە ورالدى. 

1944 قازاقستانعا ارنايى قونىس اۋدارىلعان ۇلت وكىلدەرى كەڭەس ساياساتىنىڭ وزبىرلىعىنا قايتپاس قايسارلىقپەن قارسىلىقتارىن ءبىلدىرىپ وتىردى. يمانسىز بيلىكتىڭ تەپكىسىندە ەزىلىپ، تاعىلىقپەن بۇعاقتالعان مۇسكىندەردىڭ شەمەن شەرى ولەڭ بولىپ ءورىلدى. بۇل رەتتە بالقار پوەزياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان اقىن كيازيم مەچيەۆتىڭ كەڭەستىك ساياسات قىلمىسىن ايىپتاعان ءورشىل رۋحتاعى ولەڭدەرى قازاق توپىراعىندا تۋدى.

1944 جىلى تالدىقورعان وڭىرىنە قانداستارىمەن بىرگە قونىس اۋدارىلعان قايسار اقىن «تاۋەكەل ەتەيىك ءبىز بۇگىن»، «وسيەت»، «جارلى حالقىم» ولەڭدەرىمەن قۋعىن-سۇرگىندە جانشىلعان بالقار ۇلتىنىڭ قايعى-قاسىرەتىن جۇرەگى قارس ايىرىلا وتىرىپ جىرلادى.

«كرۋگوم جەستوكي ۆيحر، تياجەلىي سنەگوپاد،

نو گورى، كاك ۆسەگدا، بەز ترەپەتا ستويات.

ۆ گودينى بەدستۆيا، ترەۆوگي ي نەۆزگود

ۋچيس ۋ ناشيح گور، نەسچاستنىي موي نارود».  (س.ليپكين اۋدارماسى).

«اينالا الا قۇيىن، دۇلەي اپات قارلى مۇز،

تۇر عوي انە، مىزعىماستان شىڭ مەن قۇز.

زۇلمات، ناۋبەت تونگەن قيلى كەزەڭدە،

ۇيرەن سودان، سورلى حالقىم، كەزگەن ءتۇز». (اۋدارما اۆتورلاردىكى).

«يا موليۋ تەبيا، گوسپودي، نىنە:

لۋچشە ۆ كامەن مەنيا پرەۆراتي،

نو وستاتسيا نە داي نا چۋجبينە،

ك موەمۋ وچاگۋ ۆوزۆراتي!» (1939).

«دۇعا تىلەپ، ءبىر وزىڭە ەتتىم ءمانىجات:

قارا تاسقا اينالدىرشى شەگەندەپ.

جات ولكەدە قالدىرماشى، قۇدىرەت،

ورالدىرشى اتا جۇرتقا، امانات!». (اۋدارما اۆتورلاردىكى).

1945 جىلدىڭ 15 ناۋرىزىندا قۇسادان ومىردەن وتكەن شەرلى اقىن مۇردەسى 1999 جىلى تاريحي وتانىنا جەتكىزىلىپ، نالچيك قالاسىندا قايتا جەرلەندى.

1944-1947 جىلدارى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى پارتيا كوميتەتى حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى، مال شارۋاشىلىعى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 1947 -1948 جىلدارى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى  ورىنباسارى، 1948-1952 جىلدارى وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى، 1952-1955 جىلدارى اقتوبە وبلىسى پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتتەرىن اتقارعان جۇمابەك احمەتۇلى قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە كۇشتەپ قونىستاندىرىلعان ۇلت پەن ۇلىستاردىڭ قايعى-قاسىرەتكە تولى تاعدىر-تالايىمەن ەتەنە تانىس بولاتىن. سوندىقتان شەرمەندە جانداردىڭ ساياسي تۇرعىدان اقتالىپ، تاريحي وتاندارىنا ورالۋلارىنا رياسىز تىلەكتەستىگىن ءبىلدىردى. قىزىل قىرعىن شەڭگەلىنە ىلىگىپ، اياۋسىز قۋدالانعان ۇلت وكىلدەرىنىڭ ازاماتتىق قۇقىقتارىنىڭ تەزىرەك قالپىنا كەلتىرىلۋىنە ساياسي بيلىكتىڭ نازارىن اۋدارتتى. ستالينيزم جەندەتتەرى تاراپىنان بۇرمالانعان دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردىڭ ساقتالۋىنا ەكپىن جاساپ، گۋلاگ جۇيەسىندەگى ايار قوعامنىڭ ىزگىلەنۋىنە وي سالدى. ادىلدىك، تەڭدىك قاعيداتتارىنىڭ زاڭسىز بۇرمالانىپ وتىرعانىنا كۇيىندى. 1934-1960 جىلدار ارالىعىندا گۋلاگ-تىڭ ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرىنە 15-18 ملن. ادام توعىتىلىپ، اشتىق پەن ءتۇرلى اۋرۋلاردان 1,5 ملن. ءولىم قۇشتى.

1956 جىلى ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندەگى كوميسسيا توراعاسى بولىپ سايلانعان جۇمابەك احمەتۇلى قاراعاندى وبلىسىنداعى كارلاگ ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىندە جازىقسىز تەپىرىش كورىپ وتىرعان سان مىڭداعان تۇتقىنداردىڭ تامۇقتاعى ومىرىمەن تانىسادى. قان جۇتقان مۇسكىندەرمەن بەتپە-بەت جۇزدەسىپ، ادىلدىك، تەڭدىك قاعيداتتارىنىڭ بۇرمالانۋىنداعى زاڭسىزدىقتارعا كوز جەتكىزەدى. قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا راقىمشىلىق جاساۋعا بارىنشا كۇش سالىپ، مەملەكەتتىك قۇزىرلى ورگانداردىڭ نازارىن اۋدارتادى. ويتكەنى اتالمىش كوميسسيا قۇرامىنا پروكۋراتۋرا، پارتيا جانە كەڭەس قىزمەتكەرلەرى جانە دە ەڭ باستىسى قوعامدىق ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى ەنگىزىلگەن بولاتىن.

زورلىق پەن زوبالاڭنىڭ قىل كوپىرىنەن وتكەن لاگەر تۇتقىندارى كوميسسياعا سان جىلدار بويى قوردالانىپ قالعان شەمەن شەرلەرىن تارقاتادى. قورلىق پەن قىساستىق، ازاپ پەن قيناۋ، قيانات پەن وزبىرلىقتىڭ نەبىر جان تۇرشىگەرلىك قياپاتىن كورگەن ولار وتىزىنشى جىلدار ويرانىندا وكتەم زاڭسىزدىقتارعا، توبە شاشىڭ تىك تۇرار قان قاساپ قىلمىستارعا جول بەرىلگەنىن كۇڭىرەنە وتىرىپ جەتكىزدى.

جۇمابەك احمەتۇلى قاراعاندى لاگەرىندە تەكسەرىس جۇرگىزۋ بارىسىندا ءوز كوزىمەن كورگەن ستالينيزم قاسىرەتىن تۋعان ۇلى ساياتقا اڭگىمەلەپ بەرگەن بولاتىن. بۇعان قاتىستى سايات جۇمابەكۇلى اكە سىرىنىڭ جان تەبىرەنتەر كوڭىل تولقىنىن بىلايشا وربىتكەن ءدى.

«قاراعاندى ولبىسىندا ورنالاسقان لاگەرگە جول تارتتىق. گيتلەرلىك ءولىم لاگەرلەرىن ەسكە سالاتىن قارلاگ جاعدايمەن تانىسۋ بارىسىندا زاڭسىز جازالانىپ وتىرعان تۇتقىنداعىلاردىڭ تامۇق وتىنىڭ نەبىر توزاعىنان وتكەنىن ۇعىندىم. كوميسسياعا شاقىرتىلعان قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى ستاليندىك جۇيەدە قانداي ادام توزگىسىز اۋىر كۇيدە بولعاندارىن، لاگەر كۇزەتشىلەرىنىڭ جىرتقىشتىقپەن ازاپتاپ، تاعىلىقپەن ۇرىپ-سوعۋىن، ارسىزدىقپەن ارانداتۋلارىن كوز جاستارىن كولدەتىپ تۇرىپ ايتتى. تەپىرىشتىڭ نەبىر سويقانىن كورگەن قازاقتىڭ كونە كوز اقساقالىن شاقىرتىپ، تۇرمەگە قالاي تۇسكەنىن سۇراستىردىق. سويتسەك ابدەن قاۋساعان قاريا «تروتسكيزممەن» ايىپتالعان ەكەن. سول بەيباعىڭىز تروتسكيدىڭ ءتۇرىن تۇستەپ كورمەك تۇگىل، اتىن دا ەستىمەگەن بولىپ شىقتى. جانالعىش لاگەر جۇيەسىنىڭ قان قاساپ تەزىنەن وتكەن مۇسكىندەردىڭ جاي-كۇيىمەن جان-جاقتى تانىسۋ ماقساتىندا تاعى ءبىر تۇتقىندى الدىرتتىق. ول مەنىڭ ايتار جاۋبىم وسى دەگەندەي توز-توزى شىققان كيىمىن شەشىپ، قاۋساعان قابىرعاسى مەن سىنعان تىستەرىن كورسەتتى. مۇنداي كورىنىسكە ۇزاق سونار قاراۋعا كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ ءداتى جەتپەدى...

…جازىقسىزدان جازىقسىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردى اقتاۋعا قاتىستى قۇرىلعان كوميسسيا جۇمىسى بارىسىندا ءبىزدىڭ الدىمىزدان جانى مەن ءتانى قورلانىپ، اياۋسىز جانشىلعان نەبىر بەيكۇنا بەيباقتار توپ توبىمەن ءوتىپ جاتتى. ناقاقتان ناقاق «حالىق جاۋى» دەگەن قارعىس تاڭباسى تانىلعان ولاردىڭ اۋىر تاعدىر-تالايىنا زار ەڭىرەپ شەرلى وتباسى، قايعىدان بەلدەرى قايىسقان اكە-شەشەسى، قارا جامىلعان سۇيگەن جارلارى، كۇيىكتى اپا-قارىنداستارى قالا بەردى…

اقتاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى بولعان ءبىر اي مۇعدارىنداعى جۇمىس بارىسىندا ستاليندىك تەمىر ءتارتىپتىڭ ادامداردىڭ تۇلا بويىندا اسا جيىركەنىشتى دە ايار مىنەزدى كەسەپاتتاردى سونشالىقتى قوزدىرىپ جىبەرگەنىنە سەنەر سەنبەسىمدى بىلمەي دال بولدىم…” (قاراڭىز: تاشەنوۆ سايات جۋمابەكوۆيچ. سلوۆو وب وتتسە // “ج.تاشەنوۆتىڭ ازاماتتىق ەرلىگى جانە قازىرگى كەزدەگى پاتريوتتىق تاربيە: جيناق. – استانا: “چەرنوبىلەتس” – جارىمجاندار قوعامى جشس ، 2012. 118-118-بەتتەر”).

جۇمابەك تاشەنوۆ قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىندە توراعا قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن ۋاقىتتا ستالينيزم قۇربانى بولعان ۇلت زيالىلارىنىڭ اقتالۋىنا كۇش سالىپ، ولاردىڭ اعايىن تۋىسقاندارى، وتباسىلارىنا كومەك كورسەتۋى، اسىرەسە «حالىق جاۋى» جالاسىنان ارىلماعان ماعجان جۇمابايۇلىنىڭ جۇبايى زىليحا انامىزعا الماتىدان پاتەر اپەرۋى ۇلكەن ەرلىك بولىپ تابىلادى. 

ەلىن سۇيگەن قايراتكەردىڭ عيبراتتى عۇمىرى ۇلتقا قالتقىسىز قىزمەت ەتۋدىڭ وشپەس ۇلگى-ونەگەسى بولىپ قالا بەرمەك. اقتىق دەمى تاۋسىلعانشا اتا-بابالارىمىزدىڭ ەل مەن جەر قورعاۋ اماناتىنا ادالدىق تانىتقان الاش پەرزەنتىنىڭ وتانشىل تۇلعاسىن قاستەرلەۋ ۇرپاقتىڭ باستى پارىزى دەپ بىلەمىز. 

سول ءبىر قاندى جىلداردىڭ اقيقاتىن جەتكىزىپ، توتاليتاريزم زارداپتارىن ايىپتاعان قايرەتكەردىڭ وزەكتى وي-تولعامدارى وتان تاريحىن كەشەندى زەرتتەۋدەگى عىلىمي ىزدەنىستەرگە قۋاتتى سەرپىن بەرەرى ءسوزسىز.

ساعىمباي بوتپايۇلى جۇماعۇلوۆ. ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، “الاش” مادەنيەت جانە رۋحاني دامۋ ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz