قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي مادەنيەتى قانداي بولدى؟
بيىلعى جىلدىڭ باستى مەرەيلى ەكى مەرەكەسى بولسا، سونىڭ ءبىرى – قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى. كەدەيلەرىمىز «شالا بايىپ» تويماسا دا... بايلارىمىز بايلىعىنىڭ «باج» ەتە قالاتىنداي ءبىر بولىگىن ورتاعا سالماسا دا... ۇلى دالانى داعدارىس كەزسە دە... تويلادىق. دەگەنمەن، بۇكىلحالىقتىق مەرەكەگە اينالدىرا المادىق.
ۇكىمەت اشەيىندە داراقىلانىپ، «گۋمانيتارلىق كومەك» جاساعىش. بولمايتىنعا اقشانى توگە سالاتىنى بار ەدى. بولاتىنعا – ماڭىزدى سونداي مەرەكەگە، وزدەرى باس بولىپ، «تىققانپىققان» ءوز اقشاسىن قوسپاسا دا، ەلدىڭ ورتاق قازىناسىنان جەتكىلىكتى قارجى ءبولىپ، قوماقتى دۇنيە جاساعانى جوناق بولاتىن. بىراق، تولىق ولاي جاساي المادى. ونىڭ تاعى ءبىر دالەلى، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا قاتىستى كوركەم ءفيلمدى ءالى ءتۇسىرىپ ۇلگىرمەگەنىمىز. سيىرقۇيىمشاقتىققا سالىپ. ءسوز رەتى كەلگەندە جەتكىزىپ قالىپ جاتقانىمىز عوي...
ايتپەسە، نەگىزگى تاقىرىپ – قازاق حاندىعىنداعى دەموكراتيالىق، ساياسي جانە قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ قانداي بولعاندىعىنا قاتىستى. ەندەشە، وسىعان ازكەم ويپىكىر قوسساق. بۇل ماسەلەگە قاتىستى پىكىرلەر شاعىن، ۇلكەن جيىنداردا ايتىلعانىن بىلەمىز. سوندا قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى كوڭىل تولاتىن تۇسقا كەلگەندە كەۋدەمىزدى كەرىپ تە الدىق. ارينە، شۇكىر، قازاق حاندىعىندا اۋىز تولتىرىپ ايتاتىن وزىندىك جوعارى قوعامدىق سانا قالىپتاسقانى انىق. كەمشىلىگى دە بولماي قالعان جوق. ونىسىن باتىل سىناعاندار دا بولدى (مۇمكىن، شەكتەن شىعا). اسىرەسە، دەموكراتيالىق، ساياسي جانە قۇقىقتىق مادەنيەتىمىزگە قاتىستى. «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى» دەگەنگە سالدى ما... قالاي دەگەنمەن قازاق حاندىعىنىڭ داۋىرلەپ تۇرعان كەزىندە، بيلىك پەن حالىق اراسىندا دەموكراتيالىق مادەنيەت قالىپتاسقانى، ونىڭ قوعامدىق ومىردە وزىندىك ۇيلەسىم تابا وتىرىپ دامىعانىن تەرىسكە شىعارۋ قاتە ەكەنى انىق. دەموكراتيالىق مادەنيەتىمىزدى بۇزعان وتارشىل رەسەيلىك پاتشا ۇكىمەتى دەپ سانايمىز. ەندەشە، قازاق حاندىعىندا قالىپتاسقان ساياسي دەموكراتيانىڭ قۇلدىراۋى، ىرگەسى شايقالىپ، ارتىنان قۇلاعان تۇسى – رەسەيدىڭ وتارىنا اينالعان كەزدەن باستاۋ السا كەرەك.
«...اسقاقتاعان حان بولسا، حان ورداسىن تاپتاي بىلگەن ەلمىز!»
سوندىقتان قازاق حاندىعى تۇسىندا ساياسي جانە قۇقىقتىق مادەنيەت، دەموكراتيا دەڭگەيى جوعارى بولعان دەسەك، قاتە بولا قويماس. بۇعان سول كەزدەگى قوعامدىق ومىرگە، حان بيلىگى مەن حالىق اراسىنداعى قارىمقاتىناسقا نازار سالساڭىز كوزىڭىز جەتە تۇسەدى. حان شەشىمدەرى جانە ونىڭ كەڭەسشى، كومەكشى قىزمەتىندەگى تۇلعالاردىڭ ساياسي كوزقاراستارى –دەموكراتيالىق ويلارعا، ۇستىندارعا تولى. ساياسي دەموكراتيا جاعىنان قاراساق. قازىرگى قوعامدارمەن سالىستىرا وتىرىپ، وي تۇيگەندە. مىسالى، قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ جوڭعار ەلىنە بارعانداعى: «...اسقاقتاعان حان بولسا، حان ورداسىن تاپتاي بىلگەن ەلمىز!» دەپ ايتقانىنان نە اڭعارىلادى؟ حالىق دانالىعىنداعى: "حاننان تاعى كەتەردە، قاراشامەن قاس بولار. بايدان داۋلەت كەتەردە، بايلىعىنا ماس بولار. قارتتان قادىر كەتەردە اڭدىعىنى اس بولار" دەگەن ويدان شە؟.. دەموكراتيا دەگەنىڭ تۇنىپ تۇر عوي! مۇنداي وتكىر پىكىرلەر بۇقار جىراۋدىڭ حان ابىلايعا قاتىستى جىرلارىندا دا تولىپ جاتىر. باسقادا دا بار. ءبىز بار بولعانى ەكى پىكىرگە عانا توقتالىپ وتىرمىز. جەتكىلىكتى بولار دەپ. بۇل جەردە، قاراپايىم حالىق بىرلىككە كەلمەي بىتىراپ، باسكوزسىز قىلىشتارىن سۋماڭداتىپ، قالاعان ۋاقىتىندا حان ورداسىنا باسا كوكتەي كىرىپ، تاقتان توڭكەرىپ تاستاعان دەگەن وي تۋماۋى ءتيىس. قازاق ۇلتى ءوزىنىڭ كەمەڭگەر، دانا، باتىر حاندارىن ارداقتاعانى سونشا، ءالى كۇنگە دەيىن ولاردىڭ ەسىمدەرى ەل ەسىندە! بىرنەشە عاسىر بويى رەسەيلىك وتارشىلار ۇلتتىق سانامىزدان زالىمدىقپەن وشىرۋگە تىرىسسا دا ۇمىتقان جوق! ەرەكشە قۇرمەتپەن ەسكە الادى! ءالى كۇنگە دەيىن ىستىق ىقىلاستا! سوندىقتان اڭگىمە باسقادا، ياعني ەكەۋىندە دە حاننىڭ حالىق ەڭسەسىن باسۋىنا، ەزىپ جانىشتاۋىنا جول بەرىلمەيدى دەگەن ۇستانىم تۇر. قانداي حان بولساڭ دا، حالقىڭا قارسى شىقساڭ، تاقتان تايدىم دەپ ساناي بەر دەگەن قوعامدىق شەكتەۋ جاتىر. حالىق – بيلىك باستاۋى دەگەن دەموكراتيالىق قاعيدا تۇر. سول ۋاقىتتىڭ وزىندە! ال، ول كەزدە ەۋروپا ەلدەرىنىڭ باسىم بولىگى دەموكراتيانى «كىتاپتان» وقىپ تانىسىپ جۇرگەن بولاتىن. مۇنىمىز ۇشقارى پىكىر دەپ ساناي المايمىز. ويتكەنى، وعان دالەلىمىز بار. مىسالى، قازىر دەموكراتيالى ەل سانالاتىن فرانتسيانى XVIIXVIII ع.ع. بيلەگەن كورول – ليۋدوۆيك ءXIVنى الايىق. ول فرانتسيانى بيلەپ تۇرعاندا اسىپتاسىعانى، حالقىن مەنسىنبەگەنى سونشا «مەملەكەت دەگەنىمىز – مەن» دەگەنى تاريحتان ءمالىم! سونداياق، تاعى ءبىر كورولى – ليۋدوۆيك XV ايتتى دەلىنىپ جاتاتىن: «مەنەن كەيىن توپان سۋ باسسا دا ءبارىبىر» دەگەن پىكىر تاعى بار. ءتىپتى ولاي ايتپاعاننىڭ وزىندە، قالىپتاستىرعان قوعامى سونداي بولعانىن بىلەمىز.
وسىلايشا ليۋدوۆيكتەر ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، لەپىرىپ جۇرگەن ۋاقىتتا، ءبىزدىڭ ايگىلى ازتاۋكە حانىمىز باس بولىپ، تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەر بىرلەسىپ «جەتى جارعى» زاڭدار جيناعىن جازدى! قوعامعا ورتاق قۇقىقتىق نورمالار ەنگىزدى. بارشانىڭ زاڭ الدىنداعى تەڭدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن. بۇل ءبىر عانا حاننىڭ كەزىندەگى دەموكراتيالىق جەتىستىك!
بەلگىلى الاش قايراتكەرى – مۇحامەدجان تىنىشپاەۆتىڭ ەڭبەگىن وقىساڭىز، قازاق حاندىعى كەزىندەگى قوعامدىق ءومىردىڭ دەموكراتيالىق نەگىزدە دامىعانىنا تاعى ءبىر كوز جەتكىزۋگە بولادى. «1675-1821 جىلدارداعى قازاق بيلەۋشى تابىنىڭ حات تۇرىندەگى مۇرالارى. 2 تومدىق تاريحي قۇجاتتار جيناعى» اتتى ەڭبەكتىڭ اۆتورى، ىرگەلى عالىم يرينا ەروفەەۆا دا: «قازاق حاندارى ەشقاشاندا شەكسىز بيلىككە يە بولماعان» دەگەن تۇجىرىمعا كەلگەن. قازاق حاندارى بەلگىلى ءبىر بىلىمدىلىگىمەن قاتار، ءومىر تاجىريبەسى مول، وتە پاراساتتى، دانا، ءارى باتىر بولعان دەيدى. حان سونداي قىرلارىمەن بارىپ، قوعامدىق سۇزگىدەن وتە العان. قازاق ەلىندە باس بيلىككە كەزدەيسوق كەلە سالعاندار بولماعان دەگەن پىكىر بىلدىرەدى. قازاق حاندىعىنداعى قوعامدىق ءومىردىڭ سونشالىقتى تازا، تەڭدىككە، ادىلدىككە نەگىزدەلگەنىنە كوزى جەتكەندىكتەن بولار، ونىڭ كوزقاراسىنان بەلگىلى ءبىر ءسۇيسىنۋ اڭعارىلادى. قاراپايىم ادامدىق، عالىمدىق ءسۇيسىنۋ بار.
حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسىندا قاي كەزدە ءوزارا تۇسىنىستىك، سەنىم ونايدى؟ بيلىك بارىنشا تازا بولعاندا. قۇقىقتىق تەڭدىك قامتاماسىز ەتىلگەندە. ادىلدىك ورناعاندا. ال، بۇل قۇندىلىقتار دەموكراتيانىڭ نەگىزىن قۇراۋشىلار ەكەنى انىق! بۇنىڭ بارلىعى دەرلىك قازاق حاندىعىندا بولعانىن جوعارىداعى دالەلدەراق ايقىنداي تۇسەدى. ەندەشە، حاندىعىمىزداعى ساياسي دەموكراتيانىڭ قانشالىقتى جوعارى بولعانىن وسىداناق تۇيە بەرىڭىز.
قازاق حاندىعىنداعى دەموكراتيالىق مادەنيەتكە جەتۋ – تمد ەلدەرىنە ءالى ارمان
ءيا، سولاي دەۋگە نەگىز بار. تاۋەلسىزدىك العانىنا شيرەك عاسىرداي بولسا دا. مۇمكىن، كسرو ءتوتاليتاريزمى تىم ء«وتىپ كەتكەن» شىعار؟.. كۇن وتكەن سەكىلدى. ايتەۋىر، قوعامدىق ءومىر، حالىق پەن بيلىك اراسى سونداي وي تۇيگىزەدى. ماسەلەن، قازىبەك ءبيدىڭ سول ءسوزىن قازىرگى تىلمەن ساياسي رەسميلەگەندە: پرەزيدەنتتىڭ ديكتاتور، دەسپوت بولۋىنا حالىق بولىپ جول بەرمەيمىز دەگەنگە ساياتىن وي شىعادى. ءجاي وي ەمەس، قوعامدىق قاۋقار سەزىلەدى! ال، قازىبەك ءبيدىڭ قىزمەتىن قازىرگىشە «رەسميلەسەك»، مەملەكەتتىك حاتشى، سىرتقى ىستەر ءمينيسترى سەكىلدى لاۋازىمدارعا سايكەس كەلەدى، ياعني بيلىكتىڭ وكىلى! وپپوزيتسيا ەمەس! ەندەشە، قازىرگى تمدنىڭ اۆتوريتارلى جۇيەدەگى ءبىر مەملەكەتىنىڭ ساياسي بيلىكتەگى ىرگەلى وكىلى پرەزيدەنتىنە قاتىستى سونداي پىكىر بىلدىرسە، ونىڭ الداعى ءومىرى قالاي بولۋى مۇمكىن؟.. ءوز ەلىنە كەلگەندە ءتۇرلى سەبەپتەرمەن قاماۋعا الىنۋى ابدەن مۇمكىن بولاتىن. سوسىن ءبىرىنشى باسشى ويىنا كەلگەن ءبىر جازانى قولدانا سالۋى بەك مۇمكىن ەدى. ال، قازىبەك ءبيدىڭ كەزىندەگى حان بيلىگى دەسپوتياعا، تيرانياعا نەگىزدەلسە شە؟ بالكىم، ونداي جاعدايدا قاز داۋىستى قازىبەك بابامىز ساداعىن الىپ، ء«وزىن-ءوزى ءۇش رەت اتىپ» ولتىرە سالاتىن با ەدى...
ۇلتتىق دەموكراتيالىق مادەنيەتتى بۇزعان – رەسەيلىك وتارشىلار
اباي اتامىز قارا سوزىندە قازاق ۇلتىنىڭ بويىنداعى جاعىمسىز مىنەزقۇلىقتاردى، قاسيەتتەردى جەرىنە جەتكىزە سىناعانى بەلگىلى. دەگەنمەن دانىشپان اباي ءوزى عۇمىر كەشكەن كەزەڭدەگى قازاقتاردى نەگىزگە الا وتىرىپ سىنادى. سونىمەن قاتار، ول ءوزى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قوعامداعى قازاقتاردان، اتابابالارىنىڭ «...ارتىق ەكى مىنەزى» بولعانىن دا بايانداي كەتەدى. ءبىرىنشىسى، حالىقتى بىرلىكتە ۇستاي الاتىن ءادىل، ادال، كەمەڭگەر، داناگوي، باتىر بيلەۋشى مەن وعان ەل تاعدىرىن تاپسىرعان جۇرتىنىڭ اراسىنداعى ءوزارا سەنىمى. ءوزارا ادالدىعى. سول تۇستارى: «باسباسىڭا بي بولساڭ، مانار تاۋعا سىيماسسىڭ، باس القاڭىز بار بولسا، جانعان وتقا كۇيمەسسىڭ» دەگەن قاناتتى ءسوزدىڭ قوعامدىق ۇستانىمعا اينالعانىن جەتكىزگەن. اباي اتامىز. ەكىنشى ارتىق مىنەزى – كەمەڭگەر ابايدىڭ پايىمىنشا، نامىسقويلىعى: «از ارازدىق قۋعان، كوپ پايداسىن كەتىرەر»، «اعايىننىڭ ازارى بولسا دا، بەزەرى جوق» دەگەن سەكىلدى دانالىق سوزدەر ەل يدەولوگياسى رەتىندە جۇرگەن. ادىلەتسىز، جەمقور بيلىك بولسا، ەل ىشىندە وسىنداي بىرلىك بولۋى مۇمكىن بە؟!. مۇمكىن ەمەس!
ال، اباي اتامىزدىڭ تۇسىندا قازاق ەلى ءوزىنوزى باسقارۋ تەتىگىنەن ايىرىلعان ەدى. حاندىق بيلىگىمىزدى رەسەيلىك پاتشا وكىمەتى كۇشپەن، زىميان ادىستەرمەن جويعان ۋاقىت بولاتىن. تيىسىنشە، تولىقتاي وتارىنا اينالعان كەزىمىز. سودان كەيىن ارينە، ازا باستادىق. دۇشپانعا بيلەتىپ قويعاننان كەيىن، ال ول ارام نيەتپەن باسقارعاسىن، ەل كوگەرمەيدى عوي!
وسىلايشا، قازاق ۇلتى حاندىق كەزىندەگى ساياسي جانە قۇقىقتىق مادەنيەتتەن اجىراي باستادى. دەموكراتيالىق مادەنيەتى تومەندەپ، باسقا ساياسي قۇندىلىقتارىن جوعالتتى. مۇنىڭ سالدارىن ءالى تارتۋدامىز.
P.S. ءبىزدىڭ قازاق حاندىعىنداعى دەموكراتيادا ەسسىز ەركىندىككە، قوعامنىڭ ازۋىنا اكەلەتىن ارەكەتتەرگە جول بەرىلمەگەن. قازىرگى باتىستا كەزدەسىپ جاتقانداي. دەموكراتيالى سانالاتىن قازىرگى كوپتەگەن ەلدەردەگىدەي. قازاقتىڭ ايگىلى حاندارى ەلدى ءادىل، ادال باسقارىپ قانا قويماي، قوعامنىڭ ارۇياتىن بۇزۋشىلارعا كەلگەندە، جازالاۋ فۋنكتسيالارىن دا ءساتتى قولدانعان. ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني ازباۋىنا تەرەڭ ءمان بەرگەن. اسا زور جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعان. دەمەك، قازاق حاندىعىندا دەموكراتيالىق تەپەتەڭدىك بارىنشا ساقتالعان.
قۇرمانعالي نۇرعاليەۆ، جۋرناليست، ەكونوميكا ماگيسترى
Abai.kz
