وركەن كەنجەبەكوۆ
قازاق اتوم ونەركاسىبىنىڭ قوجايىنى مۇحتار جاكىشەۆ قاماۋعا الىنعاندا باق اتاۋلى تۇگەل ەلەڭ ەتتى. وتاندىق تا، جاتجۇرتتىق تا. ەندى شە، ءبىر ءوزى ەمەس، ءتورت ورىنباسارى – دميتري پارفەنوۆ، اسقار قاسابەكوۆ، مالحاز تسوتسوريا، باۋىرجان يبراەۆتى دا قوسا الىپ كەتتى. ەكى قولعا كىسەن سالىپ، ءۇيىن تىنتىگەن – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى. ەندى ءبىر جورنالشىلار بۇلاردان بولەك كەمىندە بەس ادامنىڭ «قولدى» بولعانىن جازدى. مۇنىڭ ىشىندە جاكىشەۆتىڭ جەكە كومەكشىسى مەن ۇلتتىق كومپانياعا ەنشىلەس قۇرىلىمداردىڭ ءۇش باسشىسى بار كورىنەدى. تەك جاكىشەۆتى جەكە ۇشاق جالداپ، استانا اسىرسا، قالعان نوكەرلەرىن الماتىداعى تەرگەۋ قاپاسىندا قالدىرىپتى. ايتپاقشى، ونىڭ كوپ ورىنباسارىنىڭ ءبىرى – ايدار قاسابەكوۆ قازىر ەركىندىكتە جۇرگەنگە ۇقسايدى. «كورىنەدى»، «ۇقسايدى» دەگەن دولبارىمىزدان-اق ۇققان بولارسىزدار – قۇقىق قورعاۋ مەكەمەلەرى ازىرگە ءلام-ميمنەن ءارى كەتپەدى.

وركەن كەنجەبەكوۆ
قازاق اتوم ونەركاسىبىنىڭ قوجايىنى مۇحتار جاكىشەۆ قاماۋعا الىنعاندا باق اتاۋلى تۇگەل ەلەڭ ەتتى. وتاندىق تا، جاتجۇرتتىق تا. ەندى شە، ءبىر ءوزى ەمەس، ءتورت ورىنباسارى – دميتري پارفەنوۆ، اسقار قاسابەكوۆ، مالحاز تسوتسوريا، باۋىرجان يبراەۆتى دا قوسا الىپ كەتتى. ەكى قولعا كىسەن سالىپ، ءۇيىن تىنتىگەن – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى. ەندى ءبىر جورنالشىلار بۇلاردان بولەك كەمىندە بەس ادامنىڭ «قولدى» بولعانىن جازدى. مۇنىڭ ىشىندە جاكىشەۆتىڭ جەكە كومەكشىسى مەن ۇلتتىق كومپانياعا ەنشىلەس قۇرىلىمداردىڭ ءۇش باسشىسى بار كورىنەدى. تەك جاكىشەۆتى جەكە ۇشاق جالداپ، استانا اسىرسا، قالعان نوكەرلەرىن الماتىداعى تەرگەۋ قاپاسىندا قالدىرىپتى. ايتپاقشى، ونىڭ كوپ ورىنباسارىنىڭ ءبىرى – ايدار قاسابەكوۆ قازىر ەركىندىكتە جۇرگەنگە ۇقسايدى. «كورىنەدى»، «ۇقسايدى» دەگەن دولبارىمىزدان-اق ۇققان بولارسىزدار – قۇقىق قورعاۋ مەكەمەلەرى ازىرگە ءلام-ميمنەن ءارى كەتپەدى.
«سول جاكىشەۆىڭ كىم ەدى؟»- دەسەڭ، بىلەتىندەردىڭ ءبارى ءبىراۋىزدان «ىسكەر» دەيدى. كاپيتاليستىك توپ-مەنەدجەرگە ءتىپتى باس كوممۋنيست س.ءابدىلدين دە، دەموكرات ۆلاديمير كوزلوۆ تا «تارت قولىڭدى مۇحتاردان!» دەپ ارا ءتۇستى. ونى ايتاسىز، قايرات كەلىمبەتوۆ «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورى مۇحتاردىڭ مايتالمان مامان ەكەندىگىنە تيتتەي دە كۇمان كەلتىرمەيتىنىن مالىمدەدى. ءسويتىپ، باعا بەرگىشتەردىڭ پىكىرى مۇحتار ەركىنۇلى وتاندىق بيزنەستىڭ جاتىرىن جارىپ شىققان ءتول تۋما، تالانتتى توپ-مەنەدجەر دەگەنگە كەپ تىرەلەدى. تاتيانا كۆياتكوۆسكايادان باسقاسى. بۇل تۋرالى شامالىدان سوڭ. ازىرگە كەيىپكەرىمىزدىڭ سىر الدىرمايتىن سىرباز ەكەنىن ايتقان ابزال. سىر الدىرمايتىن دەيتىنىمىز، وسى ماقالانى دايىنداۋ بارىسىندا ول كىسى حاقىندا «ينتەرنەت-تەڭىزگە» نەشە سۇڭگىسەك تە، كيلوبايت-مەگابايت دۇنيەلەردى قانشا اقتارساق تا، جارىق بەرەر ماعلۇماتقا جارىمادىق. «قازاتومونەركاسىبى» كومپانياسىنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتىنەن الدىرعان دەرەگىمىز دە – ساناۋلى سويلەم. سوعان قاراعاندا، جاكىشەۆ جورنالشى اعايىنعا جالپىلداپ سۇحبات بەرىپ، يميدج دەپ يىنىنەن دەم الىپ، وزىنە پيار جاساۋمەن الەكتەنبەگەن سەكىلدى. وپپوزيتسيالىق باسىلىمدار دا ول جايىندا «توپ-مەنەدجەر» دەگەن قىسقا تىركەسپەن قايىرۋدى ءجون كورەدى. باجايلاپ قاراعان جان جاكىشەۆتىڭ بويىنان العىرلىقتى بايقار ەدى. ءجۇرىسى جىلدام، ءىس-قيمىلى شاپشاڭ. ءبىر سوزبەن  – ءىستىڭ ادامى. بۇگىنگى كەيىپكەرىمىز 1963 جىلدىڭ 28 ماۋسىمىندا دۇنيەگە كەلىپتى. بالا كەزىندە-اق تاعدىر وعان بولاشاقتا سول بيزنەسمەندەرگە قىرعيداي تيەتىن كىسىمەن تانىس بولۋدى جازىپتى. اكادەميك-دارىگەر مۇحتاردىڭ ۇلى راحاتپەن بەيكۇنا بالالىعىن ءبىر بالاباقشادا وتكىزەدى. ودان كەيىن – مەكتەپ، ماسكەۋدەگى ينجەنەرلىك فيزيكا ينستيتۋتى... «قاتتى دەنەلەردىڭ فيزيكاسىنا» باس قاتىرىپ جۇرگەن جاستى تاعدىر تاعى ءبىر «تالايلى» ازاماتپەن دوس قىلادى. ول – مۇحتار ءابىلازوۆ. ەكەۋى جاتاقحانانىڭ ءبىر بولمەسىندە تۇرعان دەسەدى.  ايتكەنمەن، ولارعا فيزيك بولۋ «باقىتى» بۇيىرماپتى.  سەبەبى جاكىشەۆ 1986 جىلى ينستيتۋتتى ءتامامداسا دا، نيۋتون، لاگرانج، ماكسۆەللدەردىڭ جولىن قۋمادى، كەرەگەسى ىدىراي باستاعان كەڭەستەر وداعىنا كەلە باستاعان بيزنەس زاڭىن بىلۋگە قۇمارتتى. كاسىپكەرلىككە كىرىستى. ونىڭ 1995 جىلى بولات ءابىلوۆتىڭ كومانداسىندا قاراعاندى مەتاللۋرگيالىق كومبيناتىن باسقارۋعا كەلگەنى دە بار. بىراق بۇعان سول كەزدەگى ءبىرىنشى ۆيتسە-پرەمەر، بۇگىندە مارقۇم ۆيتالي مەتتە مۇمكىندىك بەرمەدى. ايتپاقشى، اكەسى ەركىن جاكىشەۆ وتاندىق كريميناليستيكانىڭ قازىعىن قاققان ماماننىڭ ءبىرى. ەندى ءبىر بەيرەسمي دەرەككە جۇگىنسەك، مۇحتار العاش رەت اتاعىن سول كريميناليستيكا ارقىلى شىعارعان دەسەدى. راس، مۇنى ناقتى ماعلۇماتپەن ايعاقتاۋ قيىن. سوندا دا... جاكىشەۆ اتىلعان وقتىڭ بالليستيكاسىن انىقتايتىن شاعىن قوندىرعىنى ويلاپ تاپقان. وعان اناۋ-مىناۋ ەمەس، اقش فەدەرالدىق تەرگەۋ بيۋروسى قولقا سالادى، قىزمەت ۇسىنادى. ول باس تارتادى.
ءتۇرلى سالادا تاجىريبە جيناعان جاكىشەۆ 1998 جىلدىڭ قازان ايىندا «قازاتومونەركاسىبى» ۇلتتىق اتوم كومپانياسىنىڭ تىزگىنىن ۇستادى. ول كەلگەندە كاسىپورىننىڭ قارىزى 43 ملن دوللار، جاعدايى مۇشكىل ەدى. ىسكەر باسقارۋدىڭ ارقاسىندا ۋران ءوندىرۋ جونىنەن 1999 جىلى 13-ورىننان تاپجىلماي تۇرعان كاسىپورىندى 2005 جىلى 3-ورىنعا الىپ شىقتى. ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ ۇستىنى بولعان مۇناي مەن گازدى ىعىستىرماسا دا، اتوم ونەركاسىبىنىڭ تامىرىنا قان جۇگىردى، شەتەلدىك ينۆەستور قاپتادى، جاڭا كەن ورىندارى اشىلدى. عالامدىق نارىقتا سۇرانىس ارتسا، وسى سالانىڭ مارقاسقالارى – كانادا مەن اۆستراليانى دا باسىپ وزىپ، №1 كومپانيا بولامىز دەپ ارىنداعانى ءالى ەستە. 
سويتكەن جاكىشەۆتىڭ باسىنا قارا بۇلت 2007 جىلدان باستاپ ءۇيىرىلدى. جوعارعى كەڭەستى تاراتۋمەن اتىن شىعارىپ، اتاعىن جايعان تاتيانا كۆياتكوۆسكايا نەگە ەكەنى بەلگىسىز، جاكىشەۆتىڭ بالاعىنا جارماستى. سول جىلى «تيىن-تەبەنگە بولا، ۋران كەنىشتەرىن ساۋدالاپ جىبەردى» دەگەن ەكس-دەپۋتاتتىڭ قوزعاۋىمەن تەكسەرۋ جۇرگىزىلدى. «قازاتومونەركاسىبى» كومپانياسىنىڭ سوڭعى قىزمەتكەرىنە دەيىن تەكسەردى، اقىرعى فايلىنا شەيىن اقتاردى – تۇك تاپپادى. ەسەسىنە، سول جىلى  كەيىپكەرىمىزدىڭ كەۋدەسىنە «قۇرمەت» وردەنى تاعىلدى. پارادوكس. 2009 جىل... وسى وقيعا اينا-قاتەسىز قايتالانىپ وتىر. باياعى كۆياتكوۆسكايا، باياعى ايىپ. تەك ناتيجەسى وزگەشەلەۋ... مۇنداعى جاڭالىق – جاكىشەۆتىڭ اتى ەندى ابىلازوۆپەن قوساقتالدى. ەكس-دەپۋتاتقا سالساق، «ول (جاكىشەۆ) ءابىلازوۆتىڭ جاقىن دوسى ءارى بانكيردىڭ ۋران كەنىشتەرىنە قول سۇعۋىنا كومەكتەسكەن». كۆياتكوۆسكايانىڭ «كۇلكى كۇنى»، ياعني 1 ساۋىردە جاساعان مالىمدەمەسى بويىنشا باس پروكۋراتۋرا تەكسەرۋ جۇرگىزدى. ءسويتىپ، جاكىشەۆ الدىمەن جۇمىسسىز قالدى، ارتىنان قاماۋعا الىندى. ورنىنا بەيرەسمي ورتادا «تەرىستىك كورشىنىڭ مۇددەسىن كۇيتتەيدى» دەيتىن ۆ.شكولنيك كەلدى. الگى كوزلوۆ (تىركەلمەگەن «العا» پارتياسى ۇيلەستىرۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى) «شكولنيكتىڭ شاماسى جاكىشەۆتىڭ جاساعانىن ساقتاپ قالۋعا دا جەتپەيدى» دەپ سالدى. ونىڭ ۇستىنە شكولنيكتىڭ ءبىر ارمانى – اتوم كومپانياسىن شەتەلدىكتەرگە، ونىڭ ىشىندە رەسەي، قىتاي، ءۇندىستان نە فرانتسياعا ساتىپ جىبەرۋ ەكەندىگى تۋرالى «ساياسي وسەك» تاراپ ۇلگەردى. ارينە، بۇل اقپاراتتى ۆلاديمير مىرزا تەرىستەدى. الايدا، الگىندەي نۇسقالاردىڭ ىسكە اسۋى – قيال-عاجايىپ الەمىنەن دەپ تە ايتا المايمىز.  
ەندىگى جەردە «جاكىشەۆتى «ىعىستىرۋعا» نە سەبەپ؟» دەگەن ساۋالعا توقتالساق. ساياساتكەرى دە، ساياساتتانۋشىسى دا، ولاردان قالىسپايتىن جۋرناليستەر دە وقيعانى سان-ساققا جۇگىرتەدى، سان قيلى قيسىن، بىتپەيتىن بولجامدى العا تارتادى. سونىڭ ىشىندە شىندىققا مەيلىنشە جاقىنداۋى وسى بولار دەپ، مىنا ءۇش نۇسقانى تاڭداپ الدىق.
1) جاكىشەۆتىڭ باسقارۋىندا وتاندىق ۋران ءوندىرىسى ايماقتىق گەوساياساتتا باستى فاكتورعا اينالدى. كانادانىڭ Cameco, جاپوننىڭ Toshiba, فرانتسۋزدىڭ Areva كومپانيالارىمەن سەرىكتەس بولا ءجۇرىپ، تاۋەلسىز ساياساتىن تۇزەي ءبىلدى. بىلتىردىڭ وزىندە 8700 توننا ۋران وندىرسە، كورشىمىز رەسەي بار-جوعى 3 مىڭ توننانى مىسە تۇتتى. ال ىشكى سۇرانىسى ۇلعايىپ بارادى. ونىڭ ۇستىنە، باتىستاعى سەرىكتەستەرىمەن بەرىك بايلانىسقان، سولاردىڭ مەنەدجمەنتىمەن، تەحنولوگياسىمەن قارۋلانعان «قازاتومونەركاسىبى» رەسەيدىڭ باستى باسەكەلەسىنە اينالدى. راس، جاكىشەۆتىڭ ءوزى ماسكەۋمەن باقتالاس ەمەس ەكەنىمىزدى قاداپ ايتقان. ايتسە دە قالىپتاسقان جاعداي كرەملدىڭ تۇڭدىگىن تۇرۋشىلەرگە تۇرپىدەي ءتيۋى ابدەن مۇمكىن. ەندى شە، رەسەي ءالى كۇنگە دەيىن ۋراندى كۇنى جەتكەن شاحتالىق تاسىلمەن السا، جاكىشەۆ جەراستىن شايمالاۋ ادىسىمەن «عاسىر وتىنىن» ءوندىردى. مۇنىڭ ءبارى كىندىك ازيانى ءوزىنىڭ ءورىسى دەپ بىلەتىن كرەملگە جايسىز اسەر ەتۋى ىقتيمال.
2) جاكىشەۆ-ءابىلازوۆ دوستىعى. شەكارا كەسكەن بانكير-وليگارح الىستان جۇدىرىعىن ءتۇيىپ جاتقاندا، دۇربەلەڭ ءبىراز ادامعا اسەر ەتپەي قويمادى. اسىرەسە دوس-جارانعا. ايتپەسە، ت.كۆياتكوۆسكايا حانىم سوڭعى شابۋىلىندا «ونىڭ بانكيرمەن بايلانىسىن» سەنساتسيالىق دايەك رەتىندە ۇسىنباس ەدى. بۇل جايىندا جاكىشەۆ ءبىر سۇحباتىندا «وندا تورپاق جۇلدىزىمەن تۋعانداردى دا تۇرمەگە توعىتايىك. ءابىلازوۆ – جۇلدىزناما بويىنشا تورپاق قوي» دەپ ىزامەن جاۋاپ بەرگەنى بار. ەستەرىڭىزدە بولسا، وسىدان ءبىر اي بۇرىن جاكىشەۆ ەۋروپاعا شىققاندا، وپپوزيتسياداعى اعايىندار «ول ەندى قايتپايدى» دەپ جورامال جاساپ تاستادى. بىرەۋلەر جاكىشەۆ گەرمانيانىڭ ءبىر كلينيكاسىنا جۇرەگىن تەكسەرتتى دەسە، ەندى ءبىرى ءابىلازوۆتى ەلگە قايتارۋ ءۇشىن دوسىمەن كەلىسىپ قايتتى دەستى. جاكىشەۆ ەلگە ورالدى، ءابىلازوۆ قايتقان جوق. ياعني، كەلىسىم دە بولعان جوق، نە كەلىسە المادى. ەستەرىڭىزدە بولسا، 2001 جىلى مۇحتار ءابىلازوۆ تۇرمەگە تۇسكەندە، وعان وسى جاكىشەۆ كەپىل بولعان دەسەدى. بۇل جولى دا ءابىلازوۆتىڭ «ارتىن جابۋ» ءۇشىن جاكىشەۆ قۇربان بولدى-مىس. ارينە، جاكىشەۆتىڭ جەكە ۇشاق جالداپ، شەتەل اسۋىنا جالاقىسى جەتپەي قالدى دەۋگە اۋىز بارمايدى. وسىعان قاراعاندا، ونىڭ مورالدىق ار-ۇياتى سول دوسى ابىلازوۆتەن، «ءبىر سۇيەم» بولسا دا، ارتىق بولىپ تۇر-اۋ شاماسى.
3) قارجىلىق-ەليتالىق كلانداردىڭ اراسىنداعى مەنشىك ءبولىسۋ. «قازاتومونەركاسىبى» سياقتى ستراتەگيالىق ءمانى بار كاسىپورىن – تالايدىڭ كوزقۇرتى. راديكال باعىتتاعى وپپوزيتسيونەرلەر ادەتتەگىدەي «مۇنىڭ ءبارى – «تيمۋر قۇلىباەۆتىڭ تىرلىگى» دەپ شۋلاپ سالا بەردى.  بىراق  قۇلىباەۆتىڭ كلانىنان باسقا دا توپتار بار ەمەس پە؟ ولاردىڭ مۇددەسى، ىقپالى، بيلىككە اسەر ەتۋ كۇشى قۇلىباەۆتان كەم دەپ كىم ايتتى؟ ونىڭ ۇستىنە، كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا، قۇلىباەۆ پەن جاكىشەۆ – سىيلاس دوستار.
P.S. قاراپ وتىرساڭىز، ءۇش نۇسقادان دا شىڭدىقتىڭ كومەسكى ءىزى كورىنەدى. الايدا ونى تارازىلاپ-توپشىلاۋدى ويى سەرگەك وقىرمانعا قالدىردىق، بىرەۋىنە باسىمدىق بەرۋگە، نە جاۋىرىنشىلىق كۋالىگىمىز، نە تورەلىك بيلىگىمىز جوق. ايتپاقشى، وسى ماقالا جازىلىپ جاتقاندا، ۇقك رەسمي تۇردە ءباسپاسوز بايانىن تاراتتى. سوعان سەنسەك، مۇحتار جاكىشەۆ پەن ونىڭ سەرىكتەرى قىزمەت بابىن اسىرا پايدالانىپ، ەلدەگى ۋران كەنىشتەرىنىڭ ۇلەستەرىن وففشورلىق ايماقتاردا تىركەلگەن فيرمالارعا بۇرىپ بەرىپ وتىرعان. ايتالىق، جاكىشەۆ 2005 جىلى قىزىلوردا وبلىسىنداعى «مىڭقۇدىق» ۋران كەن ورنىنداعى «تسەنترالنىي» كەنىشىن قايتارىمسىز تۇردە پايدالانۋعا قۇقىق بەرىلگەن «كەڭ دالا KZ» اتتى جەكە كومپانياسىن قۇرعان جانە «قازاتومونەركاسىبى» ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ باسقا وففشورلىق كومپانيا ارقىلى «قىزىلقۇم» جشس-ءنىڭ 30% ۇلەسىن پايدالانعان. تاعى ءبىر جاڭالىق – 27 مامىردا نۇرجان سۇبحانبەردين مەن زەينوللا كاكىمجانوۆ باستاعان 25 بەلگىلى كاسىپكەر ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا اشىق حات جازىپ، جاكىشەۆكە اراشا سۇرادى.

• «جاس قازاقتان» جالقى ساۋال

ۇقك – اياعىن شالىس باسپايتىن ورگان

مۇحتار تىنىكەەۆ، ءماجىلىس دەپۋتاتى:
«مۇحتار جاكىشەۆكە قاتىستى ۇقك ناقتى شەشىم شىعاردى. ياعني بۇل ىسكە قاتىستى قانداي دا ءبىر ساۋال قويۋدىڭ ءوزى ارتىق. ويتكەن سەبەبى، ۇقك – اياعىن شالىس باسپايتىن ورگان. ونىڭ قاتەلەسۋى وتە-موتە سيرەك كەزدەسەدى. ءوزىم بولسام – مۇحتارعا ەشقانداي دا قاتىسىم جوق اداممىن. سوندىقتان ونىڭ ىستەگەن ءىسى مەن تاعدىرى تۋرالى پىكىر ايتۋ قيىن. مەن قازاقستاندىق قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ وعان قاتىستى دۇرىس شەشىم شىعاراتىنىنا سەنەمىن».

جاكىشەۆ بىلىكسىزدىك تانىتتى

ەگور كاپپەل، ءماجىلىس دەپۋتاتى:
«مەنىڭ ويىمشا، مۇحتار جاكىشەۆتىڭ تۇتقىندالۋىنان قانداي دا ءبىر ساياسي استار ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. ويتكەنى قارجى پوليتسياسى ەكونوميكالىق قىلمىستاردىڭ باسى قىلتيىپ شىعىپ تۇرعانىن جاريا ەتتى. سونىمەن بىرگە «بۇل – بيلىكتەگى كلانداردىڭ اراسىنداعى «سوعىس» دەپ ايتۋعا دا كەلمەيدى. سەبەبى مۇحتار جاكىشەۆ قانشا ءوز سالاسىنىڭ مامانى بولسا دا، بۇل جۇمىستى اتقارا المادى. ءبىزدىڭ بيلىك  «قازاتومونەركاسىپتىڭ» الدىنا قىرۋار مىندەتتەر قويىپ وتىر. بۇل – ميلليونداعان قارجى اينالاتىن سالا. سىن ساعاتتا مۇحتاردىڭ ءوزى دە، كومانداسى دا كاسىبي دەڭگەيىن كورسەتە المادى. ياعني ءىسى العا جىلجىماعان سوڭ، قىزمەتىنەن بوساتىلدى. سوڭىنان قىلمىسى جاريا بولدى. بار بولعانى – وسى».

جازىپ العان تولەن تىلەۋباي، استانا