جەلتوقسان جەلى... توڭدىردى مەنى...
جەلتوقسان كوتەرىلىسى تۋعىزعان وڭتۇستىكتەگى ساياسي قوزعالىستار مەن ازاتتىق كۇشتەر تۋرالى
بوداندا جۇرگەن حالقىمنىڭ
«باۋىزداۋى» بولايىن!
ەركەك توقتى قۇدايى،
ەز بولعانشا ەر بوپ ءوت،
«قۇرباندىقپىن» اعايىن!
(يساتاي تايمانۇلى)
1985 جىلدىڭ ساۋىرىمەن كەلگەن قايتا قۇرۋ ءداۋىرى قوعامدا، ەلىمىزدە كوپتەگەن سىلكىنىستەر تۋعىزىپ، ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردا، مەتروپوليانىڭ ورتالىق قالالارىندا وكتيابر داۋىلدارىنان كەيىنگى ۋاقىتتاردا بولماعان، قوعامدىق-ساياسي ورلەۋ قوزعالىس-تارىن تۋعىزدى. وكتيابر توڭكەرىسىنە دەيىن، ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردىڭ تاريحى بولماعان دەپ كەڭەس يدەولوگتارىنىڭ سەندىرىپ كەلگەن دوگمالارىنىڭ كۇلى كوككە ۇشىپ، وتارلىقتىڭ قامىتىن كيىپ جۇرگەن حالىقتار وتكەنىنە وي جۇگىرتىپ، ۇيقىدان ويانىپ، وڭ سولىن تۇگەندەي باستادى.
اسىرەسە ساياسي ورلەۋدىڭ كۇشتى دۇمپۋلەرى كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ قازاقستان كومپارتياسىنىڭ 1 حاتشىسى، سوۆەتتەر وداعى كومپارتياسىنىڭ ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى، ءۇش رەت ەڭبەك ەرى د.ا. قوناەۆتى، ساياسي بيۋرونىڭ مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى دە ەمەس، ورتالىق كوميتەتتىڭ كوپ مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى رازۋموۆسكيدىڭ الماتىعا كەلىپ، رەسپۋبليكاعا بۇرىنعى-سوڭدى تانىس ەمەس، بەيمالىم گ.ۆ.كولبينمەن اۋىستىرۋى، قازاق حالقىنىڭ ار-نامىسىن اياققا باسۋى مەن كومپارتيانى ادىلەتتىلىك تۋىنىڭ تۇعىرى دەپ ساناعان سەنىمنىڭ كۇيرەۋىنەن كەيىن باستاۋ الدى. قازاق حالقى ەلدىڭ ەلدىگى، ەردىڭ ەرلىگى سىنالاتىن، بۇكىل سسرو-نىڭ حالىقتارى ىشتەن تىنا كۇتىپ وتىرعان ساتتە، تاس قاراڭعى تۇندە جارق ەتكەن نايزاعايداي، جەر جۇزىنە قازاق دەگەن ۇلى حالىقتىڭ بار ەكەنىن، انادان قۇل بولۋ ءۇشىن ەمەس، ۇل بولۋ ءۇشىن تۋعاندارىن پاش ەتتى. ەلىمىزدىڭ تاريحىندا، قاشاندا ەل باسىنا اۋىر كۇندەر تۋعاندا، ەرلەرمەن بىرگە تىزە قوسىپ جاۋعا شاباتىن ارۋ قىزدارىمىز دا ەرەن ەرلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ، مۇزداي قارۋلانعان اسكەرلەرمەن قارۋسىز، جالاڭ قولمەن، جىگىتتەرمەن بىرگە ار-نامىستى تۋ ەتىپ، جالىنداعان جىگەرلى رۋحتى قارۋ ەتىپ، قايتپاي شايقاسىپ، رەسپۋبليكا الاڭىن قاندارىمەن جۋىپ، تاۋەلسىز ەلدىڭ ەرتەڭى ءۇشىن جاس ومىرلەرىن قۇربان ەتتى. جەلتوقسان داۋىلىنىڭ ورتىنەن باستاۋ العان عالامات سىلكىنىستەر وتارلىق قىزىل يمپەريانى كۇيرەتىپ، بۇكىل الەمدىك دامۋعا وزىندىك اسەرىن تيگىزدى.
قازاق جاستارىنىڭ جەلتوقسانداعى ەرلىگى جىگەرلەندىرگەن، ون التىنىڭ ۇلت ازاتتىعىن، 17-19 جىلدىڭ اشتىعىن، اق پەن قىزىل قىرعىندارىن، 28 جىلدىڭ كامپەسكەسىن، 32 – 33 جىلداردىڭ ناۋبەتتى اشتىعىن، 37-38 جىلداردىڭ جاپپاي رەپرەسسياسىن كورمەگەن، ينتەلليگەنتتەرى نەگىزىنەن ساقتالىپ قالعان بالتىق بويى ەلدەرى تاۋەلسىزدىك تۋرالى اشىق اڭگىمەنى سوۆەتتەر ەلىندە العاش رەت بەلسەندى تۇردە كوتەرە باستادى. كەيىنەرەك گرۋزيادا، ازەربايجاندا، ارمەنيادا، مولدوۆادا، ياكۋتيادا كوتەرىلىستەر باستالىپ، ماسكەۋ مەن پەتروگرادتا دەموكراتيالىق شەرۋلەر تولاستاماي جاتتى.
سول 1986 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا، باسقا رەسپۋبليكادان وسى شىمكەنت مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىنا تسەح باستىقتىعىنا جۇمىسقا شاقىرىلىپ، جۇمىسقا كىرىستىم. بىراق ارناۋلى شاقىرۋمەن كەلگەنىممەن، ۆ.لەبەدەۆ دەگەن تسەح باستىعىنىڭ ورىنباسارىن باستىقتىققا تاعايىنداپ، مەنى سونىڭ ورنىنا جۇمىسقا قابىلدادى. ەلگە كەلگەنگە قۋانعان مەن بەل شەشە جۇمىسقا كىرىسىپ، بىردەن بەتىمەن كەتكەن ءتارتىپ پەن دوكۋمەنتاتسيالاردى رەتتەي باستادىم. وداقتىڭ تالاي حيميا زاۋىتتارىندا ءوندىرىس كورىگىنەن وتكەن ماعان بار كەمشىلىك كوزگە كورىنىپ تۇراتىن. جاستايىمىزدان باسقا رەسپۋبليكالاردا ءجۇرىپ، كپسس مۇشەلىگىنە ءوتىپ، وداقتىق ماڭىزى بار حيميالىق وندىرىستىك بىرلەستىكتەردىڭ، ۇلكەن تسەحتارىنا باسشىلىق جاساپ، ول ۇجىمداردى ءبىر-ەكى جىلداردا كوممۋنيستىك ەڭبەك كوللەكتيۆتەرىنە اينالدىرعان مەن ءۇشىن، مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىنداعى جۇمىس ونشا-لىقتى قيىنشىلىق تۋعىزعان جوق.
سول 1986 جىلدارى زاۋىتتا ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ بىردە-ءبىر جىگىتى ۋچاستوك، تسەحتارعا باسشىلىققا تاعايىندالماپتى. رەسپۋبليكادان تىس جەرلەردە وسى جىگىتتەر تەحنولوگيالىق قوندىرعىلارعا، تسەحتارعا باسشىلىق جاساعانىمەن، قازاقستانعا كەلگەندە ولاردىڭ ءبارى دەرلىك جۇمىسشى ماماندىقتارىنا، ياعني قوندىرعىلارعا وپەراتور، ماشينيستىككە قابىلدانىپ، بىرەن-سارانى عانا ماستەرلىك قىزمەتتەر اتقاراتىن. مەن كەلگەن تسەحتا بار بولعانى توعىزداي عانا ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىڭ جىگىتتەرى جۇمىس ىستەيدى ەكەن. لەبەدەۆ ەكى ايدان كەيىن، مارتتا جۇمىستان كەتىپ، رەسەيگە قونىس اۋداردى، ورنىنا تسەح باستىعىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى رەتىندە، مەنى تاعايىندادى. ءتارتىپتى تۇزەپ، ىشكىلىككە سالىنعان، كوكىرەك كەرگەن، قازاقتاردى كەمسىتىپ، تومەن ساناعان، ءشوۆينيزمنىڭ ۆيرۋستارىمەن ۋلانعان باسقا نيەتتى توعىز ادامدى (مۇمكىن كەزدەيسوق) جۇمىستان شىعارىپ، ورنىنا جانە بوس ورىندارعا ءوز ءىسىن بىلەتىن، سايدىڭ تاسىنداي جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىن جۇمىسقا قابىلداي باستادىم. ول كەزدەرى مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىندا ەڭبەك اقى مولشەرى باسقا زاۋىتتارعا قاراعاندا كوپ تومەندىكتەن، مامانداردىڭ جۇمىستان كەتۋى مەن اۋىسۋلارى جيىرەك كەزدەسەتىن. تەحنولوگيالىق تسەحتار ىسكە جاڭادان قوسىلىپ، ءالى تەحنولوگيالىق رەجيمگە دۇرىستاپ كىرە الماي جاتقان ۋاقىت، ءارى ءبىزدىڭ تسەحتىڭ كىناسىنەن كۇنىگە ونشاقتى رەت توقتايتىن زاۋىت، وندىرىستىك جانە تەحنولوگيالىق ءتارتىپتىڭ كۇشەيۋىنە بايلانىستى جۇمىس ىرعاعى ءبىر قالىپقا تۇسە باستادى. زاۋىتتا ءبىرىنشى رەت اكىمشىلىك عيماراتتارى مەن جول، قوندىرعىلار اينالاسىنا اعاشتار مەن گۇلدەر وتىرعىزا باستادىق. ەڭ ارتتا قالىپ جۇرەتىن ءبىزدىڭ ۇجىم، سوتسياليستىك جارىس جەڭىمپازى اتانىپ، زاۋىت ەڭبەككەرلەرى العاشقى رەت جوسپار ورىنداپ، پرەميانى دا الا باستادى. زاۋىت بويىنشا پارتيا، پروفسويۋز جينالىستارىندا، باتىل سويلەپ، كەمشىلىكتەردى باستىق پا، باسقارما ما بەت-ءجۇزىڭ بار دەمەي، بالا-جاستان تىكە ايتىپ ۇيرەنگەنمىن، ءوز جەمىسىن بەرە باستادى. تىكە ايتقاندى كىم جاقتىرسىن، بۇل ارەكەتتەرىم كەيبىرەۋلەرگە ۇناماي، ۇستىمنەن نەشە ءتۇرلى دومالاق ارىزداردى زاۋىت پارتكومىنان باستاپ، گوركومعا دەيىن ايداي باستادى. ول كەزدەردە دومالاق ارىزدارعا قاتتى كوڭىل بولىنەتىن، تەكسەرىستەن-تەكسەرۋ، ەشنارسە تاپپاسا دا، ۋاقىتتى كەتىرۋمەن جۇيكەنى جۇقارتاتىن پايداسى كۇماندى، شىندىعىنا كەلگەندە سول ۋاقىتتاردا تالاي ادال پارتيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ تۇبىنە جەتىپ، ومىرىنە بالتا شاپقان، ستالينيزمنەن قالعان زياندى سارقىنشاقتار بولاتىن.
كزوت بويىنشا ءۇش ايدان اسسا مەنىڭ تسەح باستىقتىعىنا بەكىتىلىپ كەتۋىمنەن قورىققان وتارشىل-شوۆينيستەر، ەندى انونيمكانى قارشا بوراتا باستادى. 1986 جىلدىڭ دەكابرى باستالعان كەزدە، تسەحتىڭ جارتىسىنا جۋىعىنىڭ جەرگىلىكتى قازاق، وزبەك، تۇرىك بولعانىن سىلتاۋ ەتىپ، مەنى ۇلتشىل، پانتيۋركيست دەپ تە كىنالادى.
جاعداي شيەلەنىسىپ تۇرعاندا قوناەۆ اقساقالدى ورنىنان الىپ، ورنىنا كولبيندى قويعاننان كەيىن، شوۆينيستەر اشىق تۇردە ء بىرىن-ءبىرى قۇتتىقتاپ، بىزدىكىلەر الدى، ءدال وسىلاي ەتۋ كەرەك دەپ نامىسقا ءتيىپ، ۇلتارالىق سالقىندىقتار پايدا بولا باستادى.
ءالى ەسىمدە، 1986 جىلدىڭ 16-17 دەكابردەگى جاستار كوتەرىلىسى باسىپ جانشىلعاسىن، 18 دەكابر كۇنى ساعات بەستەر شاماسىندا ءبىزدىڭ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىنىڭ پارتيا مۇشەلەرىن تەز جينالىسقا شاقىردى. زاۋىت پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى م.ا. ريۆكين جينالىستى اشىپ، كۇن تارتىبىندەگى نەگىزگى ماسەلە الماتىداعى قازاق جاستارىنىڭ ەكسترەميستىك ارەكەتتەرىنە ساياسي باعا بەرىپ، اشكەرەلەۋ تۋرالى ەكەنىن جاريالاي كەلىپ، جوعارعى پارتيا ۇيىمدارىنىڭ لاۋازىمدى باسشىلارىمەن تانىستىردى. ولار شىمكەنت وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ 2 حاتشىسى چەرنەنكو، شىمكەنت قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ 1 حاتشىسى بوريسوۆ، ەڭبەكشى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ 1 حاتشىسى بوريس رۋزانوۆ جانە كوپتەگەن يدەولوگيالىق حاتشىلارمەن بىرگە كگب، مۆد-نىڭ جەرگىلىكتى باسشىلارى مەن قىزمەتكەرلەرى بولدى. سونىمەن، سول كەزدەگى ادەتتەگىدەي كەزەكشى، بەلسەندى «جينالىس شەشەندەرمەن» بىرگە پارتيا باسشىلارى بار، بارلىعى قازاق جاستارىن جاپپاي جامانداپ، بۇزىقتار، ەكسترەميستەر، ناشاقورلار دەپ، جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ جاتتى. قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ سانى از بولاتىن، ەكى جۇزگە تاياۋ كوممۋنيستەردىڭ ون-ون بەس پايىزىن عانا قۇرايتىن ولاردىڭ بەلسەندىلىگى بەلگىلى، باستارىن جەرگە سالىپ، ايتار ءسوزى جوق، كوزدەرىمەن جەر شۇقىپ وتىرعانى ەسىمدە. سوڭعى ءسوز وبكوم حاتشىسى چەرنەنكوعا بەرىلدى. ول كىسى ءبىراز ۇلتتار دوستىعى جايلى، كوممۋنيزم تۋرالى سويلەپ، الدىڭعى شەشەندەردىڭ قاتتى سوزدەرىن جۇمسارتا كەلە، كىمدە قانداي سۇراقتار، ۇسىنىستاردىڭ بار ەكەنىن سۇرادى. جينالىستىڭ باسىنان جۇرەگىم اتتاي تۋلاپ، سويلەگىم كەلىپ، نەگە ەكەنى بەلگىسىز قالشىلداپ، ءوزىمدى زورعا ۇستاپ وتىرعانمىن، ءبىر كەزدە قولىمدى كوتەرىپ رۇقسات سۇراعانىم ەسىمدە. داۋسىم مۇمكىن قاتتى، جايسىز جارىقتانىپ شىعىپ كەتكەن بولسا كەرەك، جارتىلاي ۇرەيلەنىپ، مۇلگىپ وتىرعان كوپشىلىكتىڭ سەلك ەتىپ، نە ايتار ەكەن دەگەندەي ءبارىنىڭ نازارى ماعان اۋعانى ەسىمدە. اسىرەسە زاۋىت ديرەكتورى يۋ.ف. پوپوۆ پەن باس ينجەنەرى ا.ە. باۋماننىڭ مىناۋ نە بۇلدىرگەلى تۇر دەگەندەي، ءبىرىنىڭ قىزارىپ، ەكىنشىسىنىڭ بوزارىپ كەتكەنى تۋرا بۇگىنگىدەي كوز الدىمدا.
سونىمەن ورنىمنان تۇرىپ، قازاق حالقىنىڭ ەشۋاقىتتا ۇلتشىل بولماعاندىعىن، تابيعاتىنان قوناقجاي، مەيىرىمدىلىك پەن جومارتتىقتىڭ نەبىر ۇلگىسىن كورسەتىپ كەشەگى ايدالىپ كەلگەن بار حالىقتى ۇلتىنا، ناسىلىنە، دىنىنە قاراماي باۋىر باسقانىن، ءوزى اش وتىرسا دا بالا – شاعاسىنىڭ جەيتىن نانىمەن بولىسكەنىن، سيلاعاندى سيلايتىنىنىن، شالقايعانعا شالقاياتىنىن ايتا كەلە، كەمشىلىكتى قازاق جاستارى مەن قازاقتاردان ەمەس، كپسس ورتالىق كوميتەتىنەن، ونىڭ باس سەكرەتارى م.س. گورباچەۆتىڭ لەنيندىك ۇلت ساياساتىن بۇرمالاۋدان ىزدەۋ كەرەكتىگىن، ۋاقتىسى كەلگەندە بۇگىنگى قارالاپ، جەرگە تاپتاپ وتىرعان جاستاردىڭ ەرتەڭ باتىر اتاناتىنىن ايتىپ، قىزا-قىزا كەلە قالاي اۋزىمنان شىعىپ كەتكەنىن بىلمەيمىن، «بۇل سوۆەتتەر وداعىنىڭ كۇيرەۋىنىڭ باسى!» - دەپ ايقايلاپ جىبەرىپپىن. سول جينالىستان كەيىن، ديسسيدەنت اتانىپ، سەنىمسىزدىككە ىلىگىپ، كگب-نىڭ باقىلاۋىندا، باستىقتىققا بەكىتىلمەي ەكى جىلدان استام ي.و. بولىپ ءجۇردىم. بىراق مەن باسقارعان تسەح ەكى رەت «كوممۋنيستىك ەڭبەك كوللەكتيۆى» اتاندى. وسى ۋاقىتتاردا دەموكراتيالاندىرۋدىڭ العاشقى جەڭىستەرىن پايدالانىپ، ءبىراز جىگىتتەردىڭ تسەح باستىقتىقتارىنا سايلانۋلارىنا سەپتىگىم ءتيدى. قاراماعىمدا ماستەر، اعا ماستەر، ۋچاستوك باستىعى بولىپ ىستەگەن، مارقۇم سەرىك اسىلبەكوۆتى، تاۋار-شيكىزات تسەحىنا باستىقتىعىنا سايلانۋىن ۇيىمداستىرىپ، كەيىنەرەك ول زاۋىتقا ديرەكتورلىققا تاعايىندالدى (مۇناي وڭدەۋ سالاسى بويىنشا رەسپۋبليكاداعى تۇڭعىش قازاق ديرەكتور ەدى). 1 تسەحتا اعا وپەراتور بولىپ قىزمەت اتقارعان توباشوۆ ساقتاعان، زاۋىت اكىمشىلىگىنىڭ قارسى بولۋىنا قاراماستان، ءوز تسەحىنا باستىق بولىپ سايلاندى دا، ءوزىمىزدىڭ جىگىتتەر باسشىلىققا كەلە باستادى. 1988 جىلى زاۋىت پارتيا ۇيىمىن باسقارۋعا گوركومنان ءباحادۇر ومىرزاقۇلى اتەموۆ كەلدى، مەنى زاۋىت كوممۋنيستەرى قوعامدىق نەگىزدە ونىڭ ورىنباسارلىعىنا سايلادى. سونىمەن ناعىز قايتا قۇرۋلار باستالىپ، ەلدە قوعامدا كوپ وزگەرىستەر باستالدى. 1990 جىلدىڭ ء ساۋىر ايىندا قالالىق پارتيا كونفەرەنتسياسىنا دەلەگات رەتىندە قاتىسىپ، قالالىق كومپارتيا كوميتەتىنىڭ 1 حاتشىسى ۆ.ا. شەمانسكيدىڭ بايانداماسىنان كەيىن، پارتيا تاريحىندا قالادا ءبىرىنشى رەت قازاقشا سويلەۋگە، ءارى قالاداعى جەتىستىكتەردى ونىڭ 1-ءشى حاتشىسىمەن بايلانىستىرىپ، ونى ماقتاۋعا ءتيىستى بولدىم. ەڭ باستى نازاردى ۆ.شەمانسكيدىڭ ارالاسۋىمەن كوسمودروم لەنينسكىدەن اكەلىنگەن، سول كەزدە، قازىرگى شىمكەنت تەلەۆيدەنيەسىن اشۋعا نەگىز بولعان قىمبات اپپاراتۋرالار جايلى، وندىرىستە قول جەتكەن جەتىستىكتەر جايلى ايتۋىم كەرەك بولاتىن. بايانداما قايتا-قايتا جازىلىپ، تەكسەرىلىپ وقىلىنىپ، گوركوممەن ماقۇلدانىپ، ماشينكاعا ورىس ارىپتەرىمەن باسىلدى.
سونىمەن ەرتەڭىنە، جۇما كۇنى مير كوشەسىندەگى سول كەزدەگى وبكومنىڭ ساياسي اعارتۋ ءۇيىنىڭ اكتى زالىندا 1 حاتشى ۆ. شەمانسكيي قالالىق پارتيا ۇيىمىنىڭ ەسەپ بەرۋ-سايلاۋ كونفەرەنتسياسىن اشىپ، كۇن ءتارتىبىن بەلگىلەپ، رەگلامەنتتى بەكىتتىرىپ، ەسەپ بەرۋ بايانداماسىنان كەيىن ءجارىسسوز باستالاتىنىن حابارلاپ، ءسوزدى كەلىسىم بويىنشا باستاۋعا شاقىرىلدىم. سول كەزدەگى ەكى ۇداي سەزىم مەن تولقۋدى، ۇلكەن زال تولا وبلىستىڭ، قالانىڭ شارۋاشىلىق اكتيۆى الدىندا ءبىرىنشى رەت قازاقشا سويلەۋىم كەرەك، ايتىپ جەتكىزۋ قيىن. سونىمەن ىشتەن ءبىر قۇدايعا سيىنىپ، ءسوزدىڭ كىرىسپەسىن بايانداما بويىنشا باستاپ، ارى قاراي قاعازسىز قازاقشامەن توپەلەپ، ۇلتتىق تەڭسىزدىك جايلى، پروپيسكاسىز، ءۇيسىز - كۇيسىز جۇرگەن تەك قانا قازاق جاستارى ەكەنىن، كادر تاڭداۋدا دا وندىرىستە دە ورىس ءتىلدى ۇلت وكىدەرىنە كوڭىل بولىنەتىنىن، ۇلتتىق كونستيتۋتتسيالىق قۇقىقتاردىڭ ساقتالمايتىنىن، قالاداعى قازاقتار مەن قازاق ءتىلىنىڭ بيشارا ءحالىن، جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنىڭ وبلىستىق، قالالىق پارتيا باسشىلىعىنا سايلانبايتىنىن، شىمكەنت جەرىن ورتالىقتان جىبەرىلگەن باسشىلاردىڭ ءوسۋ ءۇشىن، ترامپلين رەتىندە پايدالاناتىنىن، فاميليا، اتى جوندەرىنە شەيىن ايتىپ، جايىپ سالدىم. زال گۋىلدەپ، قايتا-قايتا شاپالاق ۇرىلىپ، زالدان قازاقشا قولداعان رەپليكالار ەستىلىپ جاتتى. ۇزىلىستەر اراسىندا كوپتەگەن مەن تانىمايتىن جاستارى ۇلكەن كىسىلەر قولىمدى قىسىپ: «دۇرىس ايتتىڭ اينالايىن!» - دەپ جاتتى. ال وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى مۇحامەدجان قارباەۆ دۇيسەنبى كۇنى ءوز ۇسىنىستارىممەن كەلىپ كەتۋىمدى ءوتىندى. ول كىسىنىڭ قابىلداۋىنا زاۋىتتا بىرگە ىستەيتىن ەستىباي كەرىمبەكوۆ دەگەن جىگىتپەن بىرگە بارىپ، ءبىراز اڭگىمەلەستىك. قازاق ءتىلىن قوعامنىڭ بار سالاسىنا كىرگىزۋ ءۇشىن، ءىس-شارالار اتقارۋ تۋرالى، بۇعان ءتىل ماماندارىن تارتسا دۇرىس بولاتىنىن ايتتىم. ماكەڭ سول كەزدەگى پەدينستيتۋتتىڭ باسشىلارىنا تەلەفون سوعىپ، قازاق ءتىلىن دامىتۋعا ارنالعان ءىس-شارالارعا كەڭەس بەرۋ تۋرالى، ءارى ولارعا ءبىزدى ارنايى جىبەرىپ وتىرعانىن ايتتى. سونىمەن پەدينستيتۋت رەكتورى وماروۆ ءبىزدى پرورەكتور كەرىمبەكوۆكە، ول كىسى قازاق ءتىلى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى جۇماشوۆقا جىبەردى. اينالاسى ءبىر اپتادا ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى قۇرىلىپ، ءبىر اي ىشىندە رەسپۋبليكادا ءبىرىنشى بولىپ، شىمكەنت وبلىستىق «قازاق ءتىلى» قوعامى قۇرىلىپ، الماتىدان عالىم، ءتىل زاڭىنىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى ومىرزاق ايتباەۆ پەن جۇماعالي ءابۋوۆ قاتىسىپ، توراعاسىنا كەرىمبەكوۆ سايلانىپ، (بارلىق قارا جۇمىستاردى بەلسەنە اتقارعان مەن اۋەلى سىرت قالىپ، ج.ءابۋوۆتىڭ كۇش سالۋىمەن عانا باسقارما مۇشەلىگىنە كىردىم) جۇمىسقا كىرىسىپ كەتتى. سول جىلدىڭ كوكتەمىندە ءوندىرىس ورىندارىنىڭ ىشىندە عانا ەمەس، وبلىستا ءبىرىنشى بولىپ، مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىندا اتالمىش قوعام قۇرىلدى. ونىڭ توراعالىعىنا، ارامىزدا بەلسەندى قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن ينجەنەر باقىت ناۋرىزباەۆتى ءبىراۋىزدان سايلادىق.
قوردالانىپ قالعان ۇلتتىق پروبلەمالاردى ءتىل قوعامىنىڭ اياسىندا شەشۋ مۇمكىندىگىنىڭ شەكتەۋلىلىگى، ءبىزدى جاڭا ساياسي ۇيىم قۇرۋعا الىپ كەلدى. دارىگەر ءابىلاسان ءشادينوۆ، پەدينستيتۋتتىڭ اعا وقىتۋشىسى شاكەن ورىنبەكوۆ ۇشەۋمىز ساياسي قوعامدىق ۇيىمنىڭ جارعىسى مەن باعدارلاماسىن جاساپ، كوپ ۇزاماي «بەتبۇرىس» (پەرەسترويكا) ساياسي ۇيىمىن قۇردىق. ىشتەن تىنىپ جۇرگەن پاتريوت جىگىتتەر مەن قىزدار كوپتەپ كىرىپ، ۇيىم كۇشەيىپ، قالاداعى، وبلىس كولەمىندەگى بارلىق ءىس-شارالاردا ءوز ءۇنىن بىلدىرە باستادى. قازىر ايتۋعا وڭاي بولعانىمەن، كومپارتيانىڭ قىلىشىنان قانى تامىپ تۇرعان سول كەزەڭدەردە، ءاربىر قادامىمىز اڭدۋلى بولاتىن. كوبىنەسە پاركتەردە، قالانىڭ شەت جاقتارىنداعى ناحالوۆكالاردا جينالىستار وتكىزەتىن ەدىك. قازاقستاننىڭ جانە ودان تىس جەرلەرىندەگى ساياسي ۇيىمدارمەن استىرتىن بايلانىستاردى دا كۇشەيتە باستادىق. ساقتىق پەن قاۋىپسىزدىك شارالارىن ساقتاۋ ماقساتىندا، بۇل بايلانىستار جايلى ابەكەڭ شادينوۆ ەكەۋمىز عانا بىلەتىن ەدىك. كەيىنەرەك الماتىدا قازاق سسر-ءنىڭ بۇرىنعى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى م.ي. ەسەناليەۆ، ۆ.كولبين كەلگەندە، پارتحوز اكتيۆ جينالىسىندا پارتبيلەتىن لاقتىرىپ كەتكەن الماتى گوركومىنىڭ 2 حاتشىسى مارات شورمانوۆ، جازۋشى-جۋرناليست باتىرحان دارىمبەتوۆ، ارحيتەكتور نۇرباقىت قويشىبەكوۆ، پەداگوگ گۋلبانۋ بيبولدينوۆا، تاريحشى-ادەبيەتشى سوۆەتقازى اقاتاەۆ باستاعان «ازات» قوزعالىسى قۇرىلدى. ولار وكىلدەرىن بىزدەرگە جىبەرىپ، تىزە قوسا قيمىلداۋ قاجەتتىگىن، ازاتتىق الۋ ءۇشىن بىرىگۋ كەرەكتىگىن ۇسىندى. سول كەزدەردە دوس كوشىموۆ، سەرگەي دۋۆانوۆ باستاعان قازاقستان دەموكراتيالىق پارتياسى، حاسەن قوجااحمەت باستاعان «جەلتوقسان» ۇيىمى مەن ارون اتابەك پەن الماس ەستەكوۆ باستاعان «الاش» پارتياسى دۇنيەگە كەلدى.
ءبىز كوپ پىكىر تالاستان كەيىن، ءا. ءشادينوۆتى سول ۇيىمداردىڭ جۇمىستارىمەن تانىسىپ، جارعى-باعدارلاماسىن اكەلۋگە جانە كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ ءۇشىن، الماتىعا جىبەردىك. ەكى-ءۇش ايدان سوڭ، وڭتۇستىك ايماقتىق «بەتبۇرىس» ساياسي ۇيىم - قوزعالىسى، قازاقستاننىڭ ازاماتتىق دەموكراتيالىق «ازات» ساياسي قوزعالىسىمەن بىرىگىپ، ونىڭ (رەسپۋبليكادا ءبىرىنشى) شىمكەنت وبلىستىق بولىمشەسى بولىپ قايتا قۇرىلىپ، ونىڭ تەڭ توراعالارى بولىپ ءوندىرىس سالاسىنان ينجەنەر ىلەسبەك بايجانوۆ، الەۋمەتتىك سالادان دارىگەر ءابىلاسان ءشادينوۆ، اۆتوترانسپورت قىزمەتكەرى دانيار يلياسوۆ، جەر كوميتەتىنەن ماركشەيدەر سەرعۇلى تۇرجاۋباەۆ، جوعارعى وقۋ ورىندارىنان فيلوسوف شىنباي (شاكەن) ورىنبەكوۆ سايلاندى. كونفەرەنتسياعا الماتىدان مارات شورمانوۆ، باتىرحان دارىمبەتوۆ جانە ساتىبالدى داۋرەن قاتىستى. ساياساتتى اشىق جۇرگىزۋ ماقساتىندا، جەرگىلىكتى سوۆەت-پارتيا ورىندارىنان دا ادامدار شاقىرىپ، ولاردىڭ قىزمەتكەرلەرىنەن شىمكەنت قالالىق كومپارتيا كوميتەتىنىڭ 2 حاتشىسى رايحان يششانوۆا باستاعان كوپتەگەن وكىلدەرى بولدى...
كەيىنەرەك وسى شىمكەنتتىك «ازات» قوزعالىسى، چەرنوبل اپاتىنان كەيىن جۇمىسسىز قالعان ماگاتە-ءنىڭ ەۆرەيلەرى مەن سوۆەتتىك اتومشىلارىنىڭ، التى قازاقتىڭ ءبىرى تۇراتىن شىمكەنت وبلىسىنداعى شاردارا سۋ قويماسىنىڭ جانىندا جەر ۇستىندە، گەورگيەۆكى مەن بايجانسايدا جەر استىنا، ەسەپتەن شىعارىلعان سوۆەتتىك اتوم سۇڭگۋىر قايىقتارىنىڭ رەاكتورلارىن اكەلىپ ورنالاستىرماق بولعان اۆانتيۋراسىنا قارسى بەتپە-بەت تۇرعان جالعىز عانا كۇش بولدى. اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ باستى يدەياسىنىڭ سويىلىن سوعۋشىلار وبلىستىق سوۆەتتىڭ باسشىسى سەرگەي الەكساندروۆيچ تەرەششەنكو، يۋجكازەنەرگونىڭ باسشىلارى لاۆرەنتەۆ جانە ماسكەۋلىك اتومشىلار بولدى. ولار شىمكەنتتە بار عالىمدارىن جيىپ كونفەرەنتسيا وتكىزگەنىمەن، ءتيىستى مامانداردى بىزدە جەر – جەردەن شاقىرىپ قوسىپ، جان-جاقتى دايەكتى، دالەلدەمەلى عىلىمي تۇجىرىمدامالارمەن، اقيقاتتى فاكتىلەرمەن، ايتىستا اتومشىلاردى ۇتىپ شىقتىق...
وسى جەردە قوزعالىس مۇشەلەرى، ەلدىڭ ناعىز ازاماتتارى ينجەنەر-ەنەرگەتيك قامبار مۇسابەكوۆتىڭ، مارقۇم رايىمبەك ابسەيىتوۆتىڭ ەڭبەگىنىڭ ۇشان-تەڭىز ەكەندىگىن ايتا كەتۋ كەرەك...
وبلىستا، قالادا قوردالانىپ قالعان ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋگە قاتىسا وتىرىپ، جۇمىستى اقساتقان تالاي باسشىلاردىڭ قىزمەتتەرىنەن كەتۋلەرىنە ات سالىس-تىق، بىراق وكىنىشكە وراي ءىستى اقساتقاندار رەسپۋبليكالىق دەڭگەيلەردە ءوسىپ كەتىپ جاتتى.
ءبىزدىڭ قوزعالىس مۇشەلەرى ەلدە بولىپ جاتقان، بارلىق ساياسي شارالارعا بەلسەنە قاتىستى. سەمەي اتوم پوليگونىن جابۋعا، تاباقبۇلاقتاعى ۋران كەنىشىندە ەكولوگيالىق باسىزدىقتاردى جويۋعا، سولتۇستىكتەگى بەس وبلىستى قازاقستاننان ءبولىپ اكەتەمىز دەۋشى-لەرگە تويتارىس بەرۋگە، اقسۋ (ەرماك) قالاسىنداعى ەرماكتىڭ ەسكەرتكىشىنىڭ الىنۋىنا، كوكشەتاۋداعى بۇلىكشىلەرگە قارسى كۇرەستەرگە، ورالداعى كازاكتاردىڭ بۇكىل سوۆەتتەر ەلى بويىنشا جيىنىن وتكىزبەك بولعان ۇلت-ارالىق ارانداتۋ ء ىس-شارالارىن وتكىزۋگە قارسى كۇرەستەردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇردى. ءتىل تۋرالى زاڭدى قابىلداۋعا، بارلىق جەردە ۇلتتىق رۋحتىڭ ويانۋىنا ىقپالى زور بولدى. وزبەكستانداعى بوستاندىق، فاريش، كانيمەح اۋداندارىنداعى قانداستارىمىزبەن بايلانىس كۇشەيىپ، رەسەيدىڭ نوعايلى ەلىنەن وكىلدەر كەلىپ قازاق ەلىنە قوسىلماق نيەتتەرى بارىن جەتكىزىپ جاتتى. بىراق بىزدەر ۇلت ارالىق جاعدايدى شيەلەنىستىرمەي، تاۋەلسىزدىك الايىق، ۋاقىتتىڭ، ءار نارسەنىڭ ءساتى بولاتىنىن ايتىپ، وعان دەيىن بايلانىستى نىعايتا بەرۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىندىرىپ، ول جاققا دا وكىلدەر جىبەرىپ، ونەرپازداردى دا بۇل ىستەرگە قوسىپ، «ازات» گازەتتەرى مەن ۇلتتىق اندەر مەن كۇيلەردىڭ كۇيتاباقتارىن دا تاراتىپ تۇردىق.
ازاتتىق جولىندا كۇنى-ءتۇنى دەنساۋلىقتارىن دا، قارجىلارىن دا اياماي ءتىپتى كەيبىر-ەۋلەرى قىزمەتتەرىنەن بوساپ كەتۋلەرىنە دە قاراماي بەلسەندى تۇردە، قىزۋ ات سالىسقان ازاماتتار ءابىلاسان شادينوۆ، شاكەن ورىنبەكوۆ، دانيار يلياسوۆ، سەرعۇلى تۇرجاۋباەۆ، ارداگەر - ۇستاز شاجات وسپانوۆ، ءاسىلحان وسپانوۆ، قالالىق تيپوگرافيانىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرى، اقساقال ابدىكەرىم قادىرباەۆ، ينجەنەر-ەنەرگەتيك قامبار مۇسابەكوۆ، تۇرىك باۋىرىمىز تاريحشى-عالىم ەلدار اليەۆ، مارقۇم اقساقالدار مۆد ارداگەرى قازالى الىبەكوۆ، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ جانە ەڭبەك، پارتيا ارداگەرى رايىمبەك ابسەيىتوۆ، جازۋشى، ۇستاز وسەرباي سۇيىندىكوۆ، وردابەك شاياحمەتوۆ، قالالىق وقۋ بولىمىنەن ورىنباسار كوشەكباەۆ، اتاقتى اقىن نامەت سۇلەيمەنوۆ، تەمىرلاندىق جولبارىس سارباسوۆتاردى، تۇلكىباستىق مۇرات قورالاسوۆتى، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن بەلسەندى تۇردە كۇرەس جۇرگىزىپ كەلە جاتقان ارال اپاتىنان زارداپ شەككەندەرگە كومەك قورىن ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىنىڭ تەپلوۆوز ءماشينيسى قۇلماقانبەت ماقانوۆتى، جۇمىسشىلار ساپار داۋرەنبەكوۆتى، ەستىباي كەرىمبەكوۆتى، مۇحتار اتاحانۇلىن، سول زاۋىت قىزمەتكەرلەرى ينجەنەرلەر جاندار قىدىروۆ پەن ءابۋتالىپ ورمانوۆتى، يماندىلىق نۇرىن سەۋىپ جۇرگەن حاليوللا ءماتجاندى، ءبىلىم سالاسىندا ادىلەتسىزدىكپەن قايتپاي شايقاسىپ جۇرگەن جارقىنبەك سەيتىمەتوۆتى، باتىر ءابدىرايىموۆتى، اسقار ەسەنتاەۆتى، اۆتوجولدار قۇرىلىسى شەبەرى نۇريدين ەرەسكەنوۆتى، جۋرناليستەر ورال بەكبولاتوۆ پەن دۋلات ءابىشتى، دارىگەرلەر عانيزات اساباەۆتى، باعلان اشيروۆتى، گۇلزيپا پالىمبەتوۆا مەن كومەكباي قايقىباسوۆتاردى، مارقۇم ءمات قۋانىشپاەۆتى، اۋەلحان ناحاەۆتى، تۇرعانباي مۇزداقباەۆتى، جۇمابەك قۇدايبەرگەنوۆتى، زاڭگەرلەر سۇلتانعالي اتىحاەۆ پەن قىدىربەك ماقانبەتوۆتى، ابدىكارىم ءومىردى، قالماقان يلياسوۆتى، قالماحان وماروۆتى، نۇرلان اۋەسباەۆتى، سادىبەك تولتەباەۆتى، عالىمدار انارباي الزاقوۆ، شارۋا ءپىرماتوۆ پەن ءيمانالى اناربەكوۆتەردى، بايمەنوۆ قارسىبايدى، تالعات ماحاتوۆتى، ماقات قۇلمانوۆتى، «شىمكەنتپرومستروي» بىرلەستىگى جۇمىسشىسى پەرنەباي كەرىمبەكۇلى قۇدايبەرگەنوۆتى، پرەسس-اۆتومات زاۋىتى وكىلى، كەيىن وقو كەدەن باسقارماسى قىزمەتكەرى ماحمۋت بەردىباەۆ پەن شينا زاۋىتىنان مەيىزكۇل Cاحوۆا، وسپانوۆا ايتكۇل، ايمان دەگەن قىزداردى، ءدىن وكىلدەرى، يمام زەينوللا مەن وزبەك باۋىرىمىز ابدىعاپپار قاجىلاردى، شاردارالىق تىلەۋبەرگەن اسانوۆتى اتاپ ءوتۋ پارىز، ال بەلگىلى دەموكرات، ساياساتشى، جۋرناليست وتىرارلىق سەيسەنباي احمەتوۆ پەن «الماتى – حەلسينكي» جانە رەسپۋبليكالىق «ۇلت تاعدىرى» بىرلەستىگىنىڭ وقو وبلىستىق فيليالىن باسقارىپ كەلە جاتقان امانقۇل كۇمىسبەكتىڭ تاۋەلسىزدىك پەن كەيىنەرەك ادىلەتتىلىك جولىنداعى كۇرەسكەرلىك ەڭبەكتەرىندە اتاپ وتكەنىمىز ابزال بولار.
كەيبىرەۋلەردىڭ قانشاما سىناپ جۇرگەنىمەن، ۋاقىت پەن زامان تۋعىزعان قازاقستاننىڭ ازاماتتىق «ازات» قوزعالىسى تاۋەلسىزدىك الۋ جولىندا، ءوزىنىڭ تاريحي ميسسياسىن ابىرويمەن ورىنداپ شىقتى. التايدان، اتىراۋعا دەيىنگى ارالىقتا، بارلىق وبلىستاردا قوزعالىس بولىمشەلەرى جۇمىس ىستەدى.
1991 جىلدىڭ تامىز ايىنىڭ 19 داعى ماكەۋدەگى گكچپ – ءى كەزىندەگى جاعدايلار كەزىندەگى بىزدە بولعان جاعدايلار ءوز الدىنا ءبىر تاقىرىپ، وعان ارنايى باسقا ماقالالاردا توقتالارمىز. ال كەيىنەرەك قوزعالىستىڭ رەسپۋبليكالىق باسشىلىعىنداعى وپپورتۋنيستىك پيعىلداردىڭ پايدا بولۋىمەن قاتار، تاۋەلسىزدىكتى جاڭادان العان مەملەكەتتىڭ جاعدايىندا بۇرىنعى باعدارلامالاردى وزگەرتىپ، ۋاقىتپەن ۇندەس، كوپ ۇلتتى ەلدىڭ قيىن جاعدايىندا جول تابا بىلەتىن جاڭا پارتيالار قۇرۋ قاجەتتىلىگى تۋدى. 130 ۇلت وكىلدەرىنەن تۇراتىن ءبىزدىڭ قازاقستان جاعدايىندا، جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ سانى بار بولعانى 40 پايىزعا جەتپەي تۇرعاندا، تازا ۇلتتىق پارتيالار قۇرۋ اسا قاۋىپتى بولاتىن. سول 1991 جىلدىڭ يۋن ايىندا الماتىدا «ازات» ازاماتتىق قوزعالىسىنىڭ رەسپۋبليكالىق سەزى ءوتتى. وعان بارلىق وبلىستاردىڭ دەلەگاتتارىمەن قاتار وزبەكستان، رەسەي، ۋكراينا، قىرعىزستان، ازەربايجاننىڭ دەموكراتيالىق قوزعالىستارىنىڭ وكىلدەرى قاتىستى. سەزدە «ازات» قوزعالىسى بازاسىندا جاڭا دەموكراتيالىق پارتيا قۇرۋ جونىندە شەشىم قابىلدانىپ، 27 ادامنان تۇراتىن ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى مەن رەداكتسيالىق كوللەگيا قۇرىلىپ، وعان پارتيانىڭ جارعىسى مەن باعدارلاماسىن جاساپ، دايىنداۋ تاپسىرىلدى. ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى 1 قىركۇيەككە دەيىن باعدارلاما مەن جارعىنى ءبىتىرىپ، وبلىستارعا تانىسۋعا جىبەرىپ، ال وبلىستار بارلىق ۇسىنىستارىمەن قايتادان 10 قىركۇيەككە دەيىن الماتىعا جىبەرۋگە ءتيىس بولاتىن. ورتالىق ۇيلەستىرۋ كوميتەتى مەن باسشىلىق تولىقتىرىلىپ، ماقۇلدانعان قۇجاتتاردى توتەنشە سەزگە دايىنداپ، ياعني ونىڭ وتكىزىلەتىن ۋاقىتىن 1991 جىلعى قازاننىڭ ءبىرىنشى ونكۇندىگىنە بەلگىلەگەن بولاتىن.
«ازات» قوزعالىسى بازاسىندا، قوزعالىسپەن اتتاس پارتيا قۇرۋ جونىندەگى باسشىلارى اراسىنداعى تەكە - تىرەستىڭ ارقاسىندا مارقۇم س.اقاتاەۆ، ب.دارىمبەتوۆ، گ.بيبولدينوۆا باستاعان توپ «ازات» پارتياسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداپ، كەيبىر وبلىستىق بولىمشەلەردىڭ وكىلدەرىمەن استىرتىن جۇمىستار جۇرگىزىپ، 1991 جىلدىڭ 5 قىركۇيەگى كۇنى شۇعىل تۇردە، قوزعالىستىڭ توتەنشە سەزىن شاقىردى. بۇل اسىعىستىقتىڭ سەبەبىن، سەزدە ءسوز سويلەگەن س. اقاتاەۆ 7 قىركۇيەكتە كومپارتيانىڭ سەزى بولاتىنىن، جانە ونىڭ ءبىزدىڭ باعدارلامالارىمىزدى، تىپتەن اتىمىزدى دا الىپ قوياتىنىمەن ءتۇسىندىرىپ الەك بولدى. ونى جاندارى تازا، پاتريوت، بىراق ساياسي تاجىريبەسى از جاس جىگىتتەر (اسىرەسە اقتوبە، ماڭعىستاۋ، شالقار جاستارى) قولداپ، ازاتشىلاپ ايقايلاپ جاتتى. اسىرەسە ونى قولداعانداردىڭ ەڭ بەلسەندىسى شىمكەنتتىك «ازاتتىڭ» تەڭ توراعاسى، قوزعالىسقا كەيىن كەلىپ، از ۋاقىتتا س.اقاتاەۆتىڭ دوسىنا اينالىپ ۇلگەرگەن ءانۋار امىربەكوۆ بولدى...
قوزعالىستىڭ م.شورمانوۆ، ن. قويشىبەكوۆ سياقتى باسشىلارىنىڭ جان-جاقتا ءىسساپارلاردا جۇرگەندىگىن، مارقۇم ميحايل يۆانوۆيچ ەسەناليەۆتىڭ ناۋقاستانىپ قالعاندىعىن پايدالانعان، ءارى سەزدىڭ الدىندا عانا ءبىر ينستيتۋتقا رەكتور بولىپ تاعايىندالىپ، جاڭا پاتەرلى، قىزمەت كولىكتى بولعان سابەتقازى اقاتاەۆتىڭ بار قيمىلدارىنان بيلىكپەن ىمىرالاسقاندىعى، جانە ءتۇپ ماقساتىنىڭ قۇرىلماق پارتياعا جەكە-دارا باسشىلىق جاساماق پيعىلى ايقىندالىپ قالدى. ءۇش رەت تريبۋناعا شىعىپ، قازاقستان جاعدايىندا 130 ۇلتپەن بىرگە، بىتە قايناسۋدىڭ كەرەكتىگىن، ۇلتتىق پارتيا قۇرۋدىڭ قازاقتاردىڭ سانىنىڭ 40 پايىزعا جەتپەي تۇرعاندا اسا قاۋىپتىلىگىن جانە پارتياعا «ازاتتان» باسقا ات بەرۋ كەرەكتىگىن، ەگەر قوزعالىستىڭ اتىنا تيسەك قوزعالىستى دا، پارتيانى دا قۇرتاتىنىمىزدى ايتقانىممەن، سابەتقازى مەن ونىڭ جاقتاستارى ميكروفوندى مۇلدەم ء وشىرىپ تاستادى. قوزعالىستىڭ يۋن سەزىنىڭ شەشىمدەرىنە ساتقىندىق جاساعان، قۇم ۇستىنە ىرگەتاسسىز سالىنعان عيماراتتىڭ ۇزاق تۇرمايتىنى سياقتى، قوزعالىستىڭ دا، پارتيانىڭ دا ۇزاق ءومىر سۇرمەيتىنىن سەزگە جانە «ازاتتىق» راديوسىنا بەرگەن سۇقپاتىمدا ايتىپ، سول كۇنى ساتقىندار مەن كەلىسىمپازدار باسىپ العان قوزعالىستى باسقا وبلىستارداعى پىكىرلەس جولداستارىممەن تاستاپ شىقتىق. كەيىننەن التى ايدان كەيىن اقاتاەۆتىڭ ارقاسىندا «ازات» پارتياسى تاراپ، ورنىنا «رەسپۋليكالىق حالىق» پارتياسى قۇرىلىپ، كەيىن ول «الاش» پارتياسىنا اينالىپ كەتىپ، سوڭى قۇمعا سىڭگەن سۋداي ساياسي ارەنادان ءبىرجولا كەتىپ، جوق بولدى...
وكىنىشكە وراي، سول كەزدەرى مىقتى جىگىتتەرىنىڭ اۋىزبىرشىلىگى بولماي تاراپ كەتكەن، ناعىز جاۋىنگەر ساياسي-دەموكراتيالىق «ازات» قوزعالىسىنىڭ سول ۋاقىتتاردا بيلىكتى بۇرا باستىرماي، اتقارعان جۇمىستارى ەرەسەن ەدى. ولاردىڭ اتقارعان ىستەرىن، قازىرگى ەرگەجەيلى، ازۋسىز، ءالجۋاز پارتيالاردىڭ ءبىرى دە ءبىرى اتقارا العان جوق. باستى سەبەپ، «ازات» قوزعالىسى ناعىز حالىقتىق، قالىڭ بۇقارانىڭ مۇددەسىن كوزدەگەن بىردەن، ءبىر قايتا ورلەۋ كەزەڭىنىڭ باسىندا تۇرعان ساياسي كۇش بولدى...
ال ەندى، نەگىزىنەن «ازات» قوزعالىسىنىڭ دەموكراتيالىق زيالىلارىنان تۇرعان، باسىندا تاعى دا مارات شورمانوۆ، نۇرباقىت قويشىبەكوۆتەر باس بولىپ، كۇنى-ءتۇنى جۇمىس جاساپ، بارلىق وبلىستارداعى جىگىتتەرمەن بايلانىس جاساعان بىزدەر تاعىدا الماتىدا عىلىم اكادەمياسى ۇيىندە باس قوسىپ، قازاقستاننىڭ بارلىق ۇلت وكىلدەرىنىڭ كورنەكتى تۇلعالارىن بىرىكتىرىپ، باسىن قۇراعان قازاقستاننىڭ حالىق كونگرەسى پارتياسى قۇرىلىپ (05.10.1991), تەڭ توراعالىعىنا بۇل ىسكە كەيىننەن كەلگەن ولجاس سۇلەيمەنوۆ، مۇحتار شاحانوۆتار سايلاندى. سەبەبى حالىق ءسوزىن سويلەپ جۇرگەن، ەل الدىندا بەدەلدى بولعان بۇلاردى ۇلتتىق دەموكراتتار ۇلكەن ۇمىتپەن قۋانا قارسى الىپ، قاتارىنا قابىلداعان ەدى. ۇيلەستىرۋ كوميتەتىنىڭ حاتشىلارى بولىپ، نۇرباقىت قويشىبەكوۆ، بىرعانىم ايتيموۆا، الەكساندر كنياگينين، الەكساندر گاركوۆەتس جانە شەشەن حالقىنىڭ وكىلى، پروفەسسور اباي گۋناشوۆ سايلاندى. ونىڭ قۇرىلتايىنا ەل پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆ قاتىسىپ ءسوز سويلەپ، تاۋەلسىزدىك پەن ۇلتارالىق تاتۋلىق جولىندا، پارتياعا تابىستار تىلەدى.
ءبىزدىڭ وبلىستان دەلەگاتسيا مۇشەلەرى قازىر دۇنيەدەن ءوتىپ كەتكەن مارقۇمدار ءانۋار يسمايلوۆ، ءابىلاسان ءشادينوۆ، ماحمۋد ەسىركەپوۆ، قۋانىش تولەمەتوۆ، امىربەك ايداپكەلوۆ، دانابەك باتىرشاەۆ، تاميمدار پازىلبەكوۆ، ءاشىرحان وسپانوۆ، تەمىرحان سۇلەيمەنوۆ، رايىمبەك ابسەيىتوۆتەر، جانە ءابجاپپار تۇراشبەكوۆ، سىرلىباي وردابەكوۆ، مايدان سۇلەيمەنوۆ، ىلەسبەك بايجانوۆ، ۆيكتور چۋپيكوۆ، بەكەمتاس وتەپوۆ مىرزالار قاتىسىپ، پروفەسسور ءا.يسمايلوۆ پەن ينجەنەر ءى.بايجانوۆ قحكپ–نىڭ ورتالىق كورديناتسيالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلاندى. باسقا رەسپۋبليكالاردا ۇلت ارالىق، تەرريتوريالىق، كلاندىق توپتاردىڭ قانتوگىس، ازاماتتىق سوعىستارى ءجۇرىپ جاتقاندا، بۇل پارتيانىڭ ەلدەگى تىنىشتىق پەن مەملەكەت قۇرۋداعى تاريحي ماڭىزىن ەرەكشە اتاپ وتۋگە تۇرادى. ول جايلى دا الداعى ۋاقىتتاردا كەڭىرەك، جەتىستىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرىن دە جان-جاقتى باياندارمىز.
سوۆەتتىك كەزەڭدە بيلىك باسىندا ءجۇرىپ، بىزدەرگە استىرتىن بولسا دا بەلسەندى كومەك كورسەتكەن، ميتينگىلەرگە رۇقسات بەرىپ، ارنايى قىزمەت ورىندارىنىڭ ارانداتۋلارىنا جول بەرمەگەن بيلىك باسىنداعى كوپتەگەن امالبەك تشانوۆ، پولات دۋلاتباەۆ، قاسىم اقتاەۆ، ابدىعاپپار مىرزاليەۆ، ءادىلحان سۇلتانبەكوۆ، جولديار ادىربەكوۆ، قۋانىش تولەمەتوۆ پەن وبلىستىق تابيعات قورعاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى م.ي.ميركين سياقتى ەل اعالارى دا بولدى. بىزدەرگە اقىلشى بولعان، ءتىلىمىز بەن سالت - داستۇرلەرىمىزدى دامىتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقان اپايلارىمىز اقىن ءحانبيبى ەسەنقاراەۆا مەن ءنابيرا جۇزباەۆانى قالاي اتاپ وتپەسكە. ءبىر كىشكەنە ماقالاعا بار كىسىلەردىڭ اتتارى مەن ەڭبەكتەرىن سيعىزۋ مۇمكىن ەمەس، ءارى ولاردىڭ اتتارىن جاريالايتىن ۋاقىت الدا، ءالى بۇيىرتسا تالاي ەڭبەكتەر جازىلار. ەڭ وكىنىشتىسى، قوزعالىسقا كەيىنەرەك تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن كەلگەن، ءتىپتى كەيبىرى قوزعالىستىڭ باسى-قاسىندا ەشۋاقىتتا دا بولماعان، كگب مەن پروكۋراتۋرانىڭ تەرگەۋى مەن اڭدۋىندا ءجۇرىپ، ەشكىمگە ونى مىندەتسىمەگەن قاراپايىم ۇلتتىق پاتريوتتاردىڭ ەڭبەكتەرىن وزدەرىنە تەلىپ جۇرگەن كەيبىر كىسىلەردىڭ، باسپاسوزگە بەرىپ جۇرگەن ينتەرۆيۋلەرىنەن پەندەشىلىك پەن ايارلىقتىڭ ءيسىنىڭ ءجيى شىعا باستاۋى...
كەزىندە ارامىزدا ءجۇرىپ، قالا مەن وبلىس باسشىلارىنا، كگب-عا تاكتيكالىق، ستراتەگ-يالىق ينفورماتسيالاردى جەتكىزىپ، وتكىزەيىن دەپ وتىرعان ءىس-شارالاردىڭ تيىمدىلىگىن تومەندەتىپ، تالاي رەت سان سوقتىرۋعا اكەلگەن، قوزعالىس بەلسەندىلەرى مەن باسشىلارى اراسىنا وت سالعان، ساتقىن يتارشىلاردىڭ اتتارىن اتاۋعا دا، قاعاز بەتىن ولارمەن بىلعاۋعا دا تۇرمايدى...
كوپتەگەن ۋاقيعالارعا الداعى ۋاقىتتاردا توقتالارمىز، بىزدەگى كەزىندە جازىلعان حاتتامالار مەن ايعاقتى مۇراعاتتار جەتەرلىك، اتى اتالماعان تالاي ازاماتتار مەن ازاماتشالاردىڭ (قازىر ۇلكەن قىزمەتتەردە) اتتارى دا جاريالانار. وسى ازاتتىق جولىندا اسفاھاني شەيىت بولعان ميلليونداعان اتا - بابالارىمىزدىڭ توگىلگەن قانىمەن، انالارىمىزدىڭ توگىلگەن جاسىمەن كەلگەن تاۋەلسىزدىك كۇنى قۇتتى بولسىن، اعايىن! ەرتەڭگى كۇن نۇرلى بولسىن، ازاتتىعىمىز باياندى، قازاعىمىز، جالپى كوپ ۇلتتى حالقىمىز ىنتىماقتى، دەندەرىمىز ساۋ، وت-باستارىمىز امان بولسىن دەگىم كەلەدى.
ىلەسبەك بايجانوۆ. شىمكەنت قالاسى
Abai.kz
