بۇگىن قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى ءابىش كەكىلبايۇلى دۇنيەدەن ءوتتى. قازاق ادەبيەتىنىڭ قابىرعالى قالامگەرىنىڭ مەزگىلسىز قازاسىنا وراي جازۋشىنىڭ تۋعان-تۋىسى مەن قالىڭ وقىرمانىنا قايعىرىپ كوڭىل ايتامىز.

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ ۇجىمى

 حوش، قارا نارىم!

دۇنيەدەگى ەڭ جامان ىندەت - ۇلتتىق ءھام ادامزاتتىق قۇندىلىقتارعا «يت كورگەن ەشكى كوزدەنىپ» (اباي), ورشەلەنە قارسى شىعۋ ەكەن! ...وسىندا كەلىپ-كەتكەن اكىم اتاۋلىنىڭ بارىنە ء«لاپباي، تاقسىرلاپ!»، اۋىلىن جاعالاي جامانداپ، كوزگە شىققان سۇيەلدەي بولعان ءبىر تەكسىز كوك ەزۋ ماعان مۇرىنىن شۇيىرە قاراپ، ء«وي، سەندەردى قوي! ءبىز بىلەمىز عوي ءبارىن...»، - دەگەنى. «نە بولدى؟!». «سەندەردىڭ ءابىش كەكىلبايلارىڭ پاتشانىڭ قولىنان سۇيگەن». باسقادان دا ەستىپ ءجۇرمىن عوي، ءدال وسى سۇمەلەكتەن مۇنداي ءسوزدى كۇتپەگەم. ء«اي!-دەدىم ءوزىمدى ءوزىم ازەر ۇستاپ،--ءابىش - كىم؟! سەن كىمسىڭ؟!.ۇلى تۇلعانىڭ تىزەسىنە بويىڭ جەتپەي تۇرىپ، ونىڭ اق شالعان باسىنا قاراما، مويىنىڭ ءۇزىلىپ كەتەدى!». ءبىر عاسىردا ءبىر-اق مارتە تۋاتىن ءابىش كەكىلبايلار ۇشار باسى اق باۋىر بۇلتتارعا مالىنعان شىرقاۋ بيىكتە تۇر. ءتۇر كەلبەتى، ىشكى بولمىس-ءبىتىمى كوزگە كورىنبەيدى. الىستان اسقاق تۇرپاتى عانا قاراۋىتادى... ولاردىڭ الىپ تۇلعالارىنا ەتەكتە تۇرىپ نازار سالعانداردىڭ باسى اينالىپ، كوزى قاراۋىتىپ كەتەتىنى سودان! ...اسپان جاققا ابايلاپ قاراڭدارشى؟!. وتىنەم... ...كەشە - نۇر-اعام، بۇگىن - ءاب-اعام... دۇنيە نە بوپ كەتتى؟! حوش، قارا نارىم! قايتىپ كەلمەس، قارا نار! قازاق قاراڭا زار بولادى ءالى...

سەرىك اقسۇڭقارۇلى, اقىن

ءابىش اعا،كەكىلباەۆ قازاسىن ەسىتكەندە تۋعان ولەڭ. ارداقتى اعامىزدىڭ، قازاقتىڭ قارا ءسوزى مەن قازاق، قازاقستان قوعامىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى، اسىل ازاماتتىڭ جاتقان جەرى جايلى، يمانى سەرىك بولسىن! ارامىزدان كىمنىڭ وتكەنىن ءومىر ءالى تالاي سەزدىرەدى دە، كورسەتەدى...

بۇزىلعان دومبىراداي قۇلاق كۇيى،
تۇرادى جان-جۇرەگىم جىلاپ ءجيى.
تاعى دا ءبىر اعامدى السا دا، اللا-اي،
قانباي-اق قويدى-اۋ، اجال، بىراق تا ءيى.

قايران، ءابىش اعا! ونسىز دا مۇڭعا تولى جۇرەگىمدى شەرگە تولتىرىپ، ءسىز دە ماڭگىلىك ساپارىڭىزعا اتتانىپ باراسىز. شىعارماشىلىعىڭىزبەن العاش تانىسقان كۇننەن باستاپ ءسىز مەنىڭ رۋحاني ۇستازىما اينالىپ ەدىڭىز. "شىڭىراۋ", "بايگەتورى", "حانشا داريا حيكاياسى", "اڭىزدىڭ اقىرى", "قۇسقاناتى" شىعارمالارىڭىز ادەبيەتىمىزدى بيىك بەلەسكە كوتەرىپ تاستاعان، كوركەم پروزامىزعا جاڭا جول سالعان قايتالانباس تۋىندىلار ەدى. مەن سىزبەن بىرنەشە مارتە سىرلاسۋ باقىتىنا يە بولدىم. سوندا ءسىزدىڭ دانىشپاندىعىڭىزعا، تەرەڭدىگىڭىزگە، بىلىمدىلىگىڭىزگە، قاراپايىمدىلىعىڭىزعا ءسۇيسىنىپ، تالاي دۇنيەنىڭ سىرىنا قانىعىپ ەدىم. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن جول ءتۇسىپ، ۇيىڭىزگە بارىپ، سىزبەن سويلەسكەنىمدە: -ءابىش، اعا! ءسىز وسى قىزمەتكە نە ءۇشىن باردىڭىز، سونشاما ۋاقىتىڭىزدى قور قىلدىڭىز. ەگەر بۇكىل عۇمىرىڭىزدى شىعارماشىلىققا ارناعاندا ءسىزدىڭ قالامىڭىزدان تولستويدىڭ ۇلى دۇنيەلەرىنە پارا-پار ۇلى روماندار تۋار ەدى، - دەپ سۇراعانمىن. سوندا ءسىز: -مەنى تولستويمەن سالىستىرۋعا بولمايدى عوي. ويتكەنى ول باسقا ەلدەرگە تىرناعىن باتىرا باستاعان يمپەريالىق مەملەكەتتە دۇنيەگە كەلدى. ال، مەن ناعىز شىعارماشىلىقپەن اينالىساتىن ۋاقىتتا، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الدى. مەملەكەتتىگىمىزدى نىعايتۋ ءۇشىن تالاي جۇمىس ىستەر اتقارۋ كەرەك بولدى. ءالى دە وڭدى سولىن ايىرىپ ۇلگەرمەگەن ەلىمە پايدامدى تيگىزۋ ءۇشىن قالامگەرلىكتى قويىپ، قايراتكەرلىكپەن اينالىسۋعا تۋرا كەلدى، - دەپ شەشىلىپ ءبىراز سىر شەرتىپ ەدىڭىز. ءسىزدىڭ ەل ءۇشىن ىستەگەن ەرەن ەڭبەگىڭىزدى حالقىڭىز ەش ۋاقىتتا دا ۇمىتپايدى. قوش بولىڭىز، ءابىش اعا!

 امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى, سىنشى

يماندى بول، كەمەنگەر اگا! كەشە عانا ۇاك-دا وتكەن "كىتاپ كونگرەسىنە" كەلىپ، سويلەپ ەدى. تىڭ سەكىلدى كورىنگەن جارىقتىق. سونىمەن، نە كەرەك، الاش جۇرتى ءوزىنىڭ ەكى عاسىر توعىسىندا ءومىر سۇرگەن ءال-فارابيىمەن قوشتاستى!ابەكەڭدەي ادامنىڭ باسى اينالاتىن، كوزى تالاتىن زاڭعار بيىككە كوتەرىلگەن قازاق ساناۋلى، تىم از! اللا الدىنان جارىلقاسىن!

اۋىت مۇقيبەك, اقىن

قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن ءداۋىرىن جاساعان الىپتار ءبىر-بىرلەپ كەتىپ جاتىر، ءا؟ الدىڭعى جىلى — فاريزا، بيىل — ءابىش اعا... ءابىش اعانىڭ 70 جىلدىق مەرەيتويىندا ماڭعىستاۋعا، استاناعا بارۋدى ماعان اللا ءناسىپ ەتتى. ءوزى اقتوبەگە بىرنەشە رەت كەلگەنىندە قاسىندا ءجۇرىپ، اڭگىمەسىن تىڭداۋ باقىتى بۇيىرىپتى. بىردە جەڭگەمىز قىزىق اڭگىمە ايتتى. ءابىشتىڭ اناسىنىڭ ۇزىلەردە كەلىنىنە ايتقان اقىرعى اماناتى «ابىشكە قارا!» بولىپتى. اقساقالعا، ۇلتتىڭ ابىزىنا اينالعان بالاسىن ءالى ءسابي كورگەنى-اۋ. جەڭگەمىز سونى ايتقاندا، ءابىش اعانىڭ كوزىنەن ءبىر تامشى ءۇزىلىپ تۇسكەنىن كورىپ، قىزىعا تاڭ قالىپ ەدىم. زايىبىنىڭ ءابىش اعانى كىشكەنتاي بالاداي ماپەلەيتىنىن كورىپ، اعالارىمىزبەن بىرگە كۇلىپ العانبىز. بەۋ، جالعان... ء«وز ەلىندە پايعامبار جوق» — دەيدى قازاق. «اعايىنعا قادىرىم جوق، بەتىمدى كورەدى، قاتىنعا قادىرىم جوق، ەتىمدى كورەدى...» — دەگەن دە قازاق. ابايعا سىلتەنگەن سويىل ءابىشتىڭ دە جون ارقاسىنا ءتيدى. سويىل يەسى — ءوزىمىز. بالكىم، تىرشىلىكتىڭ زاڭى سولاي شىعار... قوش، ابىز! اللا الدىڭنان جارىلقاسىن!

باۋىرجان باباجانۇلى, اقىن

 – تۋرا ءبىر اپتا بۇرىن كورىپ ەدىم. ءجۇرىسىڭىز شيراق، ەڭسەڭىز تىك، ءسوزىڭىز نىق ەدى. از-كەم سۇxباتتاسىپ ەدىك. بالاڭىزعا ەلجىرەگەندەي ەكى مارتە بەتتەن ءسۇيىپ، قولىمدى قىسىپ ەدىڭىز. ەندى مىنە كوزدى جاسقا، كوڭىلدى شەرگە تولتىرىپ كەتە باردىڭىز.. الىپ ادام، ءابىش اتام ءوتىپتى جالعاننان اعايىن! باقۇل بول اتا! بۇل قازاعىڭ ساعان رازى! سوڭعى كەزدە بولعان جاعدايلار مەن ايتىلعان اڭگىمەلەر ابىشتەي تەڭىزدىڭ تۇنىعىن لايلاي المايدى!

ەسبولات ايدابوسىن، جازۋشى

ءابىش كەكىلبايۇلى 1939 جىلى 6 جەلتوقسان كۇنى ماڭعىستاۋ وبلىسى, ماڭعىستاۋ اۋدانى (بۇرىنعى گۋرەۆ وبلىسى), وڭدى اۋىلىنىڭ مىرزايىر دەگەن جەرىندە تۋعان. ارعى اتاسى جاڭايۇلى قوجانازار قازاقتار كوشىن ماڭعىستاۋعا باستاپ كەلگەن بىلىكتى، بەدەلدى، داۋلەتتى ادام. اتا شاڭىراعىن ۇستاپ قالعان ۇرپاعى جامانقۇل نەمەرەسى كەكىلبايدى ۇيلەندىرگەن سوڭ، 1924 جىلى وڭدىدا قايتىس بولعان.

1928-1931 جىلدارداعى تاركىلەۋ كەزىندە كەكىلباي تۋعان جەرىنەن كوشىپ تۇركمەنستاننىڭ كراسنوۆودسكپورتىندا جۇكشى، بەكداش حيميا كاسىپورنىندا ءبىراز جىل جۇمىسشى بولىپ ىستەپ، ەلگە 1937 جىلىباكۋ مەن ماحاچكالا ارقىلى ورالعان سوڭ وڭدىداعى كولحوزدا كولحوزشى، تاۋشىق كەنىشىندە شاحتەر بولدى. 1942 جىلى سوعىسقا الىنىپ، مايداندا 3 رەت جارالانىپ، ستالينگراد ماڭىندا قايتىس بولادى. الايدا كەكىلبايدىڭ دۇنيەدەن وتكەنىن ءۇي ىشىنە بىرنەشە جىلدان سوڭ عانا حابارلايدى. كەكىلباي سوعىسقا اتتانعان جىلى اناسىنىڭ ىشىندە قىز بالا قالادى. ونىڭ ەسىمىن تىلەكتەس دەپ قويادى.

ءابىش كەكىلبايۇلىنىڭ اناسى ايساۋلە جۇمابايقىزى داۋلەتتى، ەل ىشىندە اتى شىققان ءبيدىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلىپ، تاربيەلەنگەن. 1936 جىلى اۋەلى وڭدىدا كولحوزشى، تاۋشىقتا 1942-45 جىلدار ارالىعىندا ستاحانوۆشى شاحتەر، 1945-62 جىلدارى «ەكپىندى» كولحوزىندا جۇمىس ىستەدى.

ءابىش كەكىلبايۇلى 1957 جىلى تاۋشىقتاعى مەكتەپتىڭ 1 سىنىبىنا بارىپ، 1948-1954 جىلدارى وڭدى ورتالاۋ، ال 1956-57 جىلدارى ۇشتاعانداعى ورتا مەكتەپتە وقيدى.

ادەبيەتكە قۇمارلىعى مەكتەپ قابىرعاسىندا باستالادى. 1957 جىلى 5 مامىر «لەنينشىل جاستىڭ» بەلسەندى اۋىلدىق ءتىلشىسى رەتىندە قازاقستان كومسومولى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ماقتاۋ قاعازىمەن ماراپاتتالادى.

قىزمەت جولى

1957 جىلى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە تۇسەدى. ۋنيۆەرسيتەتتە ادەبيەت بىرلەستىگىن باسقارىپ، جاس تالاپتار شوعىرىن جارىققا شىعارادى. سوڭعى كۋرستا وقىپ ءجۇرىپ، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە قىزمەت اتقارادى.

1962-1965 جىلدار ارالىعىندا «لەنينشىل جاس» گازەتىندە ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەدى.

1965-1968 جىلدارى قازكسر مادەنيەت مينيسترلىگىندە،

1968-1970 جىلدارى كەڭەس ارمياسىنىڭ قاتارىندا،

1970-1975 جىلدارى «قازاقفيلم» ستۋدياسىندا باس رەداكتور,

1975-1984 جىلدارى قازاقستان كپ وك مادەنيەت بولىمىندە نۇسقاۋشى، سەكتور مەڭگەرۋشىسى،

1984-1986 جىلدارى قازكسر مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى،

1986-1988 جىلدارى قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ 2-ءشى حاتشىسى،

1989-1990 جىلدارى قازكسر تاريحي جانە مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ قوعامى ورتالىق كەڭەسىنىڭ تورالقا توراعاسى،

1990 جىلى قازاقستان كپ وك ءبولىم مەڭگەرۋشىسى.

1991 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارى كەڭەسىنىڭ مادەنيەت، ءتىل جانە ۇلتارالىق قاتىناستاردى دامىتۋ جونىندەگى كوميتەتتىڭ توراعاسى،

1992-1993 جىلدارى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى،

1993-1995 جىلدارى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك كەڭەسشىسى.

1994-1995 جىلدارى قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ توراعاسى،

1996-2002 جىلدارى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى بولىپ ىستەدى.

2002 جىلدان باستاپ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پارلامەنتى سەناتىنىڭ دەپۋتاتى. ءابىش كەكىلبايۇلى قازاقستان جوعارعى كەڭەسىنە ەكى رەت، ماجىلىسىنەء بىر رەت بالامالى نەگىزدە دەپۋتات بولىپ سايلانادى.

شىعارماشلىعى

ءابىش كەكىلبايۇلىنىڭ العاشقى ولەڭدەر جيناعى «التىن شۋاق» 1962 جىلى، ء«بىر شوكىم بۇلت» 1965 جىلى جارىق كوردى.

اۋىل ومىرىنەن جازىلعان پوۆەست، اڭگىمەلەر جيناعى «دالا باللادالارى» - ءابىش كەكىلبايۇلىنىڭ كەڭ تىنىستى ەپيك، سۋرەتكەرلىك بولاشاعىن تانىتادى. 1974 جىلى «داۋىرمەن بەتپە-بەت» سىن ماقالالار جيناعى، ء«بىر ۋىس توپىراق»، 1979 جىلى «تىراۋ تىراۋ تىرنالار»، ماڭعىستاۋ تۇبەگىنىڭ وتكەنى، بۇگىنى، بولاشاعى تۋرالى «ۇيقىداعى ارۋدىڭ ويانۋى» تاريحي تانىمدىق بايان، 1982 جىلى «شىڭىراۋ» پوۆەستەر جيناعى، 1992-93 جىلدارى تاڭدامالى ەكى تومدىق، 1995 جىلى «زامانمەن سۇحبات» 1998 جىلى «ازاتتىقتىڭ اق تاڭى»، پۋبليتسيستيكالىق ماقالالارى، تولعامدارى، 1999 جىلى 12 تومدىق شىعارمالار جيناعى جارىققا شىقتى.

ءابىش كەكىلبايۇلىنىڭ «ۇركەر» (1981), «ەلەڭ-الاڭ» (1984) روماندارى قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلكەن تابىسى رەتىندە باعالانىپ، قازاق كسر مەملەكەتتىك سىيلىعىن الدى.

2001 جىلى شىققان «تالايعى تاراز»، 2002 جىلى شىققان «شاندوز» تاريحي تاقىرىپتى عىلىمي دايەكپەن، دەرەكپەن تۇسىنىكتى ۇعىمدى ەتىپ جەتكىزۋدىڭ جاڭا باعىت-باعدارىن بەلگىلەپ بەردى. 2009 جىلى «سىر دەستە» دەپ اتالاتىن اۆتوردىڭ كوپ جىلدىق وي-تولعاۋلارى، ەسسە، ەستەلىك، سويلەگەن سوزدەرىنىڭ 5 تومدىق جيناعى جارىققا شىقتى.

ءابىش كەكىلبايۇلىنىڭ كوپتەگەن شىعارمالارى تمد حالىقتارى مەن شەتەل تىلدەرىنە اۋدارىلعان. ول قازسسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ 1986, قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ بەيبىتشىلىك جانە رۋحاني كەلىسىم سىيلىعىنىڭ 1995, «وتان» وردەنىمەن1999, تۇركى ەلدەرى قاۋىمداستىعىنىڭ شەشىمىمەن «تۇركى دۇنيەسىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن سىيلىعىن» الادى. 2003 جىلى «قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ» وردەنىمەن ماراپاتتالدى.

وسىنداي ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا قازاق ادەبيەتىنىڭ نارقاسقاسىنا اينالعان ءابىش كەكىلباەۆقازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى, وتان وردەنى, نازارباەۆ وردەنى, قر تاۋەلسىزدىگىنە 10 جىل مەدالى, قر پارلامەنتىنە 10 جىل مەدالى, استانا قالاسىنا 10 جىل مەدالى, قۇرمەت بەلگىسى وردەنى, دوستاستىق وردەنى, قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى، ەلباسىنىڭ بەيبىتشىلىك جانە رۋحاني كەلىسىم سىيلىعىنىڭ يەگەرى (1995 ج.), قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى سىندى كوپتەگەن ماراپاتتاردى الدى.

Abai.kz