گ.بەيبىتوۆا 1968 ج.

ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ قازان ايىنىڭ باسىندا ەلوردا دا «ماڭگىلىك ەل» – بولاشاعى ءبىرتۇتاس ەل» اتتى رەسپۋبليكالىق پاتريوتتار فورۋمىنا قاتىسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. فورۋم جۇمىسىنا قاتىسۋعا بارعان وبلىس دەلەگاتسياسى قۇرامىندا «اتىراۋ» گازەتى باس رەداكتورىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بيعاليەۆ ەرمەكقالي اعامىزدا بولعان ەدى.

فورۋم بارىسىندا ەرەكەڭ كۋرستاسى، قازاقستان ءباسپاسوزىنىڭ ارداگەرى ءبادۋان يماشۇلى اعامىزبەن تانىستىردى. اعامىزبەن تەز ءتىل تابىسىپ كەتتىم. كەشكىسىن قازاقى داستۇرمەن ءدام تاتىپ كەتەرسىزدەر دەپ داستارقانعا شاقىردى. ءبىزدى بەلگىلەنگەن ۋاقىتتا اعامىز ءوزى كەلىپ كولىگىمەن قالا سىرتىنداعى ۇيىنە الىپ باردى. ەسىك الدىنان قارسى العان اققۇباشا كەلگەن اپامىز بىزگە بايەك بولىپ ءجۇر. ءبادۋان اعامىز «بۇل كىسى مەنىڭ جارىم گۇلجان عازيزقىزى بەيبىتوۆا اپاڭ، اينالايىن» دەپ تانىستىرىپ جاتىر. اپامىزدىڭ ەسىمىن ەستىگەندە ءسال-ءپال ەلەڭ ەتە قالدىم. بۇل كىسى تۋرالى باسپاسوزدەن وقىعانىم جانە تەلەۆيزوردان كورگەنىم ەسىمە ءتۇستى. بىراق ءدال سول  قازاقتىڭ قايسار قىزى، اناسى، بۇگىندە باقىتتى اجە گۇلجان اپاي ەكەندىگىنەن بەيحابار بولعانىم راس. داستارحان باسىندا فورۋم تۋرالى، ەلىمىزدىڭ باتىل دا پاتريوت ازاماتتارى تۋرالى اڭگىمە ءوربىدى. اپامىزدى دا فورۋم جۇمىسىنا شاقىرعان ەكەن. 

...باياۋ اڭگىمەسىن باستاعان اق شاشتى اپامىز بىلايشا سىر شەرتتى. ء«بىز ول كەزدە ونداي ىسكە اتاق پەن داڭق ءۇشىن بارعان جوقپىز. ءبىزدى جىگەرلەندىرگەن، قايراتتاندىرعان ءور ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق مۇددە، ۇلتتىق نامىس ۇشقىنى ءبىزدى جانىدى» دەيدى. گۇلجان عازيزقىزى ءۇشىن ۇلتتىق سانا سول ۇلتتى قۇرايتىن حالىقتىڭ، ءار ادامنىڭ جەكە تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ سىرتىندا ءوز ۇلتىنىڭ مۇددەسىن، حالقىنىڭ تاعدىرىن، ۇرپاعىنىڭ بولاشاعىن ويلاۋ قابىلەتىنىڭ ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، جالپى قوعامعا ءتان ورتاق سيپاتقا يە بولعان سانا دەگەن وي كوكىرەگىندە جاتتى. ۇلتتىق سانا ۇلتتىق دۇنيەتانىمعا نەگىزدەلەتىندىگى بەلگىلى، سوندىقتان دا اكەلەرى عازيزدىڭ جانۇياداعى جەتى بالاسىنا بەرگەن ءتالىم-تاربيەسى بالالارى ءۇشىن ومىرلىك قاعيدا بولىپ قالدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس.

سۋرەتتە سولدان وڭعا قاراي گۇلجان عازيزقىزى، جولداسى بادۋان يماشۇلى، تۇرگەپ تۇرعاندار اققالي احمەت، ەرمەكقالي بيعاليەۆ. قازان ايى، 2015 جىل.

ۇلتتىق مۇددە – سول ۇلتتىڭ قۇرامىنداعى ادامداردىڭ وزدەرىنە ءتان حالىقتىق رۋحاني-مادەني جانە ماتەريالدىق قۇندىلىقتارىن ساقتاي وتىرىپ، ۇلتتىڭ ىلگەرى دامۋىن، ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتۋدى كوزدەيتىن نەگىزگى نىسانالى ورتاق ماقساتى. سوندىقتان گۇلجان عازيزقىزى ءۇشىن ۇلتتىق مۇددە ءومىردىڭ بار سالاسىندا ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرۋعا ءتيىس دەگەن ۇعىم سوناۋ بالالىق شاعىنان ساناسىنا ونەگەلى اكە تاربيەسى ارقىلى ءسىڭىپ قالعان بولاتىن. ء«الى ەسىمدە 1950 جىلداردىڭ باسىندا بەستوبە كەنتىندەگى بالالار باقشاسىنا بەرگەن اكەم  شاشىمدى سيپاپ تۇرىپ «بالام، سەن باراتىن بالالار باقشاسىنىڭ تاربيەشىلەرىنىڭ بارلىعى دا وزگە ۇلت وكىلدەرى. ولار سەنىڭ ەسىمىڭدى وزگەرتىپ، باسقاشا گۋليا، گاليا دەگەن سياقتى ورىسشا اتايتىن بولسا، كەلىسىمىڭدى بەرمە»،- دەدى. بالاباقشاعا بارعان قارشاداي قىز گۇلجاندى قاسىنا شاقىرىپ العان تاربيەشى ل.ا.شپانبەرگ: «داۆاي مى تەبيا ۆ ساديكە بۋدەم نازىۆات گۋلەي. گۋليا وچەن حوروشەە يميا»  دەمەسى بار ما، سوندا مەن جۇلىپ العانداي: «نەت! منە نە نادو نيكاكايا حوروشايا يميا. مەنيا زوۆۋت گۋلجان»، - دەدىم. قارشاداي قىزدان مىناداي باتىل دا تۋرا جاۋاپ كۇتپەگەن جانە قارسىلىقتان توسىلىپ قالعان تاربيەشى قايتا-قايتا باسىن يزەپ، تۇتىعىپ قالعان. ۇلتتىق مۇددەنىڭ قورعاۋشىسى – نامىس. ۇلتتىق نامىس بولماعان جەردە ەزدىك ۇستەمدىك الىپ، ۇلتقا قاتىستى قۇندىلىقتارعا بەيتاراپتىق، نەمەكتىلىك كوزقاراس قالىپتاسادى. نامىسىن جانىعان اكەسى مارقۇم  ءتۇستى مەتاللۋرگيا مينيسترلىگىنە قاراستى اقسۋ، جولىمبەت، بەستوبە كەن ورىندارىندا عۇمىر بويى پارتيالىق جانە باسشىلىق قىزمەت اتقارعان ەل ازاماتى بولاتىن.  

1966 جىلى ورتا مەكتەپتى ۇزدىك ءبىتىرىپ، تسەلينوگراد مەديتسينالىق ينستيتۋتىنىڭ ءبىرىنشى كۋرسىنا مەملەكەتتىك ەمتيحاندى ويداعىداي تاپسىرىپ، وقۋعا تۇسەدى. ينستيتۋتتا بىردە-ءبىر ءپان قازاق تىلىندە وقىتىلمادى. ساباقتار ورىس جانە لاتىنشا وتكىزىلدى. شالعاي اۋىلداردان قازاق تىلىندە ءبىتىرىپ كەلگەن ۇزدىك ستۋدەنتتەردىڭ ورىس ءتىلىن دۇرىس بىلمەۋىنەن وقۋ ۇلگەرىمدەرى كۇرت ناشارلاپ كەتتى. ال، ولارعا ينستيتۋت باسشىلىعى تاراپىنان تيىسىنشە كومەكتەر كورسەتىلمەدى، ياعني قوسىمشا ساباقتار وتكىزىلمەدى. العاشقى سەمەستردىڭ ناتيجەسىمەن ورىس ءتىلىن جەتىك بىلمەيتىن قازاق ستۋدەنتتەرىن وقۋدان شىعارۋ ناۋقانى باستالدى. ستۋدەنتتەردىڭ تالپىنىسى مەن تالاپتارىنا ەشكىم كوڭىل دە نازار اۋدارمادى دەسە دە بولادى. وكىنىشتىسى بولاشاعىنان زور ءۇمىت كۇتتىرەتىن تالاي تالانتى قازاق جاستارىنىڭ «اعا ۇلتتىڭ» ءتىلىن بىلمەگەندىگىنە بايلانىستى بولاشاقتارىنا بالتا شابىلدى. كۋرستاستارىنا جانى اشىعان، مۇنداي كەلەڭسىز جاعدايعا  توزە الماعان قايسار گۇلجان عازيزقىزى ىلعي وزگە ۇلت وكىلدەرىنەن قۇرالعان پروفەسسور-وقىتۋشىلار قۇرامىمەن ءجيى-ءجيى سوزگە كەلىپ قالىپ ءجۇردى. اشىنىپ تۇرىپ، ء«تىلىمىزدىڭ تاعدىرى – ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ تاعدىرىمىز. وعان سالعىرت قاراۋ وزگەنى ەمەس، ءوزىمىزدى سىيلاماۋ، ۇرپاق تاعدىرىن ويلاماۋ» دەگەن ويلارىن اشىق ايتقانى پروفەسسور-وقىتۋشىلاردىڭ كوبىنە ۇناماعانى انىق. سەلت ەتكەن بىرەۋى جوق! جوق! ەندى بۇدان ءارى ارەكەتسىز وتىرا بەرۋ مۇمكىن ەمەستىگىنە كوز جەتكىزگەن ول ناقتى ىسكە كىرىستى. 2 كۋرستاعى 18 جاسار ستۋدەنت قىز مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ قابىرعاسىنان قازاق جاستارىنىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن ءبىر ۇيىم قۇرۋعا بەلىن بەكەم بۋىندى. بولاشاق قۇرىلاتىن ۇيىمنىڭ اتاۋى «ويان، قازاق!» دەپ بەلگىلەندى. ءسويتىپ، سارىارقا توسىندە تاريحىمىزدىڭ «اقتاڭداق» بەتتەرىنە اينالاتىن، ۇلت تاعدىرىنا الاڭدايتىن تاعى ءبىر جاستار ۇيىمى ومىرگە كەلدى. بۇل باتىل ويىن العاش رەت جاتاقحانانىڭ ءبىر بولمەسىندە تۇراتىن ءارى كۋرستاسى ءساليما قاسىموۆاعا جەتكىزدى. ءساليما قۇربىسى بىردەن قولداۋ ءبىلدىردى. العاش ينستيتۋت باسشىلىعىنا جالپى ءبىلىم بەرەتىن پاندەردى قازاق تىلىندە وقىتۋ جونىندە تالاپ قويعان حات جازۋدى قولعا الدى. قايسار قىز ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتاردى قورعاۋعا باعىتتالعان «ويان، قازاق!» اتتى ۇيىم قۇرۋعا شاقىرعان ۇندەۋدىڭ قازاق جانە ورىس تىلىندەگى ءماتىنىن ءوز قولىمەن جازىپ شىقتى. سول ۇندەۋدەن: «قازىر قازاق حالقىن تولىق ورىستاندىرۋ ساياساتى ءجۇرىپ جاتىر. قازاق مەكتەپتەرى جاپپاي جابىلۋدا. بالاباقشالاردا بۇلدىرشىندەر تازا ورىس تىلىندە تاربيەلەنەدى. بارلىق جەردە بىردەي قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسىن قاساقانا تارىلتىپ، بىرتە-بىرتە ۇلتتىق ءتىلىمىزدى مۇلدە جويىپ جىبەرۋ ناۋقانى بەلەڭ العان. ۇلتتىق ءداستۇرىمىز بەن مادەنيەتىمىز وگەيسىپ بارادى. ۇلت وكىلى رەتىندە پارتيا، سوۆەت جانە كومسومول قىزمەتىندە جۇرگەندەر حالىق مۇددەسى ءۇشىن ءبىر اۋىز جىلى ءسوز ايتا المايدى. قازاقشا قويىلعان ەسىمدەرىنەن باس تارتاتىن بالالار كوبەيدى. بىزگە ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن، تۋعان ءتىلىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كۇرەسەتىن كەز كەلدى. كونستيتۋتسيالىق قۇقىمىزعا سايكەس تالاپ ەتەمىز: قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىنە، ۇلتتىڭ ءداستۇرى مەن دىلىنە قىسىم كورسەتۋ توقتاتىلسىن!..».

جازىلعان ۇندەۋدى قۇربىسى ەكەۋى قولدان كوشىرىپ، كوبەيتتى. ۇندەۋدى قالاداعى ستۋدەنتتەر اراسىندا كەڭىنەن تاراتۋدى قولعا الدى. ستۋدەنتتەر اقبايان مالدىباەۆا، جاقسىلىق سارسەمباەۆ، جىبەك بايتىشقانوۆا قولداۋ كورسەتتى. 1968 جىلى گۇلجان عازيزقىزى ءوزىنىڭ ارتىنان مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ تىڭشىسى تۇسكەنىن سەزدى. سول جىلدىڭ قوڭىر كۇزىندە قاھارلى مەكەمە تاراپىنان «شاقىرتۋدا» كەلىپ جەتتى. بۇل تەكسەرىستەن ءوزىن سەنىمدى ۇستاعان باتىل قىز ۇكىمەتكە قارسى ەشقانداي ارەكەت جاسالماعانىن، ەل ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىن مويىندايتىندىعىن، قازاق كسر-ءىنىڭ نەگىزگى زاڭىنا سايكەس قازاقتىڭ ءتىلى، ءداستۇرى مەن مادەنيەتىنىنىڭ قۇقىعىن قورعاۋ تالاپتارىن قويعاندىعىن اشىپ ايتتى. استانادان ارنايى كەلگەن بىرنەشە كوميتەت قىزمەتكەرى جاۋاپ الدى. جاۋاپ الۋ  بارىسىندا گ.ع.بەيبىتوۆاعا ۇيىم قۇرۋعا قاتاڭ تيىم سالىناتىندىعىن ەسكەرتىپ، وقۋ ورىنىندا ۇلتتىق كەمسىتۋ كەمشىلىكتەرىن الدىن الۋ شارالارى جاساقتالاتىندىعى تۋرالى ءمالىم ەتىلدى. اپايدىڭ بۇل تەكسەرىستەن امان-ەسەن شىعۋىنا سەبەپكەر بولعان ازامات سول تۇستاعى وبلىستىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ باسشىسى قابدۋلحاميت نۇرعاليەۆتىڭ كومەگى تيگەندىگىن ەرەكشە ىقىلاسپەن ايتقانى ءبىراز ءجايتتان حابار بەرسە كەرەك. بۇل شاقىرتۋ قاتاڭ شاراعا ۇلاسپاي، بىتىمگەرشىلىك نەگىزىندە بەيبىت تۇردە اياقتالۋى تۋعان حالقىنىڭ ۇلتتىق قاسىرەتىن بار بولمىسىمەن سەزىنگەن ۇلتجاندى ازاماتتىڭ ەڭبەگى ەكەندىگىن اپاي اسا ريزاشىلىق سەزىممەن ايتىپ ءوتتى. 1972 جىلى ينستيتۋتى اياقتاعان جاس مامان بار عۇمىرىن سۇيىكتى ءىسى دەنساۋلىق ساقتاۋ ىسىنە ارنادى. 1978-1989 جىلدارى تسەلينوگراد قالاسىنداعى №2 ەمحانا باس دارىگەرىنىڭ ەمدەۋ جۇمىسى جونىندەگى ورىنباسارى بولىپ ەڭبەك ەتتى. سول ون جىل ءوز جەرىندە وگەيسىتىلگەن ۇلتتىق كادرلار ءۇشىن كۇرەسپەن ءوتتى دەسە دە بولعانداي. ۇلت مۇددەسىن جوعارى قويا بىلگەن بىلىكتى مامان باس دارىگەر، ناعىز شوۆينيستىك كوزقاراستاعى ەكاتەرينا رىباكوۆا ارىپتەسىمەن كوقاراستارى قارسى كەلىپ قالاتىن. سەبەبى، باس دارىگەر بىلىكتى دە ءبىلىمدى ۇلتتىق كادرلاردى ەمحاناعا جاقىنداتپاۋدىڭ قۇيتىرقى ارەكەتتەرىنە باراتىن ەدى. ەكەۋىنىڭ جۇمىس بابىنداعى ەكىۇداي كوزقاراستارى ءۇشىن بولعان كەلىسپەۋشىلىك بىرنەشە رەت قالالىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ءبولىمى مەن قالالىق پارتيا كوميتەتىندە قارالدى دا. ۇلتىق كادرلار ءۇشىن جانىن سالعان بىلىكتى مامان بۇل تەكەتىرەستە تالاي جەڭىسكە جەتتى.  

1989 جىلى قالاداعى جاڭا اشىلاتىن №6 ەمحاناعا باس دارىگەر ەتىپ جىبەردى. «ون ەكىدە ءبىر نۇسقاسى جوق» ەمحانانى اشۋ وتە قيىنشىلىقپەن جۇرگىزىلگەنىن ايتا كەلىپ، «قالالىق ەمحانالاردىڭ بىردە-بىرەۋىندە قازاق باس دارىگەرى جوق، گۇلجان-اۋ، بۇل قورلىقتان قاشان قۇتىلامىز؟» دەگەن قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى ب.ءالىمجانوۆتىڭ ءسوزى نامىسىمدى قايرادى دەپ ەسكە الادى. ۇلتتىق كادرلاردىڭ بولاشاعىن ويلاعان باسشى قالالىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ءبولىمىنىڭ شەكتەۋ قويعانىنا قاراماستان كادرلاردى جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنەن جيناقتادى. تەك ءبىر تالاپ قويدى. ول ءبىلىم مەن بىلىكتىلىك. قايسار قازاق دارىگەرىنىڭ بۇل ارەكەتى وبلىستىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى ۆ.مالتسەۆكە ۇنامادى. ول گۇلجان بەيبىتقىزى «ناعىز ۇلتشىل» دەپ ايىپ تاعىپ، ماسەلەسىن ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى كوميسسيالارعا  قاراتتى. ءوز ءىسىنىڭ بىلىكتى مامانى گۇلجان اپاي وعان ەش مويىمادى، كەرىسىنشە بار كۇش قايراتىن جيناقتاپ، ءوز جۇمىسىنا بىلەك سىبانا كىرىستى. تەكسەرگەن كوميسسيالار باس دارىگەر تاراپىنان ەشقانداي ورەسكەل زاڭ بۇزۋشىلىقتىڭ، مامان كادرلاردىڭ ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگىنە قويار ەشقانداي تالاپتارىنىڭ جوقتىعىن ايتقان سوڭ عانا «ەمحانادا قازاق كادرلارى شەكتەلسىن» دەگەن نەگىزسىز شەشىم شىعارا المادى. بار جوعى 18 جاسىندا ۇلتىنىڭ نامىسىن جىرتىپ «ويان، قازاق!» ۇيىمىن قۇرعان اپامىز اسا قيىنشىلىقپەن ءوزى قۇرعان ۇجىمىندا 21جىل جۇمىس جاساپ، زور ابىروي بەدەلمەن زەينەتكەرلىككە شىقتى. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ «قۇرمەت» وردەنى مەن بىرنەشە مەدالدىڭ يەگەرى اپامىز بۇگىندە ءبادۋان اعامىزبەن ايدار، ايدىن، ايبەك ەسىمدى ۇلدارى مەن نەمەرەلەرىنىڭ قىزىعىن قىزىقتاپ وتىرعان باقىتتى انا.   

...قوشتاسىپ دالاعا شىقتىق. استانا ءتۇنى. ماعان  سول ساتتە تۇنگى اشىق اسپاندا جىمىڭداعان جۇلدىزدار اراسىندا ەرەكشە جارقىراپ تۇرعاندارى بەينە ءبىر ەلىن، تۋعان جەرىن جانىنداي سۇيەتىن گۇلجان بەيبىتقىزى سياقتى مىڭداعان پاتريوتتاردىڭ جارىق جۇلدىزى سياقتى كورىندى.

مىنە، «مەنىڭ ماڭگىلىك ەلىمنىڭ پاتريوتتارى وسىنداي بولۋى كەرەك» دەگەن ماقتانىش سەزىمى كەۋدەمدى كەرنەدى.

اققالي احمەت، ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

Abai.kz