ول تەكتى قازاق ىزدەپ ءجۇر
6 جەلتوقساندا قازاقتىڭ م.اۋەزوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترىندا «ۇلىم، ساعان ايتام...» اتتى بولمىسى بولەك بەنەفيس ءوتتى.
...تال تۇستە-اق قولىنا شام ۇستاعان ءبىر قازاق، «باس ورنىنا موينىنا كۇن ورناتقان ءبىر قازاق» كوپتىڭ اراسىنان... قازاق ىزدەپ ءجۇر. «قازاقپىسىڭ؟». شامدى ادامداردىڭ كوزىنە ءتۇسىرىپ، ۇڭىلە قارايدى. «جوق. ءتۇرىڭ – قازاق». وسىلاي بىرنەشە رەت قايتالانادى. قانبازارداعى قالىڭ جۇرتتىڭ ىشىنەن ادام ىزدەپ سابىلاتىن باياعى افساناداعى ديوگەننىڭ سىرت كوزگە – اپەندى، اڭداعانعا – استارلى تىرلىگى. ديوگەن مىڭ سان ادامنىڭ اراسىنان ادام ىزدەسە، بەكجان قازاقتىڭ جەرىنەن، قازاقتىڭ ەلىنەن قازاق تاپپاي ساندالادى:
– باياعىدا قانداي ەدىم؟
قازاق ەدىم، عاجاپ ەدىم.
ال بۇگىن...
بوس شەلەكتەي داڭعىرلاپ،
جۇرتتا قالدى زار-مۇڭىم.
قانتالاپاي تاعدىرىم،
تونالعاندا ساندىعىم،
اۋىپ ءتۇسىپ انەكەي،
ارتتا قالدى بار جۇگىم.
تۇلدىر تۇلىپ سەكىلدى،
سىرتىم ءبۇتىن كورىنىپ،
ءىشىم ءىرىپ كەتكەندەي،
ەت-جۇرەگىم ەلجىرەپ.
قاراي بەرەم ايناعا،
كەلبەتىمدى كورە الماي،
مىناۋ قازاق دەگەنگە،
سەكەم الىپ، سەنە الماي.
ءتۇرىم قازاق،
ءدىلىم دۇمبىلەز ءھام ءدۇبارا.
باتىپ جاتقان كۇن ارا،
باتپان-باتپان كۇناعا.
تاڭ اعارىپ اتقانمەن،
كۇن قىزارىپ باتپاي ما؟
بىرەۋ كەلىپ جۇرتىمنىڭ،
جۇقاناسىن جوقتاي ما؟
اماناتتا وبال،
سالاۋاتتا ساۋاپ جوق.
كۇنىم ءوتىپ بارادى،
ساۋالىم كوپ،
جاۋاپ جوق.
...مىڭ قازاقتىڭ ىشىنەن
قازاق ىزدەپ جۇرەمىن،
مىڭ ازاپتىڭ ىشىنەن ازاپ ىزدەپ جۇرەمىن.
ءوز جەرىمدە ءوزىمدى ىزدەپ جۇرەمىن،
قورىنعاندا قور بولعان
ءسوزىمدى ىزدەپ جۇرەمىن.
باستان-اياق سىلتىدەي تىنىپ كورەتىن، الدەبىر قاتەلىگىڭدى ءبىلىپ قويعان اكەڭنەن تاياق جەگەندەي دىمىڭ قۇرىپ كورەتىن، جايعاسقان جايىڭ تەاتردىڭ جۇمساق ورىندىعى ەمەس، ءداپ ءبىر الماس قىلىشتىڭ ءجۇزى سەكىلدى، قىلمىسىڭ اشىلىپ قالارداي قىپىلداپ وتىرىپ كورەتىن مونوسپەكتاكلدىڭ باستى لەيتموتيۆى – وسى ولەڭمەن ورىلگەن مونولوگ. «قازاقپىسىڭ؟» دەگەن سۇراقتى اركىم وزىنە تىكەلەي قابىلداپ، ىشتەي جاۋاپ ويلاۋعا تىرىسادى: «شىنىندا دا، مەن قازاقپىن با؟ ءيا، قازاقپىن. قازاقشا سويلەيمىن. مىنە، قازاق تەاترىنا كەلىپ وتىرمىن. بالالارىم قازاق مەكتەبىندە وقيدى. بىراق قازاق بولۋ – تەك وسى عانا ما؟ مەنىڭ بالام قازاق ءانىن تىڭداي ما؟ ۇلت تاريحىن بىلە مە؟ بويىندا قازاقى قادىر-قاسيەتتىڭ تىم بولماسا جۇرناعى بار ما؟ بولماسا، ول كىنالى مە، الدە ونىڭ ساناسىنا سىڭىرە الماعان مەن كىنالىمىن بە؟».
كورەرمەن مونوسپەكتاكلدى تاماشالامايدى، ول وزىمەن-ءوزى ارپالىسىپ، وزىنەن-ءوزى جاۋاپ الىپ، ءوزىن-ءوزى جەگىدەي جەپ وتىرادى. ويتكەنى، ساحنادان ساداقشا اتىلعان سان سۇراق مۇنىڭ جاندى جەرىن ءدال تاۋىپ قادالادى. بۇل – تەك ءسۇيسىنىپ كورىپ، ءسۇيىنىپ قانا شىعاتىن، شاتتانا كورىپ، شاپالاقتاپ وتىراتىن قويىلىم ەمەس. بۇل – كەيىپكەرمەن بىرگە كۇيزەلىپ، بىرگە كۇيىنەتىن، جانە سول كۇيزەلىسكە ءوزىڭنىڭ دە تىكەلەي قاتىسىڭنىڭ بارىن باعامدايتىن، ءتىپتى سول كۇيىنىشكە سەنىڭ دە قوسىپ جاتقان «ۇلەسىڭدى» ساحناداعى بەكجان ءبىلىپ قويىپ، ادەيى ساعان ايتىپ تۇرعانداي قىسىلىپ وتىرىپ كورەتىن دۇنيە.
اكە مەن بالا اراسىنداعى پىكىر قايشىلىعى، كوزقاراستار قاقتىعىسى – قويىلىمداعى نەگىزگى جەلى. مۇندا تەك اكە مەن بالانىڭ ايتىسى عانا ەمەس، وتكەن مەن بۇگىننىڭ، ءداستۇر مەن جاڭانىڭ، جاس پەن كارىنىڭ ماڭگىلىك تارتىسى جاتىر... قازاقتىڭ بەسىگىن ساعىنعان، قوبىزىنىڭ مۇڭىن اڭساعان، دومبىراسىنىڭ ءۇنىن سۇيگەن، شاڭىراقتىڭ كيەسىن، ولەڭ-ءسوزدىڭ جۇيەسىن بىلگەن اكە-بەكجان مەن ەر-توقىمدى ايفونعا ايىرباستاعان، ءانى مەن ءسانىن زامانىنا ساي تاڭداعان، ءححى عاسىردىڭ وكىلى بالا-ماعجان ءوزارا ايتىسا، ءۋاج تالاستىرا وتىرىپ، ورتادان قاق جارىپ شىعار اقيقاتقا جول سالادى. باستاپقىدا مامىلەگە كەلۋى ەكىتالاي كورىنگەن اكەلى-بالالى تۇرىستاردىڭ قويىلىمنىڭ قورىتىندى تۇسىنا قاراي ءسوز ءلامى جاراسىپ، ەلۋدەگى ەل اعاسى مەن جيىرماداعى جاس ۇلان ءوزارا ءتىل تابىسادى. سويتسەك، مانادان بەرگى ايتىس-تارتىسقا ارقاۋ بولعان ۇستانىمدار ۇستاسۋى – شىن مانىندە ۇستاسۋ ەمەس، ۇشتاسۋ ەكەن. بالا-ماعجان اكە-بەكجاننىڭ كوكىرەگىندە ءتۇيىن بوپ قاتقان تۇيتكىلدى تۇگەل اقتارىپ، اعىنان جارىلىپ، اششى زاپىرانىنان ارىلۋى ءۇشىن ايفوندى ادەيى ايتىپتى. ەر-توقىم ەشقايدا كەتپەپتى، قايتا بۇرىنعىسىنان دا قادىرى ارتىپ، اق بوز تۇلپاردىڭ ارقاسىنا قونىپ، اجارى كىرىپ ورالىپتى.
«ايفون» دەمەكشى، پەسانىڭ ساحنالىق تابيعاتىن تاماشا اشقان، سۇبەلى ءسوزدى شىنايى ۆيزۋالدى رەڭككە شىمقاي وراي بىلگەن رەجيسسەر اسقار ماەمەروۆتىڭ تاۋىپ كەتكەن تۇستارىنىڭ ءبىرى – قارا تەلەفونىن قۇلاعىنا جاپسىرىپ، ەرسىلى-قارسىلى سابىلعان ادامداردىڭ ءنوپىرى. جانىڭداعى دوسىڭنان جەلىدەگى «دوسىڭ» كوبەيىپ، بەتپە-بەت سۇحباتتاسۋدان عالامتورداعى اجىك-كۇجىك اڭگىمە سانگە اينالعان بۇگىنگى كۇننىڭ سىقپىتى. سولاردىڭ ارقايسىسىنا ءبىر جۇگىرگەن بەكجاننىڭ ايانىشتى ءحالى. «ايتشى!» دەيدى الگىلەردىڭ ءبىرى. بەكجان ايتا جونەلەدى. قازاقتىڭ تىلىمدەلگەن ءتىلىن ايتادى، جۇلمالانعان ءدىلىن ايتادى، جارالى جانىن ايتادى، ايتەۋىر ەلدىڭ، جەردىڭ زارىن ايتادى. ونى اناۋ تىڭدامايدى. سويتسە، ول ايفوننىڭ ار جاعىنداعى ادامعا ايتىپتى، «ايتشى!» دەپ... ىرگەسىندەگى ءتىرى اداممەن سويلەسپەي، جەلىدەگى «جان دوسىنا» سىر اقتارار جەلىككەن زامان. «اقيقاتتى ايتۋ قانداي قيىن ەد، كورەرمەنى، تىڭدارمانى جوق زالدا!».
وسىدان ون جىل بۇرىن دا قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، «دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنىڭ يەگەرى، دارىندى اكتەر بەكجان تۇرىس بالاسىمەن ديالوگ قۇرىپ، مەرەيتويلىق قويىلىم جاساپ ەدى. ودان بەرى ماعجان دا ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، ازامات بولىپتى، بەكجان دا ەلدىڭ، ۇلتتىڭ ءسوزىن سويلەيتىن، مۇڭىن مۇڭدايتىن ەردىڭ جاسىنا كەلىپتى. ول كەشەگى كەمەل مايتالمانداردى ۇنەمى ۇلگى تۇتاتىنىن بايقاتتى. تەرەڭ تامىردان ءنار الماعان ونەردىڭ ءومىرى شولاق ەكەنىن بىلەدى، ونسىز بۇگىنگى ساحنادا – ءمان بولمايتىنىن، كەلەشەك ونەردە – جان (رۋح) قالمايتىنىن تۇسىنەدى. رەجيسسەرمەن بىرىگە وتىرىپ، ءان شىرقالار تۇستاردا ساحناداعى الىپ ەكراننان ومىردەن ءوتىپ كەتكەن شولپان جانداربەكوۆا، ءسابيرا مايقانوۆا، حاديشا بوكەەۆا، بيكەن ريموۆا، جامال جالمۇحامبەتوۆا، گۇلزيپا سىدىقوۆا، ءامينا ومىرزاقوۆا، كۇلاش سەكسەنباەۆا، فاريدا ءشارىپوۆا، تۇراحان سادىقوۆا سىندى اجە-انالارىن، قۇرمانبەك جانداربەكوۆ، سەركە قوجامقۇلوۆ، قاليبەك قۋانىشباەۆ، ەلۋباي ومىرزاقوۆ، شاكەن ايمانوۆ، نۇرمۇحان ءجانتورين، ىدىرىس نوعايباەۆ، ءانۋار مولدابەكوۆ، ءانۋار بورانباەۆ، جۇماباي مەدەتباەۆ سەكىلدى اكە-اتالارىنىڭ بەينەسىن كورسەتتى. «الماتى اقشامىنىڭ» باس رەداكتورى قالي سارسەنبايدىڭ بەكجاندى «سەركەلەردىڭ سارقىتى» دەپ نە سەبەپتى اتاعانىنا ءسويتىپ تاعى ءبىر رەت كوز جەتكىزدىك.
بەكەڭنىڭ وسىعان دەيىن كوكەيىندە جۇرگەن بۇكىل وي-نيەت، تىلەك-ماقساتىنىڭ ءبارى 1 ساعات 40 مينۋتقا سوزىلعان مونوسپەكتاكلدە كورىنىس تاپتى. ال سول ويعا – وي قوسا بىلگەن، اقىن رەتىندە ءوزىن دە تولعانتىپ جۇرگەن كۇللى تورىعۋ پەن شيرىعۋدى، ارزۋ مەن ارماندى، ءۇمىت پەن كۇدىكتى ادام جانىنداي تەرەڭ جىرعا، اعىپ تۇرعان اق ولەڭگە، كوكىرەگىڭە قوناقتار كوسەم سوزگە كوركەمدەپ تۇسىرگەن باقىت بەدەلحاننىڭ دراماتۋرگ رەتىندە تىنىسىنىڭ اشىلۋى – كەشتىڭ اقجولتاي جاڭالىعى بولدى. «ۇلىم، ساعان ايتام...» تەك ءبىر رەتتىك مەرەتويلىق قويىلىم بولىپ قالماسا ەكەن، تەاتر رەپەرتۋارىنا ەنسە ەكەن» دەسكەن ەلدىڭ ىقىلاسى دا وسىنى اڭعارتادى.
جازۋشى تولەن ابدىكتىڭ ء«بىز ۇشەۋ ەدىك» پەساسىن بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر تەاترىندا مارقۇم رايىمبەك سەيتمەتوۆ قويعان كەزدە، كەرەمەت اسەرگە بولەنگەن كينورەجيسسەر سلامبەك تاۋەكەل: «كىرجۋعىش ماشيناعا كىرىپ شىققانداي ءبىر تازارىپ قالدىق-اۋ!» – دەگەن ەكەن. سول ايتقانداي، «ۇلىم، ساعان ايتام...» قويىلىمى كورەرمەننىڭ كىرلەگەن جانىن تازارتىپ، جۇرەگىن ءبىر شايىپ العانداي بولدى.
...تال تۇستە-اق قولىنا شام ۇستاعان ءبىر قازاق، «باس ورنىنا موينىنا كۇن ورناتقان ءبىر قازاق» كوپتىڭ اراسىنان... ءجاي قازاق ىزدەپ جۇرگەن جوق. ول تەكتى قازاق ىزدەپ ءجۇر. لايىم، تاپسىن، مولىنان تاپسىن. تازارعان جان، جۋىلعان جۇرەكتى قايتىپ كىرلەتپەۋ، كوزىندە شۋاق، كوكىرەگىندە مەيىرىم بار ناعىز باۋىرمال قازاق بولا ءبىلۋ دە – «ونەرگە» اينالعان الاساپىران زامان بۇل. قازاق بولا بىلەيىك. تەكتى قازاق.
ساكەن سىبانباي
Abai.kz
