كۋرستاسىم سەمباي قيسىموۆ تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز

ءبىزدىڭ سەمباي وقۋعا تۇسكەن كەزدە-اق ءار قۇبىلىسقا وزىندىك پىكىرى بار، پايىم-پارقى ورنىققان، قاق-سوقتا جۇمىسى جوق، كيمەلەپ، كيلىگۋدى بىلمەيتىن بىرتوعا جىگىت ەدى. جۇلىنىپ-جۇلقىنىپ العا شىقپاي-اق، ءوزىنىڭ ۇزدىك وقۋىمەن، بايسالدى مىنەزىمەن، ۇستامدىلىعىمەن، دارقاندىعىمەن سىيلى بولدى. اسىرەسە، ونىڭ ورتاسىنان قاق بولىنەتىن قالبىر تاباققا تولتىرا سالىنعان مارجانداي قارا ۋىلدىرىقتى اكەلىپ: «جىگىتتەر، اۋىلدان كەلىپ ەدى،  مىنانى جەپ كورىڭدەرشى» دەپ ميىعىنان كۇلىپ تۇراتىن ءساتى كوز الدىمدا. سول كەزدە ءبىز قازىر تابىلا قويمايتىن سول ۋىلدىرىقتىڭ قادىرىن بىلە-بەرمەيتىن بولارمىز، اسحاناداعى ماكارون، كارتوشكە مەن كوتلەتكە ۇيرەنگەن ستۋدەنت  باسىمىز، سوعان تاماق دەپ قارامايتىن ەدىك. سول قايران «قارا تارى» شالا-شارپى اۋىز تيگەن كۇيىندە، سىرتىندا اعىلشىنشا جازۋى مەن بەكىرە بالىقتىڭ سۋرەتى سالىنعان ادەمى قالبىرىندا ءراسۋا بولىپ، بەكەرگە قاتىپ قالاتىن.

ستۋدەنت - سەمباي

قاشان دا بۇيرەكتەن سىيراق شىعارىپ جۇرەتىن جانات تۇرعانبەكوۆ دەگەن كۋرستاسىمىز وعان:  «سەمباي دەگەن ات ورىسشا، سەنىڭ قازاقشا اتىڭ  - جەتىباي، جەتىباي!» دەپ، ازان شاقىرىپ،  جاڭادان ات قويعان. بىراق ونىڭ وزىنەن باسقا ەشكىم جەتىباي اتاندىرعان جوق.

وقۋ ءبىتىرىپ كەتكەن سوڭ ءبىراز جىلدار وتكەندە ول عىلىمعا قۇسى قۇلاپ، اڭسارى اۋىپ، ديسسەرتاتسيا قورعاماق بولىپ، اتىراۋدان الماتىعا كەلدى. تاقىرىبى ادەبيەت تاريحىنان بولاتىن. مەندە بولماشى بۇيىمتايى بار ەكەن – وزىنە عىلىمي جەتەكشىلىككە ۇسىنىلعان كورنەكتى  عالىم-سىنشى  شەريازدان ەلەۋكەنوۆپەن جاقىن تانىستىرۋدى ءوتىندى. شەكەن اعاعا سەمبايدى كۋرسىمىزدىڭ كوسەمىندەي، ورتامىزداعى سەركەمىزدەي ەتىپ «كۇمپيتە» تانىستىرىپ ەدىم، دوسىمىزدىڭ الىمدىلىعى، عىلىمي جۇمىسىنىڭ بولىمدىلىعىنىڭ ارقاسىندا بولار، تالعامى جوعارى، سىنشىلىعى كىرپياز ۇستازى بىرتىندەپ ءجىبىپ، ەكەۋى توننىڭ ىشكى باۋىنداي ەتەنە بولىپ،  جاقىنداسىپ، ءتىل تابىسىپ كەتتى. ناتيجەسىندە ديسسەرتاتسياسى لايىقتى قورعالىپ، ءبىراز مىقتى عالىمداردىڭ جوعارى باعاسىنا، قولپاش، ماداعىنا يە بولدى.

سول 1997 جىلى سەمباي تالعاردىڭ باۋ-باقشالى شەت جاعىندا پاتەر جالداپ تۇرىپ ەدى، ءبىر  بارعاندا از ۋاقىتتا بۇكىل كورشى-قولاڭىنا سىيلى بولىپ ۇلگىرگەنىن بايقادىم. «سەمبايعا قوناق كەلدى» دەسىپ،  «قوجايىندارىنىڭ» ءبىرى مونشا جاعىپ، بىرەۋلەرى ۇيىندەگى تۇزداعان ء ىشىپ-جەمىن اكەلىپ، جوزى جايىپ، بايەك بولدى. داستارحان جايعاۋدان سەمبايدىڭ ءوزى دە قۇرالاقان ەمەس ەدى.  سول جولى اۋلادا، لاپاس استىندا تۇرعان شاعىن بيللياردتى كورىپ تاڭىرقاپ قالعام، تاڭىرقاعانىم – بيلليارد ستولىنىڭ قولدان جاسالعاندىعى  جانە ونى باسقا شەبەر ەمەس، سەمبايدىڭ ءوزىنىڭ جاساپ شىققاندىعى بولدى. كادىمگىدەي جاسىل شۇعامەن ادىپتەپ، اسەمدەپ، مۇقيات قاپتاپ شىعىپتى. قولى ۇسىناقتى ەكەن. شار قۋالاپ، قارىق بولىپ قالدىق.

عالىم - سەمباي

سول جىلدارى سەمباي استاناعا اۋىسپاق بولدى. گۋميلەۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ ءبىر باسشىسى ماعان تەلەفون سوعىپ، وزدەرىنە مامان مۇعالىمدەر جەتىسپەي جاتقانىن ايتقان بولاتىن. ولارعا ەندى عانا ديسسەرتاتسيا قورعاعان سۋ جاڭا عالىم، ەكپىنى تاۋ جىققانداي مىقتى مامان رەتىندە سەمباي قيسىموۆتى ۇسىندىم. ول بىردەن جۇمىسقا قابىلداندى. ءبىز سياقتى استاناعا قوپارىلا كوشىپ بارعان مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە سول جىلدارى كوپ ۇزاتپاي پاتەر بەرىپ جاتقان. ماعان دا پاتەر ءتيىپ، سەمبايدىڭ جاتار ورنى دا بىردەن شەشىلدى، ءبىزدىڭ ۇيدە تۇراتىن بولدى.

ءبىزدىڭ استاناعا كوشكەنىمىز دە قىزىق.

1998  جىلدىڭ كوكتەمى بولاتىن. مادەنيەت، اقپارات مينيسترلىگىنىڭ تىلدەر دەپارتامەنتىندە جۇمىس ىستەيمىن. اياق-استىنان ارقاعا كوشەتىن بولدىق. ءۇيدىڭ الدىنا ءۇستى جابىق ءداۋ «كاماز» كولىگى كەلىپ توقتادى. «استاناعا باراتىن توسەك-ورىندارىڭدى، جۇكتەرىڭدى تيەڭدەر!» دەيدى. قانداي جۇك تيەرىمىزدى بىلمەيمىز. ويتكەنى، قىزمەت ورنىمىزدان باسقا تابان تىرەر تياناعىمىز جوق، قانداي جاتاقحانا، قانداي بۇرىش تيەرى بەيمالىم. بىزگە ورىن دايىنداۋعا كەتكەن قىزمەتتەسىمىز كەنجەحان  ماتىجاننىڭ ءوزى ءبىر ءىنىسىنىڭ ۇيىنە قونىپ جۇرگەنىن ايتتى. «ۇلكە، كوشكەن كەزدە توسەك-ورىندى ەكىدەن الۋ كەرەك ەكەن. مىناۋ ءىنىمنىڭ جاتار ورنى بىرەۋ-اق، ەكەۋمىز سىيماي جاتىرمىز» دەگەنى ەسىمدە قالىپ قويىپتى. سودان زايىبىم: «كولىككە نە سالايىن؟»دەپ سۇراعاندا مەن شۇبىرتا جونەلدىم: «ەكى قاسىق، ەكى شانىشقى، ەكى كەسە، ەكى تالەڭكە، ەكى كورپە، ەكى جاستىق، ەكى ماتراس...» دەگەن كەزدە ايەلىم:

«تۇرا تۇرشى، ءبارى ەكەۋدەن بولىپ كەتتى عوي، استاناعا جالعىز ءوزىڭ بارا جاتقان جوقسىڭ با، ەكى توسەك نەمەنەگە كەرەك؟» دەپ سۇراپ قالدى. سوندا مەن دە جۇلىپ العانداي: «قوناق كەلسە قوينىما الىپ جاتام با؟» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەدىم. بۇل – سول تۇستا استاناعا كوشۋشىلەر اراسىنا كەڭ تاراپ كەتىپ، ءالى كۇنگە دەيىن كۇلكىلى اڭگىمە بولىپ ءجۇر.

...ءسويتىپ، سول 1998 جىلدىڭ جەلتوقسانىنان باستاپ سەمباي ەكەۋمىز استانانىڭ «ەكى شىراق» اتانعان قوس ءۇيىنىڭ بىرىندەگى 20-قاباتتا، 99-پاتەردە   9-سىنىپتا وقيتىن مەنىڭ بالام ۇشەۋىمىز ەركەكقوس بولىپ، ءبىر قىس بويى بىرگە تۇردىق. تاڭەرتەڭ اسىعىس كەتەمىز، كەشكە قاراي باسىمىز توقايلاسادى. قولىمىز قالت ەتكەندە، استاناعا كوشىپ بارعان كۋرستاستارىمىزبەن باس قوسىپ، تالاي قىزىقتى شاقتاردى باستان وتكەردىك.

1999  جىلى ۇلكەن قارىنداسىم سالتانات وسكەمەندە ەرتىستىڭ  سۋىنا كەتىپ، قايتىس بولدى. ونىڭ جەرلەۋى وتكەن سوڭ دەمالىس الىپ، الماتىعا كەلىپ جاتىر ەدىم، سول تۇستاعى اتىراۋدىڭ اكىمى، الاشتىڭ ارداقتى ازاماتى، دوسىم يمانعالي تاسماعامبەتوۆ  كوڭىل ايتا كەلىپ، ەلىنە شاقىرىپ، وزىمەن بىرگە الىپ كەتتى. يمانعالي بارعالى كەلبەتى جاڭارىپ جاتقان قالانىڭ جاڭا عيماراتتارى مەن مۇراجايلارىن ارالاپ، قۇرمانعازى مەن دينانىڭ ەسكەرتكىشتەرىنە كوز توعايتىپ، اقىرتوبەنىڭ التىن ادامى، باسقا دا قازىنالارىمەن تانىسىپ، رەداكتسيالار مەن كىتاپحانالاردا كەزدەسۋلەر وتكىزىپ، جايىق پەن اتىراۋدىڭ ايدىنىنا قۇلاش ۇرىپ، ءبىر سەرگىپ قالدىم. يمانعالي ءوزى رولگە وتىرىپ، سارايشىققا اپارىپ، حانداردىڭ پانتەونىن كورسەتتى. سونداعى مۇراجايدا جۇدىرىقتاي ءبىر مۇسىنگە ەرەكشە نازارىمدى اۋداردى. قاراسام: قايىقتاعى ەكى ادامنىڭ قۇيتىمداي ءمۇسىنى. ءبىرى - مىقشيىپ ەسكەك ەسىپ وتىرعان، قابىرعاسى ىرسيعان اشاڭ، ارىق ورىس قايىقشىسى بولسا، ەكىنشىسى - وعان قاراما-قارسى بيىك ورىندىقتا وتىرعان ەڭسەلى، باسىندا ءساندى تىماعى بار، قولىن سەرمەي ءتۇسىپ اسەرلى اڭگىمە ايتىپ وتىرعان ءاپايتوس قازاق بايى. ايدارىنان جەل ەسىپ، شارۋاسى دوڭگەلەنىپ، جايىقتان جەلپىنىپ ءوتىپ كەلە جاتقان سىڭايلى. «شىركىن-اي، يمەكە، مىنا مۇسىنشەنى بارىنشا ۇلكەيتىپ، اتىراۋ قالاسىنىنىڭ قاق ورتاسىنا  ۇلكەن ەسكەرتكىش ەتىپ قويسا بولعانداي ەكەن!» دەپ ەدىم، يمانعالي ويلانىپ قالعان. سول مۇسىنشە ءالى ەسىمنەن كەتپەيدى.

وسى ساپاردا مەنەن دە باسقا شارۋاسى شاش-ەتەكتەن بولىپ جاتقان  يمانعاليدىڭ ماعان قولى تيمەي قالعان كەزدەردە ءاردايىم قاسىمدا جازعى دەمالىستا ەلىنە بارعان سەمباي ءجۇردى. ونىمەن بىرگە وتكىزگەن وبلىستىق گازەت رەداكتسياسىنداعى كەزدەسۋ تۋرالى كولدەي ماقالا شىقتى. سوندا جازىلماعان ءبىر ءجايتتى ايتا كەتەيىن.

كەزدەسۋگە بەلگىلى دراماتۋرگ بەرىك قورقىتوۆ اقساقال دا قاتىسىپ، ءسوز سويلەگەن بولاتىن. كەيىن شاي الدىندا قول جۋعا شىققانداعى وڭاشا ءساتتى پايدالانىپ، بەرىك اعا الگىندە عانا قوزعالعان كەنەسارى حان  تاقىرىبىن جالعادى. سول تۇستا تۇرسىن جۇرتباي مەن دۋمان رامازاننىڭ كەنەسارى حاننىڭ باسسۇيەگىن ىزدەۋ ساپارىنىڭ جولجازبالارى دۇركىن-دۇركىن جاريالانعان ەدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ  اڭگىمەمىزگە دە تيەك بولعان.

- ماعان شوقان تۋرالى «كوگىلدىر سالت اتتىلار» دەگەن حيكايا جازعان بەلگىلى ورىس جازۋشىسى سەرگەي ماركوۆ بىردە كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگىن  ور قالاسىنىڭ مۋزەيىنەن ەرتەرەكتە كورگەنىن ايتىپ ەدى،- دەپ باستادى ول،- ماركوۆ: «دالىرەك ايتقاندا، مۋزەيدىڭ وزىنەن ەمەس، ديرەكتورىنىڭ كابينەتىندەگى ستولدان كوردىم. ادامنىڭ باس سۇيەگىنەن جاسالعان ەرەكشە كۇلسالعىشقا تاڭىرقاپ قالعانىمدى بايقاعان ديرەكتور تانىسىم: «بۇل - قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگى!» دەپ ەدى. ۇنىنەن «مۇنداي بۇيىم مەندە عانا بار» دەگەندەي ماردامسىعان ماقتانىش سەزىلگەندەي بولدى. ەرەكشە كۇلسالعىشتى اينالدىرىپ قاراپ، تاڭداي قاعىپ، ورنىنا قويعام. بۇل باس سۇيەكتى كۇلسالعىشقا كىم اينالدىردى، ول بۇل مۋزەيگە قايدان كەلدى، بۇل جاعىنا باس قاتىرۋعا مۇرشا بولمادى. ءبىرشاما ۋاقىت وتكەندە «پراۆدا» گازەتىندە كەنەسارى قوزعالىسىن قارالاعان ماقالا شىعىپ، تاريحشى بەكماحانوۆ سوتتالىپ جاتقان كەزدە مەنىڭ تاعى دا ور قالاسىنا جولىم ءتۇسىپ، باياعى مۋزەي ديرەكتورىمەن قايتا جولىقتىم. بۇل جولى ونىڭ ۇستەلىنەن باس سۇيەك - كۇلسالعىش كوزگە شالىنباعان سوڭ: «قايدا كەتكەن؟» دەپ سۇراپ ەدىم، «پراۆدانىڭ» جويقىن  سىنىنان كەيىن، كەنەسارىنى زەرتتەۋشىلەر توڭىرەگىندە بۇلت قويۋلانا باستاعان سوڭ، ساقتانىپ، «اش قۇلاقتان - تىش قۇلاق» دەپ، جوق قىلدىم» دەپ جاۋاپ بەردى. ونى قالاي جوق قىلدى، قوقىسقا لاقتىردى ما، پەشكە تاستاپ جىبەردى مە، مەن بىلمەيمىن. سۇراپ ەدىم، ورىسشا ايتقاندا: «ۋنيچتوجيل!» دەدى. ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق. ماركوۆتىڭ ايتقانى وسى. انا جىگىتتەر ارامتەر بولىپ، جوقتى بەكەر ىزدەپ ءجۇر. سەن وسى ايتقانىمدى جازساڭشى» دەدى بەرىك اقساقال ماعان بۇرىلىپ.

«اعا، بۇل اڭگىمەنى سىزگە ماركوۆ ايتقان ەكەن، ءسىز ماعان ايتىپ وتىرسىز، ونى مەن جازعاننان گورى ءوزىڭىزدىڭ جازعانىڭىز ءجون ەمەس پە؟» دەپ ەدىم، بەرىك قورقىتوۆ اعا، ءوزى دە قاراتورى ادام، ءوڭى ودان ارمان قوشقىلدانىپ، تۇنەرىپ، ۇندەمەي قالدى. سويتسەم، ول كىسى جاس كەزىندە جازىقسىزدان «حالىق جاۋى» اتانىپ، تۇرمە تەپەرىشىن ابدەن كورگەن ادام ەكەن. شايلىعىپ قالعان جۇرەك ءالى دە سەكەمدەنە بەرەتىن سىڭايلى. ول كىسى جازباپتى. مۇمكىن جازىپ قالدىرعان شىعار؟..

قايران قالعان مەن سىرتقا شىققان سوڭ بۇل اڭگىمەنى سەمبايعا ايتتىم. ەكەۋىمىزدىڭ پىكىرىمىز «باس سۇيەك تابىلسا دا ورىستار ەندى بىزگە بەرە قويمايدى، سەبەبى كۇلسالعىشقا اينالعان ەكسپوناتتى باس سۇيەك دەپ كورسەتۋگە ۇيالاتىنى انىق، ءتىپتى بۇرىن جويىلماسا - ەندى جويىپ جىبەرۋى مۇمكىن. حانىنىڭ باسىنان كۇلسالعىش جاساۋ – قازاقتاي حالىقتى قورلاۋ، كەمسىتۋ، مەيلى بۇل پاتشا زامانىندا بۇراتانا دەپ ەسەپتەلگەن ۇلتقا دەگەن شوۆينيستىك كوزقاراس شىعار، بىراق سول تۇزەتۋگە جاتپايتىن ورەسكەل قاتەلىككە، ءتىپتى تاريح الدىنداعى قىلمىسقا بۇگىنگى ورىس ۇرپاعى جاۋاپكەر بولعىسى كەلمەسى انىق. سوندىقتان، حان باسىنىڭ جوعالعانى - جوعالعان» دەگەنگە سايعان بولاتىن.

كەيىنگى ءبىر تۇستا قازاقستاننىڭ رەسەيدە وتكەن مادەني جىلىنىڭ قورىتىندىسى كەزىندە ەكى ەلدىڭ سول تۇستاعى مادەنيەت مينيسترلەرى م.قۇل-مۇحاممەد پەن م.شۆىدكويدىڭ كرەمل مۇراجايىنداعى كەزدەسۋىنە كۋا بولىپ ەدىم. سوندا سۇڭعىلا مۇحتار باۋىرىمىزدىڭ: «مەن بۇل كىسىگە ارىپتەستىگىمىزدى ايتپاعاندا ارامىزداعى كوپ جىلعى جاقىن دوستىعىمىزدى پايدالانىپ، كەنەسارى حاننىڭ باسىن تاۋىپ بەرۋگە قولقا سالىپ، ىزدەتىپ قويدىم. قۇداي بۇيىرتسا، جاقىندا تاۋىپ بەرمەك» دەگەنى ەسىمدە. بىراق، سول  رەسەيدىڭ كۇللى مۇراجايى قولىندا تۇرعان شۆىدكويدىڭ ءوزى تاۋىپ بەرە الماۋىندا الگىندەي ءبىر گاپتىڭ بارى انىق. تاپقان كۇننىڭ وزىندە كۇلدىرەگەن كۇلسالعىشتى  «حانىڭنىڭ ارداقتى باسى مىناۋ» دەپ قاي بەتىمەن كورسەتپەك؟! 

جاز شىعا سەمبايعا ۋنيۆەرسيتەت پاتەر بولگەن ەكەن. ء«ۇش بولمەدەن باس تارتتىم، «ماعان ءبىر بولمەسى دە جەتەدى» دەدىم» دەپ ميىعىنان كۇلىپ كەلىپ تۇر. قاناعاتشىلدىعىن قويساڭشى! ءسويتىپ، وعان ەنشى بەرىپ، ءبولىپ شىعاردىق. العان پاتەرى بۇرىنعى اۋديتوريا بولىپ شىقتى.ونىڭ ءىشىن قابىرعامەن  ءبولىپ، اس ءۇيى بار، ۇياداي قۇتحاناعا اينالدىرعانىنا كۋامىن. سول تۇستا ول «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە ىستەيتىن سەيفوللا شايىنعازين دەگەن قالامداس دوس-قۇرداس تاۋىپ، ەكەۋى بوس ۋاقىتتارىن بىرگە وتكىزىپ ءجۇردى. مەنىڭ جۇمىسىم ۇكىمەتكە اۋىسىپ، قاعازباستى قاربالاستان بوس ۋاقىت دەگەننەن جۇرداي بولدىم. كوپ ۇزاماي قايتادان الماتىعا كوشىپ كەتتىم دە، كورىسۋىمىز ءتىپتى سيرەكسي باستادى.

بىردە «سەمباي اۋىرىپ ءجۇر ەكەن» دەدى استاناداعى ءبىر كۋرستاسىمىز. «اۋىرمايتىن ادام بار ما، تىماۋ-سىماۋ شىعار» دەپ، وعان ءمان بەرە قويماپ ەدىم، ءبىر كۇنى «سەمبايدان ايىرىلىپ قالدىق!» دەگەن اۋىر حابار «دۇڭك» ەتە تۇسكەندە سەنەر-سەنبەسىمدى بىلمەي قالدىم. «ەندى بىزگە سەمباي جوق» دەگەنگە ءالى سەنگىم كەلمەيدى. ابزال ازامات، ارداقتى دوس، ايىرىلىسۋعا قيمايتىن سىيلاس، جۇرەكتەس جولداس ەدى.

سىيلاستىق بولعان جەردە قيماستىق تا بولاتىنىنا كوز جەتتى.

ۇلىقبەك ەسداۋلەت

Abai.kz