قازاق  حاندىعىنىڭ تاريحى، تۇپتەپ  كەلگەندە، ەل  بولۋ  جولىنداعى  كۇرەستىڭ  تاريحى. بىردە  شارىقتاپ، بىردە  قۇلدىراعانىنا  قاراماستان، قازاق  حاندىعى  ءومىر سۇرگەن  زاماندا  قازاق  حالقى  ءوزىنىڭ  ۇلتتىق  تولتۋمالىعىن  ءبىرجولاتا  ورنىقتىرىپ  ۇلگەردى. قازاق  حاندىعى  كەزىندە  قازاق  حالقى  ۇلت  رەتىندە  ءوزىنىڭ  مادەني-رۋحاني  جانە  مورالدىق-ەتيكالىق  قالىپتارىن  دارالاپ الدى. ءتاڭىردىڭ  ءوزى  تىلەۋلەس  بولعانداي، ارقالى ونەر  تۇرلەرى  اسقاق  رۋحتى  ءتولتۋما  بولمىسىن  قالىپتاستىردى. ءسوز  جوق،  مۇنىڭ  ءبارى  ەڭ  الدىمەن  قازاق  حاندىعى  كەزىندە  ءساتتى  جۇرگىزىلگەن  مەملەكەتتىك  يدەولوگيا  مەن  ۇلتتىق يدەيانىڭ تىكەلەي  ناتيجەسى  ەدى  دەپ  ايتۋعا  نەگىز  مول.

التىن  وردا، اق  وردا، كوك  وردا  جۇرتىنداعى  الەۋمەتتىڭ  تەڭىزدەي  تولقىپ، سۋداي  ساپىرىلىسۋى بارىسىندا  قازاق  حاندىعىنىڭ  اياسىنا توپتاسقان  رۋ-تايپالار  دا  مەيىلىنشە  الاشابىر  بولاتىن. وسىناۋ  تاريحي  زوبالاڭ  زاماننىڭ  ەڭ  ايقىن  ايعاعىن،  كۇنى  بۇگىنگە  دەيىن  ءبىر رۋ-تايپانىڭ  بىرنەشە  تۇركى  تەكتەس  حالىقتار  قۇرامىندا  ۇشىراسۋىنان  دا  اڭعارۋعا  بولادى. سول التىن وردانىڭ  دا تۇبىنە  جەتكەن  بىرلىكسىز  تىرلىك، ءار ءبىرى  ءوز قارا  باسىن كۇيتتەگەنى سەبەپ بولعان-دى. نەشە  ءتۇرلى قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردە، تالاي  اۋمالى-توكپەلى زامانداردا، موڭعول شاپقىنشىلىعى، اسىرەسە ورىس  وتارلاۋى، رەسەي مەن قىتاي ادەيى  قالماق پەن جوڭعاردى  قازاققا  ايداپ سالۋى، قوقان حاندىعىنىڭ  بودانىنا  تۇسكەن  تۇستا دا ەدىل مەن التاي، قاراتاۋ مەن سارىارقا  ارالىعىن  مەكەندەگەن  ۇلت پەن ۇلىستار  قازاقتىعىن  جوعالتقان  جوق. 

قازاق  حاندىعىن جاساقتاعان  كەمەڭگەرلەر  ءا دەگەننەن  مىقتاپ ەسكەرگەن، ساحارا توسىندە  سۋداي  ساپىرىلىسىپ، ميداي  ارالاسقان  رۋ-تايپالاردىڭ  تانىم-تۇسىنىگىندەگى  ەڭ  كيەلى جارالىم بولىپ  تابىلاتىن  ەتنوتەكتى  نەگىز  ەتپەي، ءبىر  تىلدە  سويلەپ  تۇرماي  جۇرتشىلىقتى  ءبىر  مۇددەگە   جۇمىلدىرۋ  مۇمكىن  ەمەس  ەدى. ءيسى  قازاقتى  الاش  نەمەسە  قازاق  دەپ  اتالاتىن  ءبىر  كىسىدەن  تارالۋى  دا  ەتنوتۇتاستىقتى  كوكسەۋدەن  تۋعان  ۇلى  شارتتىلىق، ۇلى بىرلىك يدەياسى  دەۋگە  تولىق  نەگىز  مول. وسىلاي بابالار  اماناتى – بىرلىك ەدى. بىرلىك  ەلىم  دەگەن  تارلاندى  تالاۋعا  بەرمەۋدەن  تانىلادى. بىرلىگى  مىقتى، ساناسى  سەرگەك  ەلگە  سىرتتان  كەلەر  سەرگەلدەڭ  جوق. سول سەبەپتى،  ءبىز  قازاق  ءۇشىن،  سانانى  سەرپۋ  ءۇشىن  بىرلىكتى  تۋ، تاتۋلىقتى  تۇعىر  ەتۋ – تۋرا  جول. ارينە، رۋحى  كۇشتى، بولاشاققا  سەنىمى  مول  حالىق  قانا  قانداي  قيىندىققا  دا شىداس  بەرە الادى.

ءومىر بولعان  سوڭ  رۋ-تايپالار  اراسىنداعى  جالعىز-جارىم تەنتەك-شودىرلاردىڭ  بىردە  تاتۋ، بىردە  قاتۋ  مىنەز-قىلىعىمەن كورىنۋى – تابيعي  قۇبىلىس. الايدا  قازاقتىڭ  ءداستۇرلى  قوعامىندا  رۋ مەن  رۋدىڭ، تايپا  مەن  تايپانىڭ  اراسى  كورمەستەي  بولىپ  سۋىسىپ  كەتكەن  جاعدايدى  اقساقال  تاريح  بىلمەيدى. ولاي  بولۋى  مۇمكىن  دە  ەمەس.

ويتكەنى، قارعا  تامىرلى  قازاقتىڭ  تۋىسقاندىق  جۇيەسى  ءبىر  جاعىنان،  بىرلىك-ءپاتۋانى  ەڭ  ۇلى  قۇندىلىققا  بالاپ  وتىراتىن  رۋ-تايپا  باسشىلارى  ەكىنشى  جاعىنان  تەگەۋرىندى  ىقپال  ەتىپ،  ەل  ىشىندەگى  قىربايلىقتىڭ  ۋشىعىپ  كەتۋىنە  استە  جول  بەرمەگەن. دەمەك، قازاقتىڭ  ءداستۇرلى  قوعامىنداعى  رۋ-تايپالاردى  ءوزارا  ورەلەستىرىپ، ولاردى  ءبىر-بىرىنەن  نە  ارتىق، نە  كەم  ەتىپ  كورسەتۋ  ۇردىستەرى  ءومىر  شىندىعىنا  ساي  كەلمەيدى. قازاقتىڭ  ءداستۇرلى  قوعامىندا  ءاربىر  رۋدىڭ  الەۋمەتتىك-ساياسي قۇرىلىم  رەتىندە  مەملەكەتتىك  ىستەرگە  ارالاسۋى  وزىنەن-ءوزى  رۋلار  اراسىنداعى  تەڭدىكتى  قالىپتاستىرعان. مۇنى  تەرەڭ  سەزىنىپ، ەلدىك  ىستەرگە  بەلسەندى  ارالاسقان  رۋلاردىڭ  قاشان دا  مەرەي-مارتەبەلەرى  جوعارى  بولعان. 

حح عاسىر  قازاق  تاريحىنا  ۇلى  وزگەرىستەر  اكەلدى. ولاردىڭ  ىشىندە  ۇلتتى  ۇلىقتاعاندارى دا، ۇلتتىڭ  قاسىرەتىنە اينالدىرعاندارى دا بار. حح عاسىر  باسىنداعى  قازاق  قوعامى  ۇمىتىنەن  كۇدىگى  باسىم  وزگەرىستەر  مەن  قايشىلىقتارعا  تولى  بولاتىن. ۇلتتى  ۇيىستىراتىن  مەملەكەتتىلىكتىڭ  ورنىن  وتارلاۋ  ميسسياسىن  كوزدەگەن  اكىمشىلىك  باسقارۋ  ورگاندارى  باستى، قازاق  حالقىنىڭ  يەلىگىنەن  الىنىپ، مەملەكەتتىك  مەنشىك  دەپ  جاريالانعان  جەر  اكىمشىلىك-اۋماقتىق  بولىسكە  ءتۇستى، ءداستۇرلى  شارۋاشىلىق-مادەني  ءتيپى  كاپيتاليستىك  قاتىناستارعا  ازدى-كوپتى  بەيىمدەلگەنىمەن، يمپەريالىق  وكتەمدىككە  قۇرىلعان  باسەكەگە  توتەپ  بەرە  المايتىنى  بەلگىلى  بولدى.

بۇل بارشا  الەمنىڭ  قايتا  بولىسكە  كىرىسىپ  كەتكەن  ءداۋىرى  ەدى. الدىلەر  ءالسىزدى  بورىدەي  تالاعان، قازاقتىڭ  حالىق  رەتىندە  ساقتالىپ  قالاتىن-قالمايتىنى  بەيمالىم  عاسىرلار  توعىسىندا  الەۋمەتتىك  ىلگەرىلەۋ  اتاۋلىنى  قوعامدىق-ەكونوميكالىق  فورماتسيامەن، پرولەتارياتتىڭ  تاپ  كۇرەسىمەن،  سوتسياليستىك  رەۆوليۋتسيامەن  بايلانىستىرۋشى  ءىلىم – تاريحقا  ماتەرياليستىك  كوزقاراس، شىعىستىق  ءومىر  زاڭدىلىقتارى  مەن  اقيقاتىنان  الشاق  جاتقانىن  اشكەرەلەگەن  قۇبىلىس  قازاق  دالاسىندا  دۇنيەگە  كەلدى.

تورلاعان  تۇماننان  جول  تاپپاي  تۇرعان  حالقىن  ورگە  سۇيرەگەن  كۇش  الاش  قوزعالىسى  ەدى. ساياسي مادەنيەتى  الەمدىك  دەڭگەيگە  كوتەرىلگەن،  كاسىبي  دايارلىعى  زامانىنىڭ  سۇرانىسىنا  ساي، ادامگەرشىلىك-يماندىق  قاسيەتتەرى  ۇلى  دالانىڭ  سان   عاسىرلىق  قاستەرلى  قۇندىلىقتارىمەن  سۋعارىلعان  ءا. بوكەيحان، ا. بايتۇرسىنۇلى، م. دۋلاتۇلى، م.تىنىشبايۇلى، ج. اقپايۇلى، ب. قاراتايۇلى  سىندى  دۇلدۇلدەر  باستاپقىدا  وسىناۋ  قوزعالىستىڭ  تۇلعالىق-ينتەللەكتۋالدىق  الەۋەتىن  سومداسا، ىلە-شالا ح. دوسمۇحامەدۇلى، م. جۇمابايۇلى، س. سەيفۋللين، ت. رىسقۇل، س. سادۋاقاسۇلى، م. اۋەزۇلى، ج. ايماۋىتۇلى، م. شوقاي  تاعى باسقالار ارلەندىردى.

اڭگىمە ولاردىڭ  ءبارى  ۇلتشىل، ۇلتجاندى، ۇلتى  ءۇشىن  ءبىلىمى  مەن  بىلىگىن،  كۇش-قۋاتىن  جۇمساعانىندا  ەمەس، ءتىپتى  تۋعان  حالقى  ءۇشىن  قۇرباندىققا  بارعانىندا دەپ تۇسىنگەن ءجون. ۇلت  مۇددەسىن   تۋ  ەتىپ كوتەرگەن  الاش  زيالىلارى  قازاق  قوعامىن  وتارلىق  ەزگىدەن  الىپ  شىعاتىن،  دامىپ  كەتكەن  ەلدەر  قاتارىنا  قوساتىن  جولداردى  ىزدەگەندە  پىكىر   الۋاندىعىن  جوققا  شىعارمادى. عاسىر  باسىنداعى  الاش  زيالىلارىن  ۇلى  ىستەرگە  جۇمىلدىرعان،  قوعامدىق-ساياسي،  شىعارماشىلىق  ىزدەنىستەرىنە  نەگىز  قالاعان  ۇلتتىق  يدەيانىڭ  باستاۋ  بۇلاعى،  بىرىنشىدەن،  تۋعان  حالقىنىڭ  جان  توزگىسىز  اۋىر  ءحالى، ەكىنشىدەن،  قايشىلىققا  بەلشەسىنەن  باتقان  رەسەيدە  ليبەراليزمنىڭ  كۇشەيۋى، ۇشىنشىدەن،  الەمدە  ۇلت-ازاتتىق  قوزعالىسىنىڭ  جاندانۋى  بولسا، ءمانى  مەن  مىندەتتەرى  1905-1907  جىلدارداعى  ورىس-جاپون سوعىسى  تۇسىندا  جۇيەلەندى.  ىشكى  رەسەيدەگى  پارتيالار  مەن  اعىمدار  شارپىسى، سامودەرجاۆيەنىڭ  ىرگەسىن  شايقاپ،  بەدەلىن  تۇسىرگەن  ەرەۋىلدەر  مەن  كوتەرىلىستەر  ۇلت  زيالىلارى  مەن  وقىعاندارىنا  دا،  قالىڭ  بۇقارا  دا  وي  سالدى،  ءىس-ارەكەتكە   شاقىردى،  ەسەيۋ  مەكتەبىنە  اينالدى. وتارلىق  ەزگىگە  قارسى  كۇرەستىڭ  جاڭا  تۇرلەرى  دۇنيەگە  كەلدى.

وسىنداي زامان  زاردابىنا  توزگىسى  كەلمەگەن، اق  پاتشا  ۇلىقتارى  مەن  ءوزارا  شەن  ءۇشىن  يتشە  ىرىلداسقان  ەل  باسشىلارىنان  كوڭىلى  قالعان،  (قازىرگى  شىعىس  قازاقستان  وبلىسى  زايسان  اۋدانى  كەڭدىرلىك)  اۋىلدا  تۋىپ-وسكەن  زۋقا ءسابيتۇلى  وزىنە  قاراستى  جانە  تىلەۋلەس  اعايىن-تۋىستارىن  ەرتىپ، سايقىننان  ورىستىڭ  بودانىنان  اۋلاق  ساۋىرعا  بارىپ  قونىستانادى. جاستايىنان  ەرەن  زەرەك  وسكەن  زۋقا ءدىني  ءبىلىمى  مول، اۋزى  دۋالى  شەشەن  ءتىلدى، مەشىتكە  بارىپ، مەدرەسە  ۇستاپ، شاكىرتتەر  تاربيەلەيدى. كەيىنىرەك  ۇستازدىق  ەمەس،  جالپى  ۇلتقى  قىزمەت  ەتۋ  جولىنا  ءبىرجولا  تۇسەدى.

حح عاسىردىڭ  باسىندا  ەل-جەرىمەن  بوتەن  جۇرتتىڭ  قولىندا   قالىپ  قويعان  قانداستارىنا  اراشا  ءتۇسىپ، باسشىسىز، بيلىكسىز، قورعانسىز،  قارۋسىز  حالقىن  جان-جاعىنان  تالان-تاراجعا  ۇشىراتقان  ۇكىمەتكە  قارسى  تۇرىپ، قىزعىشتاي  قورعايدى. الەۋمەتتىك   تەڭسىزدىكتەرمەن  ءومىرىنىڭ  سوڭىنا  دەيىن  بەل  شەشپەي،  اتتان  تۇسپەي،  اياۋسىز  كۇرەسكەن  تاريحي  قولباسشى. 1928  جىلى  التايعا  قوسىمشا  قورعانىس  ەلشىسى  بولىپ  ۆي جىڭگو  دەيتىن  باسشى  كەلىپ، قاراپايىم  حالىقتى  قان  قاقساتادى. اسكەري  كۇشپەن  وزبىرلىق  جۇرگىزىپ، سالىقتى  شەكتەن  تىس  اۋىرلاتىپ، ەلدى  ەرەكشە  قينايدى. ۆي جىڭگونىڭ  بۇل  زۇلىمدىعىنا  شىداماعان  زۋقا  باتىر  قول  جيناپ  قارسى  شىعادى. زۋقا  ءسابيتۇلى  تۋرالى  قىتايدا  ەكى  كىتاپ  جارىق  كوردى. ءبىرى  باتىرحان  قۇسبەگيننىڭ  «زۋقا  باتىر» رومانى بولسا، ەكىنشىسى 45 جىل تۇرمەدە  وتىرعان  قاجىعۇمار  شابدانۇلىنىڭ  «پانا» رومانى.  

ارينە، وتكەنگە  سالاۋات، مۇندايدا بولاشاعىنان  ءۇمىتى  بار  ەل  تاريحي  زارداپتان  ارىلۋدى  ۇلتتىڭ  ۇلى  مۇراتىنا  اينالدىرۋى  قاجەت. وتارشىلدىق  مۇددە ورنىقتىرعان  قوعامدىق-الەۋمەتتىك  قۇرىلىم  مەن  ديكتاتۋرالىق  رەجيم  ۇستەمدىك  قۇرعان ورتادا  ءداستۇرلى  ەنشى  ينستيتۋتىنىڭ  ساقتالىپ  قالۋى  مۇمكىن  ەمەس  ەدى.

ۇلت  تاعدىرى  جاتتىڭ  قۇزىرىنا  تاپ  بولعاندا  ەتنوستىڭ  ىشتەن  ءىريتىن  امبەباپ  زاڭدىلىعى  قازاق  قوعامىن  دا  از  ۋاقىت  اياسىندا  ىندەتتەي  جايلاپ  ۇلگەردى. بۇل  رەتتە  ءداستۇرلى  قازاق  قوعامىنداعى  رۋ-تايپالىق  جۇيەنى  جاراستىرىپ  وتىراتىن  ەنشىلەستىك  ينستيتۋتى  سياقتى  تەگەۋرىندى  تەتىكتەر  وتارشىلدىق  جۇيەنىڭ  ەڭ  العاشقى  قۇربانى  بولۋى  زاڭدى  ەدى. ىرگەلى  رۋ  اياسىنان  كىشى  رۋدىڭ  ەنشى  الىپ، جەكە  رۋ  بولىپ  ءبولىنىپ  شىعۋ  ءداستۇرىنىڭ  مۇلدە  توقتاي  باستاعانىنا  العاش  رەت  ۆ.ۆ. رادلوۆ  نازار  اۋداردى  جانە  رەسەي  وتارشىلدىعىنا  بايلانىستى  دەندەپ  بارا  جاتقان  بۇل  ءۇردىس  ءتۇپتىڭ-تۇبىندە  قازاق  قوعامىن  ازدىرىپ-توزدىرىپ،  قايىرشىلىققا  الىپ  كەلەتىنىن  اتاپ  كورسەتكەن  بولاتىن. كورەگەن  عالىمنىڭ  ايتقانى  ايداي  كەلگەنىنە  تاريح  كۋا. (ۆ.ۆ. رادلوۆ. ك ۆوپروسۋ  وب  كيرگيزاح—سپ ب. 1893گ. ستر 82-83) 

الايدا  باردى  بار دەۋمەن  بىرگە،  جوقتى  جوق  دەۋ  دە  شىندىق  جولى  ەكەنىن  ەستەن  شىعارماۋ  پارىز. ويتكەنى، شىندىق  جولىنان  اۋىتقىپ، كوزگە  ءتۇسۋدىڭ  كۇپىرشىلىگىمەن، جوقتى  جاسىرىپ،  باردىڭ  باعاسىن  اسىرىپ، ازدى-كوپتى  جەتىستىگىمىزگە  جەلپىرىپ، ورەكپي  بەرۋ دە ورگە  باستىرمايدى. ونىڭ  ورنىنا  توڭىرەكتە بولىپ  جاتقاننىڭ  بارىنە  بايىپپەن  قاراپ، جەتكەنىمىزدى  ەستەلىكپەن  جەتىلدىرە  وتىرىپ، كەشەگى  بوداندىقتىڭ  بوداۋىنا   كەتكەن  قۇندىلىقتارىمىزدى  تۇگەلدەي  تۇگەندەپ، حالىقتىق  قاسيەتىمىزدى  قالپىنا  كەلتىرىپ، قازاقتىڭ  الەمگە  تانىلا  باستاعان  اتىنا  زاتى  ساي  ەل  بولۋى  قاجەتتىگىن  قاپەردەن  شىعارماي، ءار  ءساتتى  يگىلىككە  اينالدىرۋ  قامىندا  بولعانىمىز  ابزال. ءبىز  سياقتى  جوعالتقانى  كوپ  حالىققا  باسقاشا  بولۋ  جاقسىلىق  اكەلمەيدى.

جۇمامۇرات   ءشامشى، جۋرناليست، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz