قازىرگى ماڭعول حالقى جونىندە ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتا كەتەلىك. كەزىندە، سي-سيا اتانىپ جۇرگەن تاڭعۇتتاردى، ۇگەدەي حان باعىندىرىپ، ولارعا دا، ماڭعول دەگەن اتاۋ بەرگەن. ولارمەن قوسا مانچجۋرلار (جۋجاندار) تۋنيستەر، تۋنگۋستار، كەيبىر تيبەت تايپالارى دا ماڭعول اتانعان. قازرگى ماڭعوليادا تۇراتىن حالىق وسىلاردىڭ ۇرپاقتارى. قويشىعارا اعامىزدىڭ ايتقانىنداي، بۇلاردىڭ اتى ماڭعول بولسا دا، زاتى كەشەگى مىڭعۇل ەمەس. بۇلاردىڭ شىڭعىس حاننىڭ شىعۋ تەگىنە، ءتۇبى تۇرىك سوزاققا، قاراقالپاققا، قياتقا، قوڭىراتقا،  ەشقانداي دا، قاتىستارى جوق. قازىرگى ماڭعولداردىڭ ورمان، تيبەت حالىقتارىنىڭ ۇرپاقتارى بولعان سوڭ، بۇلاردىڭ وتكەن تاريحىندا نەشە عاسىر ءومىر سۇرگەن قاعاناتتار قۇرۋ، مەملەكەتشىلدىك بولۋ، زاڭ شىعارۋ، ەڭ الدىڭعى قاتارلى اسكەر قالىپتاستىرۋ تاجىربيەسى بولعان جوق. بۇنداي باي تاجىربيە تەك قانا تۇرىك حالقىندا بولدى. وردادا ون ءتورت جىل ءومىرىن وتكىزگەن ماركو پولو ءوزىنىڭ جازعاندارىندا، ۇلى ماڭعول حاندىعىندا، حاننىڭ دا، قارانىڭ دا تۇرىك تىلىندە سويلەيتىندەرىن ايتقان. وسىدان ارتىق قانداي دالەل كەرەك؟  

     مەنىڭشە، بۇگىنگى تاڭدا، شىڭعىس حاننىڭ تۇرىك ەكەنىن دالەلدەپ باس قاتىرىپ جاتۋدىڭ ەشبىر قاجەتى جوق. ويتكەنى، بەلگىلى عالىم-جازۋشى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ جانە «كۇلتەگىن» سىيلىعىنىڭ يەگەرى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى قويشىعارا سالعاراۇلى ءوزىنىڭ جازعان «مىڭعۇل، مەن ماڭعول جانە ءۇش شىڭعىس» اتتى كىتابىندە تاريحتىڭ، شەجىرەنىڭ جىلىك مايىن شاعىپ تۇرىپ، شىڭعىس حاننىڭ تۇرىك حالقىنىڭ پەرزەنتى ەكەنىن، وعان ەرگەن تايپالاردىڭ تۇرىك تايپالارى ەكەندەرىن جەتە دالەلدەپ، ەندى بۇدان بىلاي شىڭعىس حان تۇرىك پە، ماڭعول ما؟ دەگەن سۇراقتىڭ تۋىنداۋىنا مۇرشا بەرمەستەي ەتىپ نۇكتەسىن قويعان. باياعىدا، قازداۋىستى قازىبەكتىڭ ۇلى بەكبولات بي، ءوزىنىڭ العىرلىعى جونىندە ابىلاي حانعا ايتقاندا: «ورال تاۋدىڭ ور تۇلكىسى، اينالا قۋساڭ يت جەتپەس!» دەگەن ەكەن. قويشىعارا اعامىزدىڭ ءتاريحتى سويلەگەندەگى العىرلىعى، باسقالاردان وق بويى وزىق ەكەنى ايدان انىق.

     عالىم-جازۋشىنىڭ بۇل ەڭبەگىنە بىزدەر راشيدەننىڭ، ابىلعازىنىڭ ەڭبەكتەرىنە قاراعانداي، دەرەككوز رەتىندە قاراعانىمىز ءجون بولادى. سوندىقتان، كوشىرىپ الىپ جازعانداي بولماي، وسى ەڭبەككە دەرەككوز رەتىندە سىلتەمە جاساپ، بۇرىن-سوڭدى ايتىلماعان ءبىر قىزىقتى قوسىمشا دالەلدى كەلتىرگىم كەلەدى. قويشىعارا سالعاراۇلى ءوزىنىڭ ەڭبەگىنىڭ «قازىرگى ماڭعولدار» اتتى تاراۋىندا بىلاي دەگەن ەكەن:

     «رەسەيدىڭ رەسمي تاريحىندا ورىس حالقىنىڭ ءۇش عاسىرداي تاتار-ماڭعول باسقىنشىلارىنىڭ ەزگىسىندە بولعانى ايتىلادى. ءبىر ەمەس، ءۇش عاسىر، ياعني، 300 جىل! وسىنشاما ۋاقىت قوجالىق جاساپ، ءوز ۇستەمدىكتەرىن ورناتقان ەلدىڭ بۇگىنىگى ورىس ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە ماڭعولدىڭ ءبىر ءسوزىنىڭ نەمەسە ماڭعولشا ءبىر كىسى اتىنىڭ بولماۋىن، بۇعان كەرىسىنە تۇرىك سوزدەرىنىڭ، تۇرىك ەسىمدەرىنىڭ قاپتاپ جۇرگەنىنىڭ سەبەبىن كالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟! «ات اۋناعان جەردە تۇك قالادى، نار اۋناعان جەردە جۇك قالادى» قاعيداسى بويىنشا ءبىر بەلگى قالۋى كەرەك قوي. بىراق جوق! ەندەشە بۇل دا شىڭعىس حان ماڭعولدارىنىڭ، ياعني، كونەموڭعولداردىڭ بىرىڭعاي تۇرىك تىلىندە سويلەگەنىن بارىنشا دالەلدەپ تۇرسا كەرەك. بۇدان كەيىن شىڭعىس حاننىڭ دا تۇرىك حالقىنىڭ پەرزەنتى ەكەنىنە ەشكىمنىڭ داۋى بولماسا كەرەك».

     ءيا، شىڭعىس حان تۇرىك، ونى حان كوتەرگەن تۇرىك تايپالارى بۇگىنگى قازاق تايپالارى. شىڭعىس حان ۇلىلاردىڭ ۇلىسى، ۇلى اسكەري عۇلاما، بۇگىنگى قازاق تايپالارىنىڭ اتالارىنىڭ ۇلى كوسەمى بولعان. سوندىقتان دا، بىزدەر ەشكىمنەن دە، قىمتىرىلماي، قىسىلماي، استانانىڭ تورىندە شىڭعىس حان بابامىزدىڭ اتتىڭ ۇستىندە وتىرعان الىپ ەسكەرتكىشىن ورناتىپ، ونىڭ استىنا: «شىڭعىس حان. ۇلى اسكەري عۇلاما. قازاق حالقىنىڭ اتالارىنىڭ ۇلى كوسەمى» دەپ جازىپ قويۋىمىز كەرەك.  سوندا بۇل ەسكەرتكىشتىڭ، كۇيرەپ قالعان تۇرىك قاعاناتىن قايتا جاڭعىرتقان شىڭعىس حان سياقتى، كەزىندە بودان بولىپ ەگەمەندىگىنەن ايىرىلعان قازاق حالقىن بوداندىقتان الىپ شىعىپ، قازاق مەملەكەتىن قايتا جاڭعىرتقان ۇلت اعاسىنىڭ ۇرانداعان «ماڭگىلىك ەل» يدەولوگياسىنىڭ تەمىرقازىعى بولىپ تۇراتىنى ءسوزسىز.  ويتكەنى، مۇحتار ماعاۋيننىڭ ايتقانىنداي، شىڭعىس حان بولماسا، قازاق دەگەن ەل دە، قازاقستان دەگەن مەملەكەت تە، اي استىندا بولماس ەدى.

       اسقاق تەمىردى ەشبىر نەگىزسىز وزبەك قىلىپ العان وزبەك قۇرلى بولماعانىمىز با؟ وزبەك ۇلتى - 1428-ءشى جىلى قۇرىلعان كوشپەلى وزبەك حاندىعىنا قاتىستى قالىپتاسقان. ال ەندى، بۇدان ەرتەرەك، 1405-ءشى جىلى دۇنيەدەن وزعان ءتۇبى قىيات اسقاق تەمىردىڭ وزبەككە دە، وزبەك حاندىعىنا دا، ەشقانداي قاتىسى جوق. بار بولعانى، بارلاستاردىڭ وزبەك حالقىنىڭ قۇرامىندا قالعانى، جانە دە، اسقاق تەمىردىڭ قازىرگى وزبەكستان جەرىندە دۇنيەگە كەلگەنى عانا.   وزبەكتەر تاشكەندە، سامارقاندا، شاحريزابستا اسقاق تەمىرگە ەسكەرتكىشتەر قويدىرتىپ تاستاعان. ال بىزدەر بولساق، سول باياعى، «باس-باسىنا بي بولعان وڭشەڭ قيقىم» بولىپ، ءار رۋ، ءوز باتىرلارىنا ەسكەرتكىش قويعاندارىمىزعا ءماز بولىپ ءجۇرمىز. ءبىزدىڭ ۇلتتىق يدەولوگيامىزعا بۇكىل قازاققا ورتاق تۇلعا كەرەك. وزبەكتەردە ونداي تۇلعا اسقاق تەمىر، قىرعىزداردا ماناس. جانىبەك پەن كەرەي حاندار، ابىلاي مەن كەنەسارى حاندار ءبىزدىڭ ەگەمەندىگىمىزدىڭ سيمۆولدىق تۇلعالارى. ال ەندى، تۇرىك اتالارىمىز اڭساعان «ماڭگىلىك ەل» اتتى قازاق حالقىنىڭ يدەولگياسىنىڭ تۇلعاسى بولۋعا، زاتى جارتىلاي تۇرىك، جارتىلاي قازاق شىڭعىس حاننان ارتىق كىم بار؟ باسقالارعا قاراعاندا ۇياتىمىز بار، يمانىمىز جوعارى ەكەن دەپ، رۋحاني كوشتەن قالا بەرەمىز بە؟

     كوشپەندى تۇرىك تايپالارىنىڭ كۇشتىلىگى، ولاردىڭ بۇل دۇنيەگە، ەڭ جوعارعى ساتىداعى تاڭعاجايىپ تۇلعا،  شىڭعىس حاندى اكەلگەنىنەن بىلىنەدى. شەجىرە دەرەكتەرىنىڭ نەگىزىندە مىڭعۇلدىڭ ءتۇبىن سۋ ساق دەسەك، وندا شىڭعىس حان اتاۋىنىڭ – تەڭىز حان دەگەن نۇسقاسى دۇرىس-اق دەيمىن. وسىمەن قاتار، كالاي بولسا دا، شىڭعىس حاندى قوڭىراتسىز، قوڭىراتتى شىڭعىس حانسىز ايتۋ مۇمكىن ەمەس سياقتى.

      مۇحتارحان تورە دوسىم: «شىڭعىس حاننىڭ تۇرىك بولعانى جەتكىلىكتى» دەپ ماعان ەكى قايتارا ايتقان ەدى. الاي دا، قازاقتا: «قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن!» دەگەن بار. شەجىرە تانۋداعى اكەمىزدىڭ ۇستازى، عۇلاما اتانعان ويشىل شەجىرەشى، وسى ماقالامنىڭ ءاۋ باسىندا اتى اتالعان عۇلام قادىردىڭ: «شىڭعىس حاننىڭ زاتى قازاق» دەگەنىنە «قۇپيا شەجىرەدەن» ءبىر دالەلدى كەلتىرۋدى ءجون كوردىم. 1992 جىلى پەكيندەگى «ۇلتتار باسپاسىندا» جارىق كورگەن شىڭعىس حاننىڭ شەجىرەسىنىڭ اۋدارماسىن مىركامال جالەلحانۇلى مەن ابدرەشيت تويلىبايۇلى دەگەن قانداستارىمىز جاساعان ەكەن. سونداعى داي شەشەننىڭ جىرىندا بىلاي دەپ ايتىلعان:

               ء               بىز ھوڭگرات ەلىندە (كوڭ قىرات. ق.ز.),

                             شاراپات بار تەگىندە،

                             قىز ءوسىرىپ ادەمى،

                            ۇمىتپايمىز كادەنى.

                            قارا بۋرا جۇرگىزىپ،

                            حاساك اربا مىنگىزىپ،

                           قازداڭ-قازداڭ جۇرگىزىپ،

                           حانىم ەتىپ بەرەمىز،

                           حالىق سۇيگەن ادامعا.

    تىلەۋبەردى ابەناي، جالعىز ول عانا ەمەس، كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر بۇل شەجىرەنىڭ تۇرىك تىلىندەگى تۇپنۇسقاسىنىڭ جوعالعانىن ايتادى. 19-عاسىردا تابىلعان بۇل شەجىرەنى تىلەۋبەردى «ماڭعولشا بالاما» دەيدى. ياعني، قازىرگى ماڭعول ءتىلىن ايتىپ تۇر. قازىرگى ماڭعول تىلىندە حاساگ گەر دەگەنى – قازاق ءۇي، حاساگ تەرگەن دەگەنى - قازاق ارباسى. دەمەك، جوعارعى حاساك اربا دەگەندەرى – قازاق ارباسى دەگەن ءسوز. شەجىرەنىڭ «سوكروۆەننوە سكازانيە» دەگەن ورىسشا اۋدارماسىندا: «ۆ ودنوكولكۋ كازاچيۋ ۆەربليۋد ۆورونوي، زاپرياجەن ي رىسيۋ پۋستيم ەگو» دەپ ايتىلعان. ال ەندى، تىلەۋبەردى بولسا: «...سىزدەردىڭ قازاق-تەرگەنگە ءتۇسىپ سالتانات قۇرۋدا» دەپ قارا سوزبەن اۋدارعان. بۇل جەردەگى تىلەۋبەردىنىڭ «سىزدەردىڭ قازاق-تەرگەنگە» دەگەنى، اقيقاتتان اۋلاق سياقتى. بۇل قازىرگى زامانداعى  قالىڭدىقتى ءوز كولىگىڭمەن بارىپ الىپ كەلەتىن داستۇرگە كەلەدى. ال ەسكى زامانداردا، داي شەشەن سياقتى داۋلەتتى ادامدار قىزدارىن وزدەرىنىڭ ارباسىمەن، جاساۋىمەن، كۇڭ-قۇلىمەن بىرگە ۇزاتاتىن. قازاقتا، كەنەسارىنىڭ زامانىنا دەيىن وسىنداي ءداستۇر ساقتالعان بولعان. مەنىڭشە، تىلەۋبەردى كىيات پەن قوڭىراتتىڭ ەكەۋىن ەكى بولەك تايپا دەپ ساناپ، قانىنا تارتىپ قازاق ارباسىن قىياتقا جازعان.

     شىڭعىس حاننىڭ شەجىرەسىندە قازاقتىڭ ارباسى، ول تۋرالى ايتىلعان اڭىزدا قازاقتىڭ دومبىراسىنىڭ جۇرگەندەرى، شەجىرەنىڭ: «قازاق-سوزاق اعالى-ءىنىلى دەگەنىنىڭ دالەلى بولىپ تۇرعانداي. بۇلاردىڭ اكەلەرى دەگەن جايىلحان، دالا اۋىز تاريحىنىڭ دەرەك بەرۋىندەگى شەجىرەلىك تاسىلىنە ساي، شىڭعىس حان مەن قازاقتىڭ ءتۇبىنىڭ ءبىر ەكەنىن بىلدىرەتىن سيمۆولدىق تۇلعا.

     قويشىعارا سالعاراۇلى بورتە ءبورىنىڭ ەرگەنە قوڭنان شىققان كەزىن ح.ە. كەيىنگى سەگزىنشى عاسىردىڭ ورتاسى دەيدى. قازاق اتاۋى «تاڭ پاتشالىعى تاريحىندا»، ياعني، 7-8 عاسىرلاردى «حاسا، «قاسا» تۇرىندە جازىلعان. كەرەيدىڭ ۇلى نىعمەت مىڭجان وسىنى «وتە دالەلدى» دەپ ايتىپ كەتكەن ەدى. ال ەندى، تۇركيا تاريحشىسى زاكي ءۋاليدي توعان: «قازاق» دەپ اسىلىندا ءبىر ساياسي ماقساتتى كوزدەپ، ساياسي كوتەرىلىس جاساۋ ناتيجەسىندە سالت ياكي ءۇي ىشىمەن بىرگە ءوز قاۋىمىنان ءبولىنىپ شىعىپ يەنگە كەتىپ، وكىمەت بيلىگىن قولىنا العانعا وراي كۇتىپ، تاۋ-تاسقا بەكىنىپ، وقشاۋ ءومىر وتكىزگەن ادامداردى ايتقان ەدى. (نىعمەت مىڭجان. «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى»). تاۋ-تاسقا بەكىنىپ وقشاۋ ءومىر سۇرگەن ەرگەنەقوڭدىقتار ەدى عوي.  

     اباقان وزەنىنىڭ بويىنداعى اشۋرادان تابىلعان نايماننىڭ تاڭبالى تاسىندا: «ەلىڭىز ءۇشىن قازعانۋ... جاۋىڭا تيگەن اسكەرىڭنىڭ سانى جەتى مىڭ ۇلان ەدى» دەپ جازىلعان.  بۇل جەردە «قازعانۋ» دەگەن ءسوز – «ەركىندىك ءۇشىن كۇرەسۋ»، تالپىنۋ، سوعان ۇمتىلۋ  دەگەندى بىلدىرەدى. وسىمەن قاتار، «قازعاندۇق»، «قازعانتۇقىن»، «قازعانماسار» دەگەن سوزدەر تونىكوك پەن كولتەگىننىڭ دە ەسكەركىشتەرىندە جازىلعان.  بۇل سوزدەردىڭ ءتۇبىرى – «قاز»، ياعني، ەركىن، ءوز بەتىمەن دەگەن ءسوز. قازاقتار جاس ءسابيدىڭ ءوز بەتىمەن اياعىنا ەركىن تۇرعانىندا - «قاز» تۇردى دەيدى. جوعارىداعى قارا بۋرانى «قازداڭ-قازداڭ» جۇرگىزىپ دەگەندەرى – «اياعىنا ەرىك بەرىپ، ارمانسىز ءبىر جۇگىرتىك» دەگەندەرى ەدى. ەنيسەيدەگى تۇرىك داۋىرىندەگى ءبىر تاستا «قازعاق وعلىم» دەگەن ءسوز قاشالعان. ونىسى «ەرجۇرەك ۇلىم» دەگەندى بىلدىرەدى. بىزدەر توڭاتىن ادامدى «توڭعاق دەيمىز، ايداي انىق دالەلدى ايعاق دەيمىز. وسى سياقتى، قاز (ەركىن) جۇرگەن ادامدى قازعاق دەيمىز. قازاق دەگەن ءسوز كونە تۇرىكتىڭ قازعاق، ياعني، «ەر جۇرەك»، «ەركىن» ء«وز بەتىمەن» دەگەنىنەن قالعان.   ەرگەنە قوڭعا كەتىپ، بيلىكتى الۋدىڭ ورايىن كۇتىپ، تاۋ-تاسقا بەكىنىپ وقشاۋ ءومىر وتكىزگەن تەڭىز ۇلدارى قيان مەن نۇكۇز دە، كەيىن، تاۋدىڭ تاسىن بۇزىپ شىققان ولاردىڭ ۇرپاقتارى قوڭقىرات ەلى دە، وسى قازعاقتار ەدى. سوندىقتان، ساقاۋ قىتايلار ولاردى «حاسا»، «كاسا» دەپ اتاعان...

قايرات ءزارىپحانۇلى داۋكەەۆ.  شەجىرە جازۋشى. 

وسكەمەن قالاسى.

abai.kz