Қазіргі маңғол халқы жөнінде бір-екі ауыз сөз айта кетелік. Кезінде, Си-Ся атанып жүрген таңғұттарды, Үгедей хан бағындырып, оларға да, маңғол деген атау берген. Олармен қоса манчжурлар (жужандар) тунистер, тунгустар, кейбір тибет тайпалары да маңғол атанған. Қазргі Маңғолияда тұратын халық осылардың ұрпақтары. Қойшығара ағамыздың айтқанындай, бұлардың аты маңғол болса да, заты кешегі мыңғұл емес. Бұлардың Шыңғыс ханның шығу тегіне, түбі түрік Созаққа, Қарақалпаққа, Қиятқа, Қоңыратқа,  ешқандай да, қатыстары жоқ. Қазіргі маңғолдардың орман, Тибет халықтарының ұрпақтары болған соң, бұлардың өткен тарихында неше ғасыр өмір сүрген қағанаттар құру, мемлекетшілдік болу, заң шығару, ең алдыңғы қатарлы әскер қалыптастыру тәжірбиесі болған жоқ. Бұндай бай тәжірбие тек қана түрік халқында болды. Ордада он төрт жыл өмірін өткізген Марко Поло өзінің жазғандарында, Ұлы маңғол хандығында, ханның да, қараның да түрік тілінде сөйлейтіндерін айтқан. Осыдан артық қандай дәлел керек?  

     Меніңше, бүгінгі таңда, Шыңғыс ханның түрік екенін дәлелдеп бас қатырып жатудың ешбір қажеті жоқ. Өйткені, белгілі ғалым-жазушы, Қазақстан республикасы Мемлекеттік сыйлығының және «Күлтегін» сыйлығының иегері, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Қойшығара Салғараұлы өзінің жазған «Мыңғұл, мен Маңғол және үш Шыңғыс» атты кітәбінде тарихтың, шежіренің жілік майын шағып тұрып, Шыңғыс ханның түрік халқының перзенті екенін, оған ерген тайпалардың түрік тайпалары екендерін жете дәлелдеп, енді бұдан былай Шыңғыс хан түрік пе, маңғол ма? деген сұрақтың туындауына мұрша берместей етіп нүктесін қойған. Баяғыда, Қаздауысты Қазыбектің ұлы Бекболат би, өзінің алғырлығы жөнінде Абылай ханға айтқанда: «Орал таудың ор түлкісі, Айнала қусаң ит жетпес!» деген екен. Қойшығара ағамыздың тарихті сөйлегендегі алғырлығы, басқалардан оқ бойы озық екені айдан анық.

     Ғалым-жазушының бұл еңбегіне біздер Рашиденнің, Әбілғазының еңбектеріне қарағандай, дереккөз ретінде қарағанымыз жөн болады. Сондықтан, көшіріп алып жазғандай болмай, осы еңбекке дереккөз ретінде сілтеме жасап, бұрын-соңды айтылмаған бір қызықты қосымша дәлелді келтіргім келеді. Қойшығара Салғараұлы өзінің еңбегінің «Қазіргі маңғолдар» атты тарауында былай деген екен:

     «Ресейдің ресми тарихында орыс халқының үш ғасырдай татар-маңғол басқыншыларының езгісінде болғаны айтылады. Бір емес, үш ғасыр, яғни, 300 жыл! Осыншама уақыт қожалық жасап, өз үстемдіктерін орнатқан елдің бүгінігі орыс тілінің сөздігінде маңғолдың бір сөзінің немесе маңғолша бір кісі атының болмауын, бұған керісіне түрік сөздерінің, түрік есімдерінің қаптап жүргенінің себебін калай түсіндіруге болады?! «Ат аунаған жерде түк қалады, нар аунаған жерде жүк қалады» қағидасы бойынша бір белгі қалуы керек қой. Бірақ жоқ! Ендеше бұл да Шыңғыс хан маңғолдарының, яғни, көнемоңғолдардың біріңғай түрік тілінде сөйлегенін барынша дәлелдеп тұрса керек. Бұдан кейін Шыңғыс ханның да түрік халқының перзенті екеніне ешкімнің дауы болмаса керек».

     Иә, Шыңғыс хан түрік, оны хан көтерген түрік тайпалары бүгінгі қазақ тайпалары. Шыңғыс хан ұлылардың ұлысы, ұлы әскери ғұлама, бүгінгі қазақ тайпаларының аталарының ұлы көсемі болған. Сондықтан да, біздер ешкімнен де, қымтырылмай, қысылмай, Астананың төрінде Шыңғыс хан бабамыздың аттың үстінде отырған алып ескерткішін орнатып, оның астына: «Шыңғыс хан. Ұлы әскери ғұлама. Қазақ халқының аталарының ұлы көсемі» деп жазып қоюымыз керек.  Сонда бұл ескерткіштің, күйреп қалған Түрік қағанатын қайта жаңғыртқан Шыңғыс хан сияқты, кезінде бодан болып егемендігінен айырылған қазақ халқын бодандықтан алып шығып, Қазақ мемлекетін қайта жаңғыртқан ұлт ағасының ұрандаған «Мәңгілік ел» идеологиясының темірқазығы болып тұратыны сөзсіз.  Өйткені, Мұхтар Мағауйннің айтқанындай, Шыңғыс хан болмаса, Қазақ деген ел де, Қазақстан деген мемлекет те, ай астында болмас еді.

       Асқақ Темірді ешбір негізсіз өзбек қылып алған өзбек құрлы болмағанымыз ба? Өзбек ұлты - 1428-ші жылы құрылған Көшпелі Өзбек хандығына қатысты қалыптасқан. Ал енді, бұдан ертерек, 1405-ші жылы дүниеден озған түбі қыят Асқақ Темірдің өзбекке де, Өзбек хандығына да, ешқандай қатысы жоқ. Бар болғаны, Барластардың өзбек халқының құрамында қалғаны, және де, Асқақ Темірдің қазіргі Өзбекстан жерінде дүниеге келгені ғана.   Өзбектер Тәшкенде, Самарқанда, Шахризабста Асқақ Темірге ескерткіштер қойдыртып тастаған. Ал біздер болсақ, сол баяғы, «Бас-басына би болған өңшең қиқым» болып, әр ру, өз батырларына ескерткіш қойғандарымызға мәз болып жүрміз. Біздің Ұлттық идеологиямызға бүкіл қазаққа ортақ тұлға керек. Өзбектерде ондай тұлға Асқақ Темір, қырғыздарда Манас. Жәнібек пен Керей хандар, Абылай мен Кенесары хандар біздің егемендігіміздің символдық тұлғалары. Ал енді, түрік аталарымыз аңсаған «Мәңгілік ел» атты қазақ халқының идеолгиясының тұлғасы болуға, заты жартылай түрік, жартылай қазақ Шыңғыс ханнан артық кім бар? Басқаларға қарағанда ұятымыз бар, иманымыз жоғары екен деп, рухани көштен қала береміз бе?

     Көшпенді түрік тайпаларының күштілігі, олардың бұл дүниеге, ең жоғарғы сатыдағы таңғажайып тұлға,  Шыңғыс ханды әкелгенінен білінеді. Шежіре деректерінің негізінде мыңғұлдың түбін Су сақ десек, онда Шыңғыс хан атауының – Теңіз хан деген нұсқасы дұрыс-ақ деймін. Осымен қатар, калай болса да, Шыңғыс ханды Қоңыратсыз, Қоңыратты Шыңғыс хансыз айту мүмкін емес сияқты.

      Мұхтархан төре досым: «Шыңғыс ханның түрік болғаны жеткілікті» деп маған екі қайтара айтқан еді. Алай да, қазақта: «Қанына тартпағанның қары сынсын!» деген бар. Шежіре танудағы әкеміздің ұстазы, ғұлама атанған ойшыл шежіреші, осы мақаламның әу басында аты аталған Ғұлам Қадырдың: «Шыңғыс ханның заты қазақ» дегеніне «Құпия шежіреден» бір дәлелді келтіруді жөн көрдім. 1992 жылы Пекиндегі «Ұлттар баспасында» жарық көрген Шыңғыс ханның шежіресінің аудармасын Міркәмәл Жәлелханұлы мен Әбдрешит Тойлыбайұлы деген қандастарымыз жасаған екен. Сондағы Дай шешеннің жырында былай деп айтылған:

                              Біз Һоңграт елінде (Коң қырат. Қ.З.),

                             Шарапат бар тегінде,

                             Қыз өсіріп әдемі,

                            Ұмытпаймыз кәдені.

                            Қара бура жүргізіп,

                            Хасак арба мінгізіп,

                           Қаздаң-қаздаң жүргізіп,

                           Ханым етіп береміз,

                           Халық сүйген адамға.

    Тілеуберді Әбенай, жалғыз ол ғана емес, көптеген зерттеушілер бұл шежіренің түрік тіліндегі түпнұсқасының жоғалғанын айтады. 19-ғасырда табылған бұл шежірені Тілеуберді «маңғолша балама» дейді. Яғни, қазіргі маңғол тілін айтып тұр. Қазіргі маңғол тілінде Хасаг гер дегені – қазақ үй, Хасаг тэргэн дегені - қазақ арбасы. Демек, жоғарғы Хасак арба дегендері – қазақ арбасы деген сөз. Шежіренің «Сокровенное сказание» деген орысша аудармасында: «В одноколку казачью верблюд вороной, Запряжен и рысью пустим его» деп айтылған. Ал енді, Тілеуберді болса: «...сіздердің Қазақ-Тергенге түсіп салтанат құруда» деп қара сөзбен аударған. Бұл жердегі Тілеубердінің «сіздердің Қазақ-Тергенге» дегені, ақиқаттан аулақ сияқты. Бұл қазіргі замандағы  қалыңдықты өз көлігіңмен барып алып келетін дәстүрге келеді. Ал ескі замандарда, Дай шешен сияқты дәулетті адамдар қыздарын өздерінің арбасымен, жасауымен, күң-құлымен бірге ұзататын. Қазақта, Кенесарының заманына дейін осындай дәстүр сақталған болған. Меніңше, Тілеуберді Кыят пен Қоңыраттың екеуін екі бөлек тайпа деп санап, қанына тартып қазақ арбасын Қыятқа жазған.

     Шыңғыс ханның шежіресінде қазақтың арбасы, ол туралы айтылған аңызда қазақтың домбырасының жүргендері, шежіренің: «Қазақ-Созақ ағалы-інілі дегенінің дәлелі болып тұрғандай. Бұлардың әкелері деген Жайылхан, дала ауыз тарихының дерек беруіндегі шежірелік тәсіліне сай, Шыңғыс хан мен Қазақтың түбінің бір екенін білдіретін символдық тұлға.

     Қойшығара Салғараұлы Бөрте бөрінің Ергене қоңнан шыққан кезін х.э. кейінгі сегзінші ғасырдың ортасы дейді. Қазақ атауы «Таң патшалығы тарихында», яғни, 7-8 ғасырларды «хаса, «қаса» түрінде жазылған. Керейдің ұлы Нығмет Мыңжан осыны «өте дәлелді» деп айтып кеткен еді. Ал енді, Түркия тарихшысы Зәки Уәлиди Тоған: «Қазақ» деп асылында бір саяси мақсатты көздеп, саяси көтеріліс жасау нәтижесінде салт яки үй ішімен бірге өз қауымынан бөлініп шығып иенге кетіп, өкімет билігін қолына алғанға орай күтіп, тау-тасқа бекініп, оқшау өмір өткізген адамдарды айтқан еді. (Нығмет Мыңжан. «Қазақтың қысқаша тарихы»). Тау-тасқа бекініп оқшау өмір сүрген Ергенеқоңдықтар еді ғой.  

     Абақан өзенінің бойындағы Ашурадан табылған Найманның таңбалы тасында: «Еліңіз үшін қазғану... жауыңа тиген әскеріңнің саны жеті мың ұлан еді» деп жазылған.  Бұл жерде «қазғану» деген сөз – «еркіндік үшін күресу», талпыну, соған ұмтылу  дегенді білдіреді. Осымен қатар, «қазғандұқ», «қазғантұқын», «қазғанмасар» деген сөздер Тонікөк пен Көлтегіннің де ескеркіштерінде жазылған.  Бұл сөздердің түбірі – «Қаз», яғни, еркін, өз бетімен деген сөз. Қазақтар жас сәбидің өз бетімен аяғына еркін тұрғанында - «қаз» тұрды дейді. Жоғарыдағы қара бураны «қаздаң-қаздаң» жүргізіп дегендері – «аяғына ерік беріп, армансыз бір жүгіртік» дегендері еді. Енисейдегі түрік дәуіріндегі бір таста «Қазғақ оғлым» деген сөз қашалған. Онысы «Ержүрек ұлым» дегенді білдіреді. Біздер тоңатын адамды «тоңғақ дейміз, айдай анық дәлелді айғақ дейміз. Осы сияқты, Қаз (еркін) жүрген адамды Қазғақ дейміз. Қазақ деген сөз көне түріктің Қазғақ, яғни, «Ер жүрек», «Еркін» «Өз бетімен» дегенінен қалған.   Ергене қоңға кетіп, билікті алудың орайын күтіп, тау-тасқа бекініп оқшау өмір өткізген теңіз ұлдары Қиян мен Нүкүз де, кейін, таудың тасын бұзып шыққан олардың ұрпақтары Қоңқырат елі де, осы Қазғақтар еді. Сондықтан, сақау қытайлар оларды «хаса», «каса» деп атаған...

Қайрат Зәріпханұлы Дәукеев.  Шежіре жазушы. 

Өскемен қаласы.

abai.kz