قازاق تاريحشىلارى شىڭعىس قاعاننىڭ قازاق ەكەنىن بىلەمە دەگەن سۇراققا بىلەدى، دەپ جاۋاپ بەرەمىن. بىلمەيتىندەر جانە بىلگىسى كەلمەيتىندەر تەك قانا قازاقستاننىڭ ورىس ءتىلدى ۇكىمەتىنە تاۋەلدى رەسمي تاريح عىلىمى عانا. ولاردىڭ قازاقتىڭ ەجەلگى تاريحىن جوعارعى وقۋ ورىندارىندا وقىتۋدان باس تارتىپ جۇرگەندەرى دە وسىدان بولسا كەرەك.                        

قازاققا شىڭعىسحاننىڭ تۋىستىعى بار ما دەگەن سۇراققا اكادەميك ورازاق سماعۇل بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى: «الدىمەن شىڭعىسحان موڭعول ما، موڭعول ەمەس پە دەگەندى انىقتاپ الۋ كەرەك. شىڭعىسحان، ماسەلەن، ءحىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن ادام. بىراق، سول شىڭعىسحاننىڭ ەلى قولدانعان ءتىل مەن سول تۇستاعى ەتنيكالىق اتاۋلاردى بۇگىنگى موڭعولدار تۇسىنبەيدى. ارادا بار بولعانى 800 جىل عانا وتسە دە، ولاردىڭ جازۋىن نە وقي المايدى، نە تۇسىنبەيدى. ال، ءبىز تۇركى تەكتەس حالىقتىڭ ءبىرىمىز، وسىدان 700-800 جىل بۇرىنعى كونە تۇرىكتەردىڭ جازۋىن اشىپ، وقىپ جاتىرمىز عوي. سوندا بۇل جاقىندىق پەن ايىرماشىلىق نەنى بىلدىرەدى؟.. بۇدان شىعاتىنى، ول زاماندا، شىڭعىس زامانىندا موڭعولدار اتتى ەتنيكالىق دارا قاۋىم بولماعان. اتاۋ بولعان، بىراق نەگىز بولماعان.  ول زاماندا، ءتىپتى تۇرىك الەمى مەن موڭعول تەكتەس حالىقتاردىڭ اراسىندا ايىرماشىلىقتار دا، قايشىلىقتار دا بولماعان بولۋى مۇمكىن. ونى جالعان دەسەڭىز، قازىر بارلىق تاريحي دەرەكتەردە جازىلىپ ءجۇر، شىڭعىسحان تۇركى الەمىمەن حات الىسقاندا ءتىلماش ۇستاماعان. «مەن موڭعولمىن» دەگەنمەن ولار تۇركى تايپالارىمەن بارلىعى ءبىر تىلدە سويلەسكەن. ال، ەندى بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ ارينە، نەگىزى ءبىر ەكەندىگىن بىلدىرەدى. شىڭعىسحاننىڭ قوڭىراتتىڭ قىزى بورتەنى العانى دا تەگىن ەمەس قوي. ال، ءبىز بۇگىن تۇراقتى ەتنيكالىق توپقا ءبولىنىپ العاننان كەيىن ونى اناعان تارتىپ، مىناعان تارتىپ، ءوز ايتقانىمىزدى راستاعىمىز كەلەدى». (ورازاق سماعۇل، اكادەميك: شىڭعىسحان موڭعول ما، موڭعول ەمەس پە دەگەندى انىقتاپ الۋ كەرەك).

تۇسىنىكتەمە: وتە دۇرىس تۇجىرىم. ول زاماندا مۇڭال (موڭعول) دەگەن مەملەكەت بولعان جوق، بىراق قازاقتىڭ كەنجەسى ادايدا مۇڭال دەگەن رۋ بولدى. مۇڭالدىڭ، ياعني ءوز اتاسىنىڭ ەسىمىن مەملەكەت اتاۋىنا اينالدىرعان شىڭعىسحان اتامىز. بۇل ءسوز تۇسىنگەن جانعا بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ قالاي دۇنيەگە كەلەتىنىنىڭ ايداي ايعاعى. بۇكىل الەم ەلدەرى وسىلاي دۇنيەگە كەلگەن.

  «مادەنيەتى مەن دارەجەسى، اسكەري كۇش-قۋاتى مەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمى جاعىنان شىڭعىسحان مەملەكەتى ۇلى تۇركى قاعاناتىنان زاڭدى جالعاسى بولسا دا اسىپ ءتۇستى. سەبەبى، ۇلى تۇركى قاعاناتىنىڭ شەتى قىرىمعا عانا تىرەلسە، باتۋدىڭ ساربازدارى مىنگەن اتتاردىڭ تۇياعىنىڭ ءدۇرسىلى مەن جەبەسىنىڭ زۋىلىنان ەۆروپالىقتار مەن ورىستار زارەسى ۇشىپ، قالتىراي قورىقتى. ءبىز ولارعا، ولار بىزگە ۇنامسىز شەتجۇرتتىق تاريحشىلار تىزبەكتەپ جازعانداي، ادامزات تسيۆيليزاتسياسىن جويۋعا باعىتتالعان قاندى قىرعىن مەن جاپپاي جەر بەتىندەگى قالالاردى جەرمەن- جەكسەن ەتىپ قيراتىپ، شەكتەن شىعۋ بولعان ەمەس. سول زاماندا رۋس جەرىن ارالاعان پلانو كارپينيدىڭ ءوز جازبالارىندا، مەن ورىس قالالارى مەن سەلولارىندا ەشقانداي سوعىس ىزدەرىن كورمەدىم دەگەن سوزدەردى تاڭقالىسپەن قالدىرعان.

          التىن وردا مەملەكەتىنە ءۇش ءجۇز جىلدان استام بودان بولعان ورىس مەملەكەتىنىڭ سول كەزدەگى كونە قالالارى ءالى كۇنگە دەيىن قاز-قالپىن ساقتاپ تۋر. ال ەندى يۆان گروزنىيدان باستالعان ورىس شاپقىنشىلىعى اينالاسى ءبىر عاسىرعا تولار - تولماس ۋاقىت ىشىندە التىن وردا مەملەكەتىنىڭ 200 استام قالالارىن جەر بەتىنەن ءىزىن دە قالدىرماي مۇلدە جويىپ جىبەردى. تاعىلىمى مول تاريحي دەرەكتەر قامتىعان قانشاما كىتاپحانالار مەن باعا جەتپەس مۇرالار ورتەنگەنىن ەسەپتەي بەرىڭىز. وسى كەزەڭنەن باستاپ شىڭعىسحاندى قارالاۋ ءۇشىن جاپتىم جالا، جاقتىم كۇيە ەراسى باستالدى.

          بىرىنشىدەن، ونىڭ تاريحتاعى ورنىن اقتان قاراعا اۋىستىرۋ پيعىلىمەن ۇلتىن وزگەرتىپ، تۇركى ەمەس موڭعول دەپ جاريا قىلدى. موڭعول دەپ كورسەتۋدىڭ تيىمدىلىگى، جابايى حالىقتىڭ وكىلى بولعاندىقتان، ول جاۋىز ءارى قانىشەر بولۋعا ءتيىس دەگەن ۇعىمدى قالىپتاستىرۋدىڭ جەڭىل-جەلپى وڭايلىعى، باسپاناسى تەك كيىز ۇيمەن عانا شەكتەلگەن، مادەنيەتتەن جۇرداي، قالالارى مۇلدە بولماعان - دەگەن پىكىردىڭ قولايلىعى.

          ەكىنشىدەن، وزدەرىنىڭ ءدال قازىر قول استىنداعى تۇركى حالىقتارىنا كەشە عانا وزدەرى ءۇش عاسىردان استام بودان بولعانىن مويىنداۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگى. بۇل ارينە شوۆينيستىك پيعىلدان تۋعان – پىكىر. ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان بەرى اقيقاتتىڭ اۋىلى جاقىنداپ كورىنە باستادى، وعان دالەل تاريحتىڭ قايتا قارالۋ پروتسەستەرىنىڭ باستالۋى. بۇل تاريحي ءۇردىس ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسادى، توقتاتۋ ەندى مۇمكىن ەمەس.

           ۇشىنشىدەن، مارال ىسقاقبايدىڭ مىنانداي سوزدەرىن قايتالاعىم كەلەدى، جيىرماسىنشى عاسىرداعى «پروسۆەششەننايا روسسيانىڭ» مانساپ يەلەرى مەن وقىمىستىلارى جالپاق دۇنيەنى جايلاپ جاتقان قازاقتى شوكىمدەي قىرعىزبەن شاتاستىرسا، سوناۋ سەگىز عاسىر بۇرىنعى تۇركى جۇرتىن موڭعول اتاندىرىپ جىبەرگەنىنە تاڭدانۋعا بولمايدى دا» («جاردەم» KZ گازەتى. 29.09.2013, بەردەن قادىر).

         وتە دۇرىس پىكىر. ورىس تاريحشىلارىنىڭ مۇنى تۇسىنۋگە ءبىلىمى جەتپەگەن.

       «قىتاي دەرەكتەرى بىلاي دەپ جازىپتى:  ولار (مۇڭعىلدار) باتىس ءوڭىردىڭ (ورتالىق ازيانى قىتايلار وسىلاي اتايدى) كومەگىمەن قىتايلاردى ەزدى، ۇلت حالقىنىڭ قارسىلىعىن السىرەتىپ، ءوز ۇستەمدىگىن نىعايتۋ ءۇشىن، قىتاي حالقىنىڭ ىشكى ىنتىماعىنا ىرىتكى سالدى. ولار سونداي-اق، قىتايدا جاسايتىن حالىقتاردى ءتورت جىككە (دارەجەگە) ءبولىپ قارايدى.

         ءبىرىنشى دارەجەدەگىلەر - وزدەرى (مۇڭعىلدار); ەكىنشى دارەجەدەگىلەر – باتىس وڭىردەگىلەر (تۇركى حالىقتارى), ءۇشىنشى دارەجەدەگىلەر – تەرىستىكتەگى وزگە كوشپەلى حالىقتار; ءتورتىنشى دارەجەدەگىلەر – قىتايلار مەن تۇستىك حالىقتار» (ب.ق.الباني «قازاقيا» الماتى. 2008. 214 بەت).

        شىڭعىس حاننىڭ تەگى تۇرىك بولماسا، ول وزىنەن كەيىنگى ەكىنشى دارەجەگە تۇرىكتەردى قويماعان بولار ەدى.

       «شىڭعىسحان ءحىىى عاسىردا موڭعوليا تەرريتورياسىندا ءومىر سۇرگەن  قازاق تايپالارىنىڭ تىلىندە سويلەگەن.

      ...موڭعولداردىڭ شىڭعىسحانعا ەشقانداي قاتىسى جوق. ...الەم تاريحىنداعى كورنەكتى تۇلعالارىنىڭ تىم بولماعاندا ۇشەۋىنىڭ ءبىزدىڭ حالقىمىزعا تىكەلەي قاتىسى بار. بۇلار – ساق پاتشايىمى تۇمار، عۇنداردىڭ كوشباسشىسى ەدىل (اتتيلا) جانە ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان شىڭعىسحان. بۇلاردىڭ بويىندا قازاقتىڭ قانى بولدى.

         ايتۋلى ۇلى موڭعول يمپەرياسى 1206 جىلى قۇرىلدى. ونىڭ قۇرامىنا قازىرگى قازاق ۇلتىن قۇرايتىن تايپالار مەن رۋلار كىرىپ، بۇل مەملەكەتتى قازاق حالقىنىڭ داڭقتى ۇلى – شىڭعىسحان قۇردى». (قايرات زاكريانوۆ. شىڭعىسحان تاتار ما، موڭعول ما، الدە قازاق پا؟ «قازاق ءۇنى» گازەتىنەن 20 تامىز 2014 جىل).

        ء«بىز ۇلتتىق تاريحىمىزدى شىڭعىس حانسىز ەلەستەتە دە المايمىز. سونداي-اق، قازاق تاريحىنان – قازاقستان تاريحىنان شىڭعىس حاندى ەشكىم، ەشقاشان دا الىپ تاستاي المايتىنىنا كامەل سەنەمىز! ۇلتىمىزدىڭ سوڭعى 800 جىلدىق تاريحىن شىڭعىس حان مەن ونىڭ اۋلەتىنەن بولە قاراۋ مۇمكىن ەمەس». (مارال ىسقاقباي، جازۋشى، قازاقستان جانە الەم حالىقتارى جازۋشىلارى وداعىنىڭ مۇشەسى).

            شىڭعىسحان اتامىزدىڭ  تەگىنىڭ قازاق ەكەنىن ايگىلى قازاق جازۋشىسى جانە قوعام قايراتكەرى شەرحان مۇرتازا ءوزىنىڭ تۇرار رىسقۇلوۆ جايلى تاريحي ەڭبەگىندە بىلايشا سۋرەتتەيدى: ت.رىسقۇلوۆ بىردە ستالين وتكىزگەن ءبىر جينالىسقا كەشىگىپ كەلگەندە، ستالين وعان شىعىستىڭ شىڭعىسحانى كەل تورگە شىق دەگەندە، تۇراردىڭ وعان تورگە گرۋزيننىڭ كنيازى جايعاسىپتى عوي، دەپ ەكەۋىنىڭ سوزگە كەلىسىپ قالعانى ايتىلادى.

           شەرحان اعامىز ءستاليننىڭ اۋزىمەن شىڭعىس حاننىڭ تەگىنىڭ قازاق ەكەنىن انىق ايتىپ تۇرعان جوق پا؟!

        قازاقتىڭ كورنەكتى جازۋشىسى ءى.ەسەنبەرلين «التىن وردا» اتتى تاريحي تريولوگياسىندا  شىڭعىسحاننىڭ ءوزى دە، ودان تاراپ قازاققا حان بولعان بارلىق قازاق حاندارىنىڭ تەگى قازاق ەكەندىگىن جەرىنە جەتكىزە جازىپتى.

          «موڭعولدىڭ (مۇڭالدىڭ م.ق.) قۇپيا شەجىرەسى» بۇل قازاق حالقىنىڭ «باتىرلار جىرى»  داستاندارىنىڭ جالعاسى» (ق.دانياروۆ).

         ت. ابەنايۇلىنىڭ "شىنىڭا كوش تاريح: شىڭعىسحان كىم؟" دەگەن  كىتابىندا شىڭعىسحاننىڭ تەگى قازاق دەگەن تۇجىرىم جاسالعان.

         قاراعاندىلىق م.قارعاباەۆ «كوشپەندىلەر اتلانتيداسى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە شىڭعىسحاننىڭ تەگى قازاق ەكەندىگىنە ەشقانداي كۇمان كەلتىرمەيدى.

        جازۋشى م.ماعاۋيننىڭ ءتورت تومدىق «شىڭعىس حان» اتتى دەرەكتى تاريحي رومانى شىڭعىس حاننىڭ تەگىنىڭ قازاق ەكەندىگىنە ارنالعان: «شىڭعىس حاننىڭ ەڭ نەگىزگى مۇراگەرى – قازاق حالقى. ...شىڭعىس قاعان ءمورىنىڭ بەتى تۇرىكشە جازىلعان. ونى ەشكىم تەرىسكە شىعارا المايدى. ال ەندى ويلاپ قاراڭىز، ورىس مەملەكەتىنىڭ ءمورى اعىلشىن تىلىندە، فرانتسۋز تىلىندە بولۋى مۇمكىن بە؟ انگليا كورولدىگىنىڭ ءمورى نەمىس تىلىندە بولۋى مۇمكىن بە؟ تۇرىك مەملەكەتى – تۇرىك تىلىندە. سول سياقتى تولىپ جاتقان ماسەلەلەردىڭ ءبارىن ناقتىلاۋعا تۋرا كەلدى».  (مۇحتار ماعاۋين). 

       قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى قابدەش ءجۇمادىلوۆ: «شىڭعىسحان تۇرىك. تۇرىكتىڭ ىشىندە قازاق».

       توقبەرگەن بايتاسوۆ: «مەن قازاقتىڭ شەجىرەسىنە دە شىڭعىسحان بابامىزدىڭ قازاقتىڭ ۇرپاعى ەكەنىنە دە كۇمانىم جوق».

      «شىڭعىسحان ءبىزدىڭ بابامىز، ءبىز تۇركىلەر، ونىڭ ىشىندە قازاقتار شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاقتارىمىز!» (قازىبەك يسا).

      «شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعىن شارق ۇرىپ ىزدەپ جۇرگەن قىتايلىقتار ۇلى قاعان ۇرپاقتارىنىڭ قازاق جەرىندە ءورىپ جۇرگەنىن بىلمەيدى-اۋ. ايتپەسە، بىردەن اكادەميك شوتا ءۋاليحانوۆ اعامىزدى ىزدەپ كەلمەي مە. شوتا اعامىز قايبىر جىلى موڭعولياعا بارعاندا، موڭعولدار شىڭعىس حاننىڭ ءوزى ءتىرىلىپ كەلگەندەي، جۇرەكتەرى جارىلا قۋانىپتى. وزدەرىندە حان ۇرپاعىنان ءتىرى تۇقىم قالماپتى. سوعان قاراعاندا، «شىڭعىس حان - قازاق» دەپ جۇرگەندەر ءبىر نارسەنى ءبىلىپ ايتاتىن سياقتى ما-اۋ...» (تورە عالي).

       وتەمىس قاجىنىڭ «شىڭعىس-ناما» شىعارماسىندا شىڭعىس حاننىڭ ۇلى جوشى ۇلىتاۋدا اڭ اۋلاعان كەزىندە اتتان قۇلاپ، موينى ءۇزىلىپ قازا تاپقانىن جازعان (1-تاراۋ). تاريحتا ونىڭ اكەسىنەن جارتى جىل بۇرىن قازا بولعانى ايتىلادى. قازاقتا «اقساق قۇلان– جوشى حان» دەگەن اڭىز، كۇي بار.

       «ادامزاتتا شىڭعىستاي ەر تۋمايدى» (ماعجان جۇماباەۆ).

       «شىڭعىس حاننىڭ تۇركى حالقىنان شىققانى حاق. قوبىلاندى جىرىندا «قىرىق مىڭ ءۇيلى قيات» دەگەن ەل بار. سول قياتتىڭ اۋلەتى شىڭعىس حاننىڭ اتا-بابالارى. ماسەلەن ايتالىق، اباقاي، ەسۋكەي، قابىل حان. تۇگەل تۇركى تەكتى ادامدار. ال شىڭعىس حاننىڭ توعىز ورلىگى بولعان. توعىز ورلىكتىڭ توعىزى دا تۇركى تەكتى ادامدار. ماسەلەن، كەرەيدەن تورقان سارى بار، جالايىردان مۇقالى بار. تۇگەل وسىلاي بولىپ كەلەدى. ال شىڭعىس حاننىڭ العان ايەلىنىڭ بىردە-بىرەۋى موڭعول ەمەس. انا اتاقتى ءتورت حانىمنىڭ تورتەۋى دە تۇركى تەكتەس.

        شىڭعىسحاندى 10 جىل زەرتەدىم. سونداعى كەلگەن قورىتىندىم – شىڭعىس حان اسقان قىرعىنشى دەگەنگە قوسىلمادىم. شىڭعىس حان ءوز داۋىرىندە دانىشپان ادام بولعان. ۇلكەن ۇيىمداستىرۋشى، مىقتى ساياساتكەر، اسكەري مامان بولعان.

         ...ءال-ءاسيردىڭ ءسوزىن وقىپ بەرەيىن: «شىڭعىس حان العىر، اقىلدى، شەشىمدى ساياساتكەر، ۇيىمداستىرۋشى ەدى. ول ەجەلگى شىڭ (قىتاي), اراب زاڭدارىن اۋدارتىپ، ءوز قاۋىمىنا لايىق كەلەتىن ياسا، ياعني ياساك دەگەن زاڭ جازدى. سول زاڭ بويىنشا ءاربىر ءدىن، ءاربىر قاۋىم قۇرمەتتى سانالدى. سول سەبەپتى ول قۇرعان مەملەكەتتە، ەڭ ءىرى يمپەريادا جاسايتىن سۇنيتتەر مەن شەيتتەر، بۋدديستەر مەن ياحۋديلەر، حريستيان مەن تۇرىكتەر، ارمياندار ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن تۋعانداي، تاتۋ-ءتاتتى ءومىر كەشتى»، – دەپتى. شىڭعىس حاننان ءتورت جىل كەيىن ولگەن ادامنىڭ ءسوزى. وسى ادامنان ارتىق شىڭعىس حانعا باعا بەرە الماسپىز دەپ ويلايمىن». (زەينوللا سانىك).

        «دۋلاتيدىڭ، ءبيچۋريننىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىر جەرىندە شىڭعىس حاننىڭ تۇرىك تىلىندە سويلەگەنى، مۇسىلمان دىنىندە بولعانى، ءبىر بالاسىنىڭ ورازا تۇتقانى، ءبىر نەمەرەسىنىڭ اتى مۇحاممەد بولعانى ايتىلىپ كەتەدى. موڭعولداردا مۇحاممەد دەگەن ەسىم جوق قوي. وسىنداي ناقتى دالەلدەر بار». (تورەعالي تاشەنوۆ، جۋرناليست، الماتى قالاسى).

       «شىڭعىسحاندىق ماڭعول تايپاسى، بوردجيگين مەن تايدجۋت تايپالارىنان قۇرالعانى ءمالىم. بوردجيگي دەگەنى بورىجىگى، ونى وزدەرىن ءبورى (قاسقىر) ۇرپاعى دەيتىن اڭىزدارى دا دالەلدەيدى. ال تايدجۋت دەگەنى ادايجۇرت، ونى وسى تايپادان شىققان اتاقتى جەبەنىڭ ەسىمى جورعا اداي ەكەنى دالەلدەيدى (132 بەت).

        ...شىڭعىس حان ۇرپاقتارى وزدەرى ورناتقان مەملەكەتتى، نەگە قازاق حاندىعى دەپ اتادى دەيمىز؟ ويتكەنى وسى ايماقتا، شىڭعىس حانعا دەيىن قازاق قاعاناتى ءومىر سۇرگەنىن ولار جاقسى بىلەتىن. بۇل اتاۋ بارلىق تايپالارعا ورتاق ەكەندىگىنەن اتادى، وزدەرى دە (جانىبەك پەن كەرەي) قازاق حالقىمىز دەپ بىلەتىن شىڭعىسحان ۇرپاقتارى ەدى. قازاق تايپالارىنىڭ 19-شى عاسىردا ەشقانداي ديالەكتىسىز ءبىرتىلدى ەكەنى جانە وزدەرىن ءبىر حالىق سانايتىنى، سول زامانداعى رەسەي ادامدارى كورسەتكەن» (بەكجان ادەن «قازاق پەن كازاك نەمەسە قۇپيالانعان تاريح» الماتى، 2013. 158 بەت). 

         «حان ورداسىندا جوڭعار ەلشىسىن قابىلداۋ راسىمىنە قاتىسىپ وتىرعان بارشا ەل اعالارى شەكتەرىن تارتتى. دەمدەرىن ىشتەرىنە الىپ، تاۋكە حانعا قارادى. سوندا ول قازاق تاعى بيىگىنەن ءبارىنىڭ كوكەيىنەن شىعاتىن ءسوز ايتتى. ويرات قالداننىڭ تالابى ۇلى شىڭعىس حاننىڭ جولىن بۇرمالاعانىن كورسەتەدى دەدى. ەلشىسى وعان مىنانى جەتكىزسىن – وزىنەن بۇرىنعى ءىزاشارلارى سەكىلدى، قازاق حاندىعىنىڭ جاڭا ءامىرشىسى تاۋكە حان، جاھاندى دىرىلدەتكەن شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى بولىپ تابىلادى. ال ونىڭ ۇلى باباسى  شىڭعىس قاھان الەمنىڭ جارتىسىن جاۋلاپ العانمەنەن، ونداعى ەل-جۇرتتاردىڭ جان-دۇنيەسىنە زورلىق جاساماعان. ول ءوزى سىيىناتىن كوك تاڭىرىنە تابىنۋدى ەشكىمگە  تىقپالاماعان. سونداي ءتارتىپتى جيھانگەر ۇلدارى مەن نەمەرەلەرىنە دە وسيەت ەتكەن. ويراتتار شىڭعىس اسكەرىنىڭ اسا ەرجۇرەك، جاۋىنگەر قاناتى بولعانمەن، ۇلى قاھاننىڭ كۇشىنىڭ سىرىن ۇقپاعان ەكەن. ەلشى قوجايىنىنا ايتا بارسىن، ونىڭ قويىپ وتىرعانى – ەشقاشان ورىندالمايتىن جانە سول تالاپكەردىڭ ءوزىن ورعا جىعاتىن ءجونسىز شارت. قازاققا مۇسىلماندىقتى مۇحاممەد پايعامباردىڭ العاشقى جاۋشىلارى جەتكىزگەن. بۇدان پالەن عاسىر ىلگەرىدە ونى قاراحان اۋلەتى، ودان كەيىن التىن وردا بيلەۋشىلەرى مەملەكەتتىك ءدىن رەتىندە قابىلداعان. مۇسىلمان يلانىمىنىڭ ۇلى ۋاعىزشىسى قوجا احمەتتىڭ وسىناۋ باس وردادان قول سوزىم جەردە تۇرعان كەسەنەسىن حالىقتىڭ قاستەرلەپ ساقتايتىنى سونداي، بۇگىندە وندا قازاقتىڭ كۇللى حاندارى مەن يگى جاقسىلارى تىنشىعان. جوڭعار حانى قيسىنسىز تالابىن قايتىپ السىن، ونداي ورىنسىز شارتتار ەمەس، دوستىق قارىم-قاتىناستار ەلدەرىمىزدى داۋلەت پەن باقىتقا كەنەلتەدى» (بەيبىت قويشىباەۆ http://abai.kz/post/view?id=5256).

        «شىڭعىسحان قازاق بولماسا، نەگە وندا قازاقتىڭ بارلىق حاندارى مەن سۇلتاندارى تاققا تالاس كەزىندە تەك شىڭعىس تۇقىمىنان بولۋى مىندەت بولدى؟ -دەگەن سۇراققا ەشبىر ۇلتتىڭ عالىمى جاۋاپ بەرە المايدى.

         شىڭعىس حاننىڭ ءوز رۋى مەن حالقىنا كەلەتىن بولساق. ونىڭ اتالارى مۇڭال-جارى تاۋىندا تۋىلعان (اقتوبەدەگى مۇڭال-جارى تاۋىن ورىستار مۋگادجار دەپ قاتە جازعان)...

         بۇرىنعى قىپشاق، قاڭلى، ءۇيسىن ت.ب مەملەكەتتەر سەكىلدى جەر سول ەلدىڭ باسقارۋشى رۋدىڭ اتىمەن اتالعان.

         سول سەبەپتى مۇڭالداردىڭ اياعى تيگەن جەردىڭ ءبارى (جاۋلاپ العان نەمەسە ءوز ەركىمەن قوسىلعان رۋ، تايپا، حالىقتار جەرى) مۇڭال جەرى دەپ اتالدى.

         ايتا كەتەرلىگى سول زامانداعى ارىس، ۇلىس دەگەن ۇعىمدار قازىر دە سول مۇڭالدار دا، ادايلاردا               ساقتالعان. مىسالى: ادايدىڭ سەگىز ارىسى نەمەسە ءتورت ۇلىسى: قوساي، توبىش، جەمەنەي، مۇڭال.

         شىڭعىس حاننىڭ قازاق ەكەنىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى موڭعول يمپەرياسىندا اتاقتى اداي دەگەن حان بولعاندىعى جانە موڭعول (مۇڭال) حاندارىنىڭ ەسىمدەرى ادايلاردىڭ "ي"-ارىپىمەن اياقتالاتىندىعى. قوساي، بەگەي، جەمەنەي، شوڭاي، جاڭاي ت.ب رۋ اتتارى سەكىلدى. مىسالى شىڭعىسحان تۋعان بالالارىنا، نەمەرەلەرىنە دە اتتارىن ادايشا قويعان: شاعاتاي، ۇگەدەي، باتىي ت.ب.

         ادايلاردىڭ ساڭ عاسىر بويى ەش بيلىكتى مويىنداماعانىن وسىدان تۇسىنۋگە بولادى» (اداي ەلنازار).

         «شىڭعىسحان تاريحىن تارازىلاۋدىڭ العاشقى ساحابالارى - دەپ مۋحتار ماعاۋين، تىلەۋبەردى ابەنايۇلى، قايرات زاكيريانوۆ، مارال ىسقاقباي، بالتابەك ۋميرياەۆ، سەرىكبوسىن نۇرقاسىموۆ، ءوزىمىزدىڭ جەرلەستەرىمىز، جەر جانناتى جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ ارداقتى دا اياۋلى ازاماتتارى امىرە ءارىن، مارات جاندىباەۆ، بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆتى اتاۋعا بولادى.

         ...بۇكىل الەم باس ءيىپ، ەكىنشى مىڭجىلدىق ادامى دەپ قۇرمەت تۇتقان ارداقتى بابامىزدان الىستامايىق اعايىن! ءوز ۇلىن، ءوز جاقسىسىن ەسكەرمەسە، ەل تەگى قايدان السىن كەمەڭگەردى – دەپ يلياس جانسۇگىروۆ ايتپاقشى، بىرەۋدىڭ اتاسى بىرەۋگە اتا بولمايدى ءوز اتاسى تۇرعاندا. شىڭعىسحان ادامزات تاريحىنداعى ۇلى تۇلعالاردىڭ ەڭ بيىگى، پايعامبارلار مەن حاليفتاردان كەيىن، ءبىز ءۇشىن شەتى جوق، شەگى جوق ماڭگىلىك ماقتانىش.

         شىڭعىسحان ۇلىسىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى – قازاق حالقى، بۇل تۋرالى بۇلتارتپاس دالەلدەر جارىققا شىعىپ جاتىر. بولاشاقتا، ءارى كەتسە بەس-ون جىلدىڭ ىشىندە شىڭعىسحاننىڭ بىزگە كىم ەكەنى الەمگە ايگىلى بولۋعا ءتيىس». (بەردەن قادىر، جۋرناليست).

         «سوناۋ  التىن ايدارلى ساق-تۇمار حانشايىم، جاۋجۇرەك جەڭىمپاز - ەدىل پاتشا، تۇركىنىڭ تارلاندارى بۋمىن، بىلگە، كۇلتەگىن، ايبارلى قولباسشى شىڭعىس حان، قوس جاسامپاز بيلەۋشى كەرەي مەن جانىبەك، جەرىمىزدىڭ كەڭدىگىن اڭساعان قاسىم، حاقنازار، ەسىم، تاۋكە حاندار، حالقىمىزدىڭ بىرلىگى مەن بەرەكەسىن ۇيىتقان ابىلقايىر-ابىلاي، ەلىمىزدى جاتتىڭ ۋىسىنا بەرمەي تۇگەندەگەن جۇماباي مەن دانا دىنمۇحاممەد سىندى قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلدارىنان امانات قازاقتىڭ قاسيەتى كوشىن بۇگىنگى كۇنى نۇرسۇلتانداي ەل باسىمىز وزگەدەن كوش ىلگەرى جەتەلەپ كەلەدى. بۇعان ءتاۋبا قىلىپ، جاراتقانعا مىڭ العىس ايتىپ، قۇدىرەتىنە تاعىدا باس يەمىز». (ق.ا.سەرىكۇلى، بقو، ورال قالاسى «تۇركىلەر ادامزاتتىڭ اسىلى» (--http://okok.kz/archives/59043   | okok.kz قازاقي اقپارات ورتاسى).

           «(ورىس عالىمى ۆەليامينوۆ-زەرنوۆتىڭ زەرتتەۋلەرى بويىنشا) 1397-1410 جىلدارى قىرىم تاتارلارىنىڭ ءبىر بولىگى ليتۆان كورولدىگىنە كوشىپ كەلىپ، پوچتا قىزمەتىن اتقارادى. وسى ليتۆان تاتارلارى دا وزدەرىن قازاق دەپ اتاعان. (م. تىنىشباەۆ «ۆەليكيە بەدستۆيە» 48 بەت).

           «التىن وردانىڭ بارلىق  كوشپەندى حالقى 13-عاسىردا دا ودان كەيىن دە وزدەرىن قازاق دەپ اتاعان.

            ۇلى پەتر پاتشانىڭ كەزىندە مولداۆيانىڭ گوسپودارى (پاتشاسى) بولعان، وتە ءبىلىمدى، وسمان يمپەرياسى مەن مولداۆان تاريحىن جازعان شىڭعىس تۇقىمى دميتري كانتەمير ءوزى تۋرالى-تۋعان جەرىم قىپشاق دالاسى، انا ءتىلىم- قازاق ءتىلى دەپ ءوز ەڭبەكتەرىندە جازىپ قالدىرعان. بۇل مالىمەتتەردى تاتار تايپاسىنا قايتا اينالىپ كەلمەس ءۇشىن كەلتىرىپ وتىرمىن.

           12-عاسىردىڭ باسىندا تۇركى تايپاسى قاراقىتايدىڭ (مۇسىلمان اۆتورلارىندا -كىدان.)  سولتۇستىك قىتايدى 200 جىلداي بيلەگەن ءلىاۋ يمپەرياسى قۇلايدى. بۇل ءشۇرشىت (چجۋرچجەن) تايپالارىنىڭ بىرىككەن سوققىسىنان بولدى. شۇرشىتتەر –مانچجۋر- تۋنگۋس تايپاسى. ال قاراقىتايدىڭ تۇرىك تايپاسى ەكەندىگى  «قۇپيا شەجىرەدە» شىڭعىستىڭ ءوز سوزىمەن كەلتىرىلگەن.

           ء«بىز كىدان باۋىرلارىمىزدى ءشۇرشىت تەپكىسىنەن ازات ەتۋگە بارامىز.»  ۇرىس بارىسىندا كىدان ارميالارى ءوز ەركىمەن  شىڭعىس جاعىنا شىقتى. كىدان يمپەرياسى قۇلاعان سوڭ ولاردىڭ ەليۋي داشى (مۇمكىن ءوز كەزىندە «ەل باسى» دەپ اتالعان شىعار) باسقارعان ءبىر بولىگى ۇيعىر يدىقۇتىنىڭ  جەرىمەن سولاردىڭ كومەگى ارقىلى ءوتىپ، جەتىسۋعا ءۇيسىن جەرىنە كەلىپ باتىس ءلىاۋ حاندىعىن قۇرادى. تۇرىك تايپالارىنان باسقا حالىقتار مەملەكەتىن - حاندىق دەپ اتامايدى. ءۇيسىن، قاڭلى تايپالارى باستارى بىرىكپەي ءوزارا سوعىسىپ جاتقان كەزى بولعاندىقتان ەليۋي داشى بۇل تايپالاردى تەز ءارى ءوز ەركىمەن باعىندىرادى. ل. گۋميلەۆ ايتقانداي بۇل قاتار ءومىر ءسۇرۋ سەكىلدى قۇبىلىس ەدى. ۋاقىتشا بۇل جاعداي ەكى جاققا دا ءتيىمدى بولىپ كورىندى.  جالايىر تايپاسىنىڭ مونعوليا جەرىنە قونىس اۋدارعانىن تەك قارا قىتايعا باعىنعىسى كەلمەگەنىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. سەبەبى ەليۋي داشىنىڭ كەلۋىمەن قاراحاندار زامانىنان بەرى بيلىك باسىندا بولعان جالايىر تايپاسى بيلىكتەن ايرىلادى. ول كەزدە قازىرگى مونعوليا ءۇستىرتىن مەكەندەگەن موعول تايپالارىندا حاندىق بيلىك جوق ەدى. سوعىس جاعدايىندا عانا تايپاارالىق وداق (كونفەدەراتسيا) قۇرىلىپ، گۋرحان سايلاناتىن. ەليۋي داشىنىڭ دا اكىمشىلىك دارەجەسى گۋرحان بولدى.

         لەۆ گۋميلەۆتىڭ «كيال پاتشالىعىن ىزدەۋ» كىتابىنداعى كارتادا ياعما (جالايىر) تايپاسىنىڭ قونىستانۋى كورسەتىلگەن:

        8 – 9 – عاسىرلاردا – بالقاش، ىلە بويى.

        10 ع – قاشعاريا جەرى.

         12 -  عاسىردا جەتىسۋ دا قاشعاريا دا باتىس ءلىاۋ حاندىعىنىڭ قۇرامىنا كىردى. تاۋەلسىز تايپالار نەگىزىنەن قازىرگى مونعوليا ۇستىرتىندە قالدى. جالايىرلار دا ونون، كەرىولەڭ بويىنا قونىس اۋداردى. رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، شىڭعىستىڭ نايمان حانى  تايانمەن سوعىسىنىڭ  نەگىزگى سەبەبى مىناۋ ەدى:

           - كەرەي تايپالارىن قوسىپ الىپ كۇشەيگەن سوڭ شىڭعىس تايان حانعا ەلشى جىبەرىپ، قاراقىتاي تەپكىسىنەن ءۇيسىن باۋىرلارىن ازات ەتۋگە كومەك كورسەتۋدى سۇرايدى. تايان حان كومەك بەرمەك تۇرماق، نايمان جەرىنەن شىڭعىس اسكەرىن وتكىزۋدەن باس تارتادى. نايمان حانىن جەڭىپ، حالقىن قوسىپ العان سوڭ عانا شىڭعىس باتىس ءلىاۋ حاندىعىنا شابۋىل جاساۋعا مۇمكىندىك الدى. وسى سوعىستا ويرات تايپاسى نايماندار جاعىندا سوعىسادى. باتىس ءلىاۋ بيلىگىن 1211 جىلى نايمان كۇشلىك حان باسىپ العان ەدى. 1218 جىلى ول شىڭعىس جىبەرگەن، جەبە مەن ءسۇبىتاي باسقارعان 20 مىڭ قولىنا توتەپ بەرە المادى. سەبەبى ءۇيسىن تايپالارى، قاشعاردىڭ مۇسىلمان حالىقتارى شىڭعىستى قولدادى. سەبەبى تۋىستىقتان باسقا ول كىسى ەشبىر تايپانىڭ نەمەسە حالىقتىڭ ۇستاعان دىنىنە قىسىم جاسامادى. دىنگە توزىمدىلىك قازاق حالقىنىڭ بويىندا ءالى كۇنگە دەيىن كەلە جاتىر. كۇشلىكتىڭ جاعىندا تەك نايماندار مەن قاراقىتايلار عانا قالدى. 2000 ءۇي قارلىق تايپاسى مەن ۇيعىر يدىقۇتى (حانى) دا شىڭعىسقا ءوز ەرىكتەرىمەن  قوسىلدى». (اقىلبەكوۆ ش. م. «شىڭعىسحان - اڭىز بەن اقيقات»).

           «شىڭعىس حان كوشپەلىلەر تاريحىنداعى، ء بىزدىڭ (قازاقتىڭ)  اتا-بابالارىمىز ىشىندەگى بىرەگەي داراسى دا، فەنومەنى دە، ەڭ باتىر، ونىڭ ىشىندە ادال ادام. شىڭعىس حاننىڭ يمپەرياسىنداي ادال مەملەكەت دۇنيە جۇزىندە بولعان ەمەس. بۇل وسىمەن عاجاپ، قايتالانبايتىن دۇنيە. شىڭعىس يمپەرياسىنان ۇيرەنەتىن زاڭدىلىقتار وتە كوپ. ادالدىعىندا شەك جوق. ونى اسىرە شەگەلەپ ايتۋ كەرەك» ء(ناپىل ءبازىلحان).

          ء«بىز، عالىمدار، ساياساتپەن شۇعىلدان­بايمىز، تەك عىلىمي شىندىقتى ىزدەۋمەن اينالىسامىز. سوندىقتان تىلەۋبەردى ابە­نايۇلى­نىڭ كەيىنگى تەرەڭ زەرتتەۋ جۇمىس­تارى ءبىزدى قىزىقتىردى. بۇرىن دا ميل­ليون­داعان ادامى بار تۇرىك الەمىنە شاعىن عانا ءالسىز موڭعول جۇرتىنان شىققان ادام­نىڭ حان بولۋى تۇسىنىكسىز جانە شىن­دىققا ۇلاسپايتىن جاي بولاتىن.

          حان تەك قانا كۇشتى ەلدەن، كۇشتى تايپادان شىققان. شىڭعىس حاننىڭ تۋعان جەرى، وسكەن ولكەسى بۇرقان جانە تۇرگەن دەگەن جەرلەردى قازىرگى موڭعوليا اۋماعىنان دا، سولتۇستىك ءسىبىر ولكەسىنەن دە تابا المايسىز. ول جاقتا ون­داي جەرلەر بۇرىن دا، بەرىدە دە بولماعان. كەرىسىنشە، ءدال سول بۇرحان مەن تۇرگەن دە­گەن جەر-سۋ اتتارى جەتىسۋ جەرىندە ەجەلدەن بۇگىنگە دەيىن بار. ءبىز وسىنداي دالەلدەرگە كوڭىل اۋداردىق، بۇل زەرت­تەۋدىڭ باستاماسى دەپ ويلاي­مىن. مۇنى موڭعول عالىمدارى­مەن بىرگە تالقىلاپ، پىكىرتالاس جۇرگىزۋ كە­رەك. شىڭعىس حاننىڭ كەڭسەلىك قۇجات­تارى تۇرىك تىلىندە جۇرگىزىلگەن. موڭعول بول­سا، نەگە موڭعول تىلىندە جۇرگىزىلمەگەن؟ موڭعول عالىمدارى بۇل تۋرالى: «ويتكەنى ول تۇرىكتەردىڭ اراسىندا جۇرگەندىكتەن دە، ولارعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن تۇرىك تىلىندە جۇرگىزدى»، – دەيدى. ال جارايدى دەلىك، وندا ولار پارسىلارمەن سوعىس­تى، نەگە پارسى تىلىندە جۇرگىز­بەيدى؟ ارابتارمەن سوعىستى، نەگە اراب تىلىندە جۇرگىزبەدى؟ رەسەيدى، قى­تاي­دىڭ تەڭ جارتىسىن جاۋلاپ الدى، «نەگە ورىس، قىتاي تىلدەرىندە جۇرگىزبەدى؟» دەگەن سۇراقتاردىڭ تۋى زاڭدى.

           شىعىس حاننىڭ ءوزى تۇرىك تىلىندە سويلەگەنى تاريحتان بەلگىلى. موڭعول عالىمدارى شىڭ­عىس حاندى وز­دەرى­نىڭ باباسى رەتىندە ەسەپتەي بەرسىن. بىراق شىندىقتىڭ ەسىگىن اشىپ قويۋىمىز كەرەك. شىڭ­عىس حاندى تۇركى الەمىنىڭ كو­سەمى رەتىندە تانۋعا كەلىسۋگە ءتيىسپىز. شىڭ­­عىس حان – التاي، بالقاش، الاكول وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن ادام. قازىرگى موڭعوليانىڭ اۋماعىندا تۇرماعان. وسىنى عالىمدارى­مىز دالەلدەپ، مويىنداتۋ كەرەك. بۇل تەز ارادا شەشىلە قوياتىن ماسەلە ەمەس. زەرت­تەۋ­دى ءار ءتۇرلى تاسىلدەرمەن ارى قاراي جال­عاس­تىرا بەرۋ كەرەك. دۋلاتيدىڭ، ءبيچۋرين­نىڭ ەڭبەكتەرى­نىڭ ءبىر جەرىندە شىڭعىس حاننىڭ تۇرىك تىلىندە سويلەگەنى، مۇسىلمان دىنىندە بولعانى، ءبىر بالاسىنىڭ ورازا تۇت­قانى، ءبىر نەمەرەسىنىڭ اتى مۇحاممەد بول­عانى ايتىلىپ كە­تە­دى. موڭعولداردا مۇحام­­مەد دەگەن ەسىم جوق قوي. وسىنداي ناق­تى دا­لەل­دەر بار. سوندىقتان تىلەۋبەردى ابەنايۇلىن تىڭداپ، ەڭبەگىن عا­لىم­داردىڭ تالقىسىنا سالدىق. ۇعا-نىڭ پرەزيديۋم مۇشەلەرى بۇل ەڭبەكتى ارى قاراي دا جالعاس­تىرىپ، زەرتتەۋ كەرەك دەگەن قورىتىندىعا كەلدى». (مۇرات جۇرىنوۆ، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، اكادەميك). 

           «ۇلى يمپەريانى قۇراعاندار قازىرگى قازاق تايپالارىنىڭ اتالارى. ورىستىڭ قاتىن پاتشاسى: «ەسلي كازاحي ۋزنايۋت كتو وني نا ساموم دەلە، تو، وني زاۆويۋيۋت ۆەس مير» دەگەن ەكەن. ال ەندى تاريحتى جاقسى بىلەتىن لۋكاشەنكو مىرزانىڭ: «ەسلي ۆسپومنيت زولوتۋيۋ وردۋ، تو كازاحام مى دولجنى وتدات ۆسيۋ روسسيۋ ي پولوۆينۋ ەۆروپى» دەگەنى، بوتەن ەلدىڭ ادامدارىنىڭ ءوزى، مىڭعۇل يمپەرياسى دەگەندەردىڭ بۇگىنگى قازاق ەكەندەرىن بىلەتىنىن ايقىنداپ تۇر. ال بىزدەر، قازاقتار بولساق، ءالى كۇنگە دەيىن جان-جاعىمىزعا جالتاقتاپ: «شىڭعىس حان كىم؟ شىڭعىس حان كىم؟» دەپ اداسىپ ءجۇرمىز» (قويشىعارا سالعاراۇلى).

      «وسىلايشا، مەنىڭ جوعارىدا كورسەتكەنىمنەن شىعاتىن قورىتىندى، شىڭعىسحان اتامىزدىڭ تەگى قازاق، كىشى ءجۇز، الشىن، بايۇلى، اداي ەكەنى داۋسىز. اسپانداعى اي مەنەن كۇن قانداي اقيقات بولسا، شىڭعىسحان اتامىزدىڭ تەگى قازاق، كىشى ءجۇز، الشىن، بايۇلى، اداي ەكەنى دە سونداي شىندىق. كۇننىڭ بەتىن ەشكىم الاقانىمەن جابا المايتىنى سياقتى، بۇل شىندىقتى دا ماڭگى باقي جاسىرىن ۇستاۋ ەش مۇمكىن ەمەس ەدى» (قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم «شىڭعىس حاننىڭ تەگى اداي» الماتى-2010. 368 بەت).

        بۇل ءتىزىمدى ءالى دە، ونداپ، جۇزدەپ، مىڭداپ جالعاستىرا بەرۋگە بولادى...

مامبەتكارىم قوجىربايۇلى

abai.kz