(دۋمان رامازاننىڭ «پەرى مەن پەندە» اڭگىمەسى بويىنشا)

ءبىزدىڭ وتاندىق ادەبيەتتانۋدى ايتپاعاندا، بارشا شىعىس گۋمانيتارلىق ىلىمىندە دالەلدەۋدى كەرەك ەتپەيتىن «عىلىمي اكسيوما» ادەبي اعىمدار مەن باعىتتاردىڭ اۋەلى باتىستاعى حريستيان ەلدەرىندە، ودان كەيىن رەت-رەتىمەن يسلام مەن شىعىستا بىرىندە – ەرتە، بىرىندە – كەش پايدا بولعانى. شىن مانىسىندە، سولاي ما!؟

سوپىلىقتى بىزدە اعىم دەيدى دە، ونىڭ ەكى قىرى – ءدىني ابسۋردتىق جانە ءدىني ماگيالىقتى  بىرىكتىرىپ جىبەرەدى. وسى ەكەۋىن ەۋروپا ادەبيەتى يسلام الەمىنەن مۇلدەم كەش يگەرگەنى عىلىمي ەستەن تارس شىعىپ تا كەتەدى. بۇل ءبىر. باتىس عالىمدارىنىڭ ءھام قالامگەرلەرىنىڭ جۇرتتى شاتىستىرىپ، ءارى دىننەن الشاقتاتىپ، فرەيديزمنىڭ قازىعىنا بايلاپ، «سيۋررەاليزم» دەپ سالا قۇلاش ادەبي مانيفەست پەن ادەبي پلاتفورما جاساپ جۇرگەندەرى ءبىز ءۇشىن بار بولعانى ءدىني ماگيالىق ادەبيەت. نەگە ەكەنى بەلگىسىز ول بىزدە «سوپىلىق اعىم» دەپ اتالادى، ءارى عىلىمي تۇرعىدان سيۋررەاليزممەن ەش سورپاسىن قوسقىزبايدى. ال، ءجۇسىپ بالاساعۇننان باستاۋ الاتىن الەمگە ۇلگى بولعان مۇسىلمان ءسيمۆوليزمى تۋرالى تۇركى عىلىمي دۇنيەسىندە ەشكىمدە ءسوز ەتكەن ەمەس. ويتكەنى، ءبارىنىڭ عىلىمي ەڭسەسىن باتىستىڭ ادەبيەتتانۋشىلىق بەدەلى باسىپ تۇر.  وسى ورايدا «نەگە ءبىزدى باتىس رۋحاني-مادەني قۇلدانۋى كەرەك!؟» دەگەن زاڭدى ساۋال تۋىندايدى. وسى ساۋالعا تۇركى گوتيزمىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى سانالاتىن ءدىني ماگيالىق باعىتىن (باتىسشالاساق، سيۋررەاليستىك اعىمداعى) قازىرگى قازاق پروزاسىنىڭ دامۋىندا ەرەك ءىز قالدىرىپ وتىرعان – دۋمان رامازاننىڭ «پەرى مەن پەندە» اڭگىمەسى ارقىلى جاۋاپ بەرمەكپىز. ءبىز اريستوتەل تاڭعان كونتسەپتسيانى ەمەس، پلاتوندىق باعىتتاعى كونتسەپتسيانى ۇستاساق، گۋمانيتارلىق عىلىمدا كوپ نارسەگە قول جەتكىزەر ەدىك.

ماگيالىق رەاليزم – ەۋروپا ءۇشىن حح عاسىرداعى جاڭا ادەبي قۇبىلىس. بۇل تەرميندى باتىس ادەبيەتتانۋدا ەڭ العاش نەمىس ونەر تاريحشىسى فرانتس روو ءوزىنىڭ 1925 جىلى شىققان «پوستەكسپرەسسيونيزم. ماگيالىق رەاليزم. جاڭا ەۋروپا بەينەلەۋ ونەرىنىڭ پروبلەمالارى» اتتى ەڭبەگىندە سۋرەتشىلەردىڭ جاڭا تولقىنىنىڭ كوركەمدىك ءادىسى رەتىندە قولداندى. اراعا ەكى جىل سالىپ، اتالعان ەڭبەكتى ءىشىن ارا يسپان فيلوسوفى ح. ورتەگا-ي-گاسسەت يسپان تىلىنە اۋداردى دا، كەڭىستىكتەگى ومىرگە ۇقساسىمدى «ماگيالىقپەن» ارالاستىرعان ماگرەاليزم الەم پروزاسىنا ءوزىنىڭ بار ەكەندىگىن تانىتتى.

وسى ءبىرىنشى اڭعارعان يتاليلىك ادەبيەتتانۋشىلار مەن ادەبي سىنشىلار 1920 جىلدارداعى ۇلت پروزاسىنداعى ادەبي اعىمدى «ماگيالىق رەاليزم» دەپ اتادى. ونىڭ نازارياتتىق تاعانتاسى 1927–1928 جج. جازۋشى م. بونتەمپەللي شىعارعان «نوۆەچەنتو» جۋرنالىندا يتاليان سۋرەتكەرلەرىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، نەمىس قالامگەرى گ. كايزەر، اعىلشىن جازۋشىلارى دج. دجويس، د. گ. لوۋرەنس، ۆ. ۆۋلف جانە فرانتسۋز پروزاشىلارىنىڭ شىعارمالارىنىڭ جاريالانۋىمەن قالىپتاستى.

رەسەي زەرتتەۋشىلەرى ۇلتتىق ماگرەاليزمدەرىنىڭ باستاۋ كوزىندە ن. ۆ. گوگول تۋىندىلارى، اتاپ ايتساق، «پورترەت»، «نەۆا داڭعىلى» (1835), «مۇرىن» (1836) سىندى پەتەربۋرگ حيكاياتتارى تۇر دەپ ءۋاج ايتسا، ءبىز ماگيالىق رەاليزم قازاق ادەبيەتىندە قيسسا-داستاندار مەن م.كوپەيۇلى تۋىندىلارىنان باستاۋ الادى دەپ نىق سەنىممەن ايتا الامىز. ال، ۇلتتىق ماگرەاليزمدى پروزادا قالىپتاستىرعان ادام مەكەباەۆ بولدى، قازاق اڭگىمەلەرىندە وسى سالادا دۋمان رازامان كلاسسيكالىق ءۇش اڭگىمەنى («و دۇنيەدەگى اڭگىمە»، «جان» جانە «جىن») ومىرگە اكەلدى.

ءبىز ەندى وسى قالامگەردىڭ ءتورتىنشى اڭگىمەسى «پەرى مەن پەندە»-ءنى تالداۋعا بەل شەشە كىرىسپەكپىز. الەم تاريحىندا وي جۇگىرتەتىن بولساق، ادامزات قاشاندا رەالدى ءومىردىڭ شەگىنەن شىعۋعا تالپىنىس جاسايدى. مىسالى قازاق يسلامعا قانشا جەردەن سەنگەنىمەن باقسىلاردى ەرەكشە جاندار دەپ ساناۋىن ءالى قويعان ەمەس. ۇندىلەردىڭ رۋحاني داستۇرىندە بۇل بولمىس جالعان قۇر ەلەس دەپ سانالادى. قازاقتا «دۇنيە جالعان» دەگەن ءسوز تىركەسى بەكەر ومىرگە كەلمەگەن. باسقا الەمنىڭ ايىرىقشا سيپاتىن قابىلداۋداعى كۇي كەشۋدى ءبىرىنشى رەت ءسوز ەتكەن جازۋشى جانە انتروپولوگ كارلوس كاستانەدە بولدى. قازاق ادەبيەتىندەگى باقسىلار تۋرالى جازعان قالامگەرلەرىمىز ج. احمەدي مەن ا. التاي دا وسى ءبىر تىلسىمعا ورانعان جاندار تۋراسىندا ءوز روماندارىندا جەكەلەگەن ەپيزودتتاردى ارنادى.

ەندى دۋمان:

«باقسى تەك قانا جاسىل ءتۇستى قازاقى كيىمدەر كيەدى ەكەن. باسىندا جاسىل پۇلىشپەن تىستالعان ۇكىلى قۇندىز بورىك، ۇستىندە جاسىل بەشپەنت، يىعىنا ءىلىپ الىپ جۇرەتىن قۇندىز جاعالى ۇزىن شاپانى مەن ءىش جاعىنان كيگەن جەيدەسىنىڭ ءوزى جاسىل ماتادان تىگىلگەن، بۇتىندا جارعاق شالبار، اياعىندا كەبىستى ءماسى. قولىندا جىلاننىڭ قابىعىنا ۇقساس سۇرعىلتىم زاتپەن قاپتالعان ۇزىن اساتاياعى بار. اۋرۋلاردى سونىمەن تۇرتپەكتەپ ەمدەيدى ەكەن. كەلىنىمدى كورىپ، تۇشكىرىپ-پىسقىرىپ، وتپەن الاستاپ، سۋمەن ۇشىقتادى. جەتى ءتۇرلى ءشوپتى سۋعا قايناتىپ، وعان ءسۇت قوسىپ، سونى ىشكىزدى. سونىمەن نە كەرەك، ءبىر اپتا وقىپ، بارىن سالا ەم-دومىن جاسادى. جەتىنشى كۇنى مەنى جەكە شاقىرىپ الىپ:

– ەش ۋايىمداما، كەلىنىڭ تولىق جازىلادى. بىراق ەندى ازداعان دەمالىس كەرەك، ءۇش ايدان كەيىن تاعى ءبىر رەت اكەلەرسىڭ، ال قازىر بارا بەرىڭدەر! – ءسال كىدىرىپ بارىپ، – سالاقسىپ جۇرمە، ەم تولىق اياقتالعان جوق، ەگەر قايتىپ اكەلمەسەڭ، اۋرۋى قايتادان قوزىپ كەتۋى مۇمكىن! وندا وبالى سەنىڭ موينىڭدا! – دەدى قاتاڭ ەسكەرتىپ.

 وسىدان كەيىن جان قالا ما؟! باقسىعا ريزاشىلىعىمدى ءبىلدىرىپ، ايتقان ۋاقىتىندا قايتىپ اكەلەتىنىمدى ايتىپ، ۋادە بەرىپ اتتاندىم. قۋانىشىمىز قوينىمىزعا سىيماسا دا، ابدەن شايلىققان كوڭىلدە كۇدىك تە جوق ەمەس ەدى.

ۇيگە قايتىپ كەلگەن سوڭ ويلانام،  باقسىنىڭ ءجۇزى تانىس، ءبىر جەردەن كورگەن سياقتىمىن. قايدان كوردىم؟ ولاي ويلانام، بىلاي ويلانام... ابدەن باسىم قاتتى. سودان ءبىر كەزدە ەسىمە ءتۇستى-اۋ!..» دەپ اڭگىمەنىڭ جىلتىراعان شوعىنا تامىزىق قۇيا تۇسەدى. وسى ارادان باستاپ سيۋجەتتىك وزگە ءورىلىم باستاۋ الادى.

نۇرعا بولەنۋ (وزگە رەالدىلىققا ەنۋ) XX عاسىردا باتىسەۋروپا ادەبيەتىندە شىعارماشىلىقتىڭ قاجەتتى كەزەڭى رەتىندە تانىلدى. نەمىس جازۋشىسى گەرمان گەسسە «بيسەر ويىنى» رومانىندا ويىن ماگيسترى كنەحت ءوز ورەلىلىگى ارقىل بەيرەالدى الەمگە ەنەدى. ونىڭ سوڭعى تاراۋى رومانعا كىرىستىرمە نوۆەللا تۇرىندەگى ء«ۇندى ءومىربايانى» حيكاياتىنا ۇلاسقان. وندا اۆتور ءۇندى الەم تانۋىن وقىرمانىنا ۇسىنادى. قازاق قالامگەرلەرى دە ءوز وقىرمانىنا الاش ميفولوگيانىڭ قۇپيالى قويناۋىن قوپارىپ ۇسىناتىن تىڭ ءتاسىلدى يگەرۋ ۇستىندە. وعان ت.رىمجانوۆتىڭ «گۇل اعاشى» ەرتەگى رومانىن جاتقىزۋعا بولادى. قازىرگى قازاق اقىندارى مەن جازۋشىلارى بەيرەالدىلىقتى كونە تۇركىلىك ميستيكالىق ىلىمدەر ارقىلى تانىپ-بىلۋگە تالپىنىس جاسايدى. وسى اڭگىمەنىڭ سوڭعى سيۋجەتتىك بولىگى كىرىستىرمە نوۆەللا تۇرىندەگى ء«ۇندى ءومىربايانىنا» ۇقسايدى. ءارى وسىلاي ەكى تاعدىردى ءبىر اڭگىمە بويىنا سىيدىرۋ ۇلت پروزاسى ءۇشىن ەرەكشە جاڭالىق.

دجەيمس ءدىن تۋرالى ءسوز ەتكەندە «قالامگەر پاراساتى ميستيكا الدىندا باس يەدى» دەگەن تاماشا وي ايتادى. ويتكەنى، ءار قالامگەردىڭ اقىل-پاراساتى نەگىزىنەن ەكونوميكالىق، پسيحواناليتيكالىق، ءدىني، ينتۋيتيۆتىك، ەرىك-جىگەرلىك جانە جىنىستىق-تەكتىك دەپ تارامدالادى. وسىنىڭ نەگىزىندە اۆتورلىق ءدىني-سەنىم، ءدىني-ءبىلىم، ينتەللەكتۋالدىق پەن سەزىمتالدىق بىردە – «سانالىقپەن»، ەندى بىردە – «ساناسىزدىقپەن» اتويلاي كورىنەدى. وسى ورايدا ويعا ۆ.س. ءسولوۆيوۆتىڭ «ادامزات ءولى دەنە ەمەس، تاريح جاساندى قوزعالىس ەمەس» دەگەن پىكىرى ورالادى. ويتكەنى، دۋماننىڭ سيۋررەاليزمى «باتىستىڭ بەلبالاسى ەمەس، پروزاداعى احمەت ياسساۋي ءداستۇرىنىڭ كورىنىس بەرۋىنىڭ بەلگىسى».

ءبىز بابالارىمىزدان مۇراعا قالعان ادەبي ءۇردىستى ەسكىنىڭ جادىگەرى دەپ ساناۋشىلىقتىڭ «بالالىق اۋرۋىنان» ايىعا الماي كەلەمىز. بىزگە زور مۇرا قالدى. بىراق ءبىز ونىڭ قادىرىن بىلۋدەن قالدىق. بارلىق ادەبي ءۇردىستى باتىستىڭ كوزىمەن قاراۋدى داعدىعا اينالدىردىق. شىعارماشىلىق پروتسەستى الاش بالاسىنىڭ وسىلايشا ەلەستەتۋىنىڭ پايداسىنان گورى زيانى باسىم. ءبىز ءوز جادىمىزدى وزگەنىڭ قۇلدانۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ الدىق. باتىسقا ۇيرەتكەنىمىزبەن، باتىستان ۇيرەنگەنىمىزدىڭ شەگى قايدا، بولەكتەنۋ مەن ۇندەسۋدىڭ اراجىگىن قالاي ايىرۋعا بولادى؟! حريستياندىق ماگيالىق رەاليزم كونە تۇركىلىك گوتيزمگە نە قوستى؟ ساۋال وتە كوپ ءارى وعان جاۋاپ بەرۋدە وتە قيىن. شىن مانىسىندە قازاق جازۋشىلارى وزگەلەر باسقاشا ويلاپ قالادى ەكەن دەپ گالليۋتسيناتسيا، يلليۋزيا ءھام ايان بەرۋدەن باس تارتپاۋى كەرەك. ويتكەن جاعدايدا اقىلدى اقىماققا اينالىپ، قيالدىڭ بايراعىن جىعىپ الامىز. ءوزىنىڭ ەرەكشە الەمىمەن «قيالدىڭ بايراعىن جىقپاي» جۇرگەندەردىڭ اراسىننان دۋمان رامازاندى بولە-جارا ايتۋعا بولادى.

ءبىز الاش شىعارماشىلىق قيالىنا تۇساۋ سالعان قوسارلى قۇلىپ:  ماتەرياليستىك فيلوسوفيا جانە ادەبي رەاليستىك كوزقاراستارعا قالامگەرلىك سوت پروتسەسىن جۇرگىزىپ، مەحناتتى كۇرەسكە تۇسكەندەر جايىندا ءسوز ەتپەكپىز. ورىس ادەبيەتتانۋى مەن مادەني-رۋحاني الەمى بىزگە ەنگىزگەن وسى ەكى قۇبىجىق قازاق قالامگەرىنىڭ ورەلىلىگى مەن ادامگەرشىلىك يماندىلىعىنىڭ قاس جاۋى رەتىندە: «باتىسشا جاز، باتىسشا جاز» دەپ سايتانداي قۇلاعىنا سىبىرلاپ تۇرادى. دۋمانداي قالامگەرلەرىمىز وعان قۇلاق ىلمەي «مەن تۇركىشە جازامىن» دەگەن ادەبي پروتەسىن حريستيان الەمىنە بىلدىرە باستادى. بۇنى تەك وتاندىق ادەبيەتتانۋداعى رۋحاني كورسوقىر جان عانا سەزىنبەيدى. قاراپايىم وقىرمان دۋمان رامازان جاتاتىن بۋىننىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ ءبىتىمى بولەكتىگىن مويىنداپ تا ۇلگەردى.

ء«جۋرناليستىڭ جۇرمەيتىن جەرى بار ما؟! بىردە جولىم ءتۇسىپ، قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قازالى اۋدانىنا بارا قالدىم. سونداعى نۇرسۇلتان ەسىمدى تاريحشى تانىسىمنان ادام سەنگىسىز ءبىر قىزىق اڭگىمە ەستىدىم. مايىن تامىزىپ ايتىپ بەرگەندە اۋزىمدى اشىپ، كوزىمدى جۇما بەرىپپىن.

– بۇنى قايدان ەستىدىڭ؟ – دەدىم تاڭدانىسىمدى جاسىرا الماي.

– وسىنداعى بەكەن اقساقالدان، – دەدى ول اعىنان جارىلا.

– سول كىسىنىڭ وزىنە جولىعۋعا بولا ما؟ – دەيمىن قىزىعۋشىلىعىم ودان سايىن ارتىپ.

 نەگە بولماسىن؟! اۋزىن اشسا، جۇرەگى كورىنەتىن كوركەم مىنەزدى جان. – دەدى نۇرسۇلتان قۇرداسىم. – بىزگە قۇدا بولىپ كەلەدى، مەن جىبەردى دەسەڭ بولدى، جىلى قابىلدايدى. ءوزى دە قوناق جاتىرقايتىن ادام ەمەس» دەپ اۆتور ءوزىنىڭ بەيمالىم تىلسىمدى الەمىن قۇرۋعا العاشقى قادامىن جاساپ، وقىرماندى ىنتىقتىرىپ، دەبىرگىن قاشىرىپ قويادى. كىم ۇتادى، كىم ۇتىلادى بۇل تىلسىمدى الەم شىمىلدىعىن تۇرەتىن اۆتور مەن وقىرمان رۋحاني-مادەني ارىپەستىگىندە ونى تەك وسى اڭگىمەنى تولىق وقىپ شىققاندا عانا ۇعىنا الاسىز.

يسلام دۇنيەسى ءۇشىن تۇك قۇندىلعى جوق باتىس قالامگەرلەرىنىڭ اۆتورلىق انىقتاماسىمەن حريستيان ادەبيەتتانۋى كوككە كوتەرگەن، تمد تۇركى دۇنيەسىنە تەلىگەن قاھارماندار شەيىت بولسا، ءبىز مۇسىلمان الەمى ولاردىڭ جول تابا الماي، كەيىپكەرىن امالسىز ءولتىرىپ،  توسىلعان جەرىنەن ءوز كەيىپكەرلەرىمىزدى تابامىز. نە بولماسا، ماڭگىلىك ادەبي اداسۋدىڭ تۇمانىنان شىعا الماي قالامىز دا، ادەبي اتاقتىڭ ورنىنا كەيىنگى ۇرپاقتىڭ تاباسىنا قالامىز. دۋمان وسى «پەرى مەن پەندە» اراسىنداعى تىلسىمنىڭ جۇمباعىن شەشۋدە اۆتورلىق تاباعا قالماۋدىڭ جولىن شىعارماشىلىق مەحنات كەشە وتىرىپ تابا العان.

وسى تاباعا قالماۋ ۇلت ءسوزىن ۇستاعان پروزايكتەردىڭ ميلەتي نامىسىن جاني باستادى.

جالعان باتىس كاتوليكتىك وركەنيەتىنىڭ تۋىنىڭ استىنا مادەني-رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ ءبارىن جيۋعا تالپىنۋ، وزگە وركەنيەت وكىلدەرىنىڭ ىزدەنىستەرىن جالعاندىق دەپ سانايتىن كونتسەپتسيانى ورنىقتىردى.  مۇسىلمان ماگياسى مەن بۋددا ماگياسى وزىنشە الەم. ونى ۇعىنۋ ءۇشىن سول دىندەردى تۇتىنعان جان بولۋىڭ كەرەك. ءارى وعان باتىستىڭ كوزاينەگىمەن قاراي المايسىڭ. اقىل-پاراسات تۇپكىرىندەگى «سانالىق» پەن «ساناسىزدىقتى» ءار وركەنيەت ءدىني كانوندارى نەگىزىندە وزىنشە باعامدايدى. جانە دە تۇرلىنشە تىيىم سالادى.

وسىنداي تىيىم سالۋ – سوعىستان قاشقان جىگىتتەر تاعدىرىن كۇستانالاۋ بولسا. دۋمان ونى – ءدادام قورقىتتىڭ تىرلىگىمەن بايلانىستىرادى. بۇل قالامگەرلىك ەرلىك. جالعان سويلەمەۋ ءھام ۇلتتىق ادالدىقتىڭ اق جولىن اتتاماۋ. ەندى وسى وي تۇيىندەۋگە كەزەك بەرەيىك:

«1941 جىلى ۇلى وتان سوعىسى باستالعانىن ءوزىڭ دە جاقسى بىلەرسىڭ. اۋىلداعى جاس جىگىتتەردى كەزەكپەن مايدانعا شاقىرتا باستادى. سول جىلى-اق قىرشىندارىنان قيىلعان تالاي بوزداقتىڭ سۇيەگى ەلگە قايتىپ ورالىپ جاتتى. سودان اۋداندىق قوميسسارياتتان اسكەرگە شاقىرتۋ تۋرالى قاعاز كەلگەندە سوعىسقا بارعىمىز كەلمەي، ءۇش جىگىت الدىن-الا اقىلداسىپ الىپ، اجالدان قاشقان قورقىت بابامىز قۇساپ قاشىپ كەتتىك. قازاقستان مەن قاراقالپاقستاننىڭ ورتاسىندا قىزىلقۇم قۇمى جاتىر. وسى قازالى اۋدانىنىڭ اۋماعى عوي. ول كەزدە ەلسىز قۇلا ءتۇز، قۋ مەديەن بولاتىن. سول قىزىلقۇمنىڭ ىشىندە قاشىپ جۇردىك. سونداعى كاسىبىمىز نە دەيسىڭ عوي؟! قىزىلقۇمنىڭ ىشىمەن ادامدار ارى قاراي استىق تاسيدى، بەرى قاراي ءارتۇرلى زات-بۇيىمدار اكەلەدى. سولاردى تورۋىلدايمىز. شىركىن، جاستىق نە ىستەتپەيدى، ماڭايداعى اۋىلدارعا جاقىنداپ كەلىپ، شەتتەۋ شىققان مالداردى ايداپ اكەتەمىز. ءسويتىپ كۇن كورىپ جاتتىق. ءبىر كەرۋەننىڭ سوڭىنا تامان قالىپ قويعان كارى اتاندى ۇستاپ الىپ، ءمىنىپ جۇردىك. قوسىمىز بار، سونى تۇيەگە ارتىپ الامىز دا، ءىزىمىزدى جاسىرعانسىپ، ءارى-بەرى كوشىپ-قونىپ جۇرەمىز. ءبىر جەردە كوپ تۇراقتاي المايمىز. تىم ۇزاپ كەتپەيمىز دە. ادامداردىڭ كوزىنە تۇسە بەرمەۋگە تىرىسامىز. قىستى كۇنى دە قۇمنىڭ ءىشى ونشا سۋىق بولمايدى، قوسىمىزعا وت جاعىپ وتىرا بەرەمىز. قىزىلقۇمدا نە كوپ، سەكسەۋىل كوپ. اڭ اۋلايتىنىمىز تاعى بار. ەندى قايتەمىز، ولمەستىڭ قامى. وسىلاي قىستى وتكىزدىك، كۇلىمدەپ كوكتەم شىقتى. ءبىر كۇنى قوسىمىزدى ۇلكەن ءبىر قۇمنىڭ ەتەگىنە تىگىپ تاستاپ، شاي ءىشىپ وتىرعانبىز.  كوزكورىم جەردەن شۇباتىلا شىققان ءتۇتىندى بايقاپ...»

دۋمان جاي بەرمەيدى، تىلسىمداپ بەرەدى.

دۋمان فرەيدتىڭ سايتان ءىلىمىن قوسپاي سويلەسە ءىشى كەبەتىن كەيبىر عىلىمداعىلارعا «جادىنىڭ ويانۋىنىڭ» ۇلىق قۇپياسىن وزىنشە تانىتادى. دۋمان «توتىناما» ۇردىسىمەن قازاق ساناسىنداعى ۇلىق قۇپيانى اشۋعا تىرىسادى. ءارى جۇرتتىڭ اۋزىندا جۇرگەن تىلسىمدى ەل اڭگىمەسىن وقىرمان نازارىنا ءھام تالقىسىنا ۇسىنادى.

قازاق ادەبيەتىندەگى تىلسىمدىلىق ءبىر دۋمانمەن بىتپەيدى، ءارى ول قازاق ءومىر سۇرەتىن رۋحاني-مادەني كەڭىستىكتە ماڭگىگە جالعاسا بەرەدى.  ءۇش قاشقىندى تىلسىممەن جازالاپ، اسكەر قاتارىنا بارعىزۋدىڭ قۇدىرەتى بەي-جاي قالدىرمايدى. ەندى وسى  «عاجايىپ تانىتۋدىڭ» تولىق ءماتىنىن بەرەيىك.

جايلاپ جوتكىرىنىپ قويىپ، جاسقانشاقتاي لاشىقتىڭ ەسىگىن اشتىق:

– اسسالاۋماعاليكۋم! – دەپ ىشكە كىردىك. ءتور جاقتا ورتا جاستارداعى ەڭگەزەردەي ەر ادام مالداس قۇرىپ وتىر. جاپادان جالعىز.

– ۋاعاليكۋماسسالام! ۋا، جىگىتتەر، كەلىڭدەر، تورگە شىعىڭدار، – دەپ ىسىرىلىپ بىزگە ورىن ۇسىندى. – قايدان كەلە جاتىرسىڭدار؟

 قازاقشا سويلەيدى. تومپاق بەت، قىزىل شىرايلى ادام. جۇزىنەن نۇر توگىلىپ، كوزىنەن مەيىرىم شۋاعى شاشىرايدى. سەكەم الاتىنداي ەشتەڭە بايقالار ەمەس.

– وي، اعاسى، ءبىز قاراقالپاقستانعا ءبىر تىعىز شارۋامەن جولاۋشىلاپ بارا جاتىر ەدىك. لاشىعىڭىزدان شىققان ءتۇتىندى كورىپ، ارنايى بۇرىلدىق، – دەدىك وتىرىكتى سۋشا ساپىرىپ. – تانىسىپ-بىلىسەيىك دەگەندەي...

اجەتكە جارايتىن بىردەڭە بولسا، قاعىپ كەتۋدى ويلاپ، جان-جاعىمىزعا جالتاق-جۇلتاق قاراپ قويامىز. ءىلىپ الار ەشتەڭە جوق. تەك بوساعا جاقتا كونەلەۋ تەمىر شاينەك پەن ۇستىنە اق شۇبەرەك جابىلعان ىدىس-اياقتار تۇر. سالدەن كەيىن الگى كىسى:

– ەندى كەلىپ قالعان ەكەنسىڭدەر، ءبىر-ەكى كەسە شاي ءىشىپ كەتىڭدەر، – دەدى قوناقجايلىلىق تانىتىپ. ءبىزدىڭ كۇتكەنىمىز دە وسى ءسوز ەدى. ىزدەگەنىمىز الدىمىزدان تابىلعانداي قۋانىشىمىز قوينىمىزعا سىيماي تۇرسا دا:

–  ايتقانىڭىز بولسىن، اعاسى! – دەدىك وزىمىزشە سىپايىلىق ساقتاپ. ول بوساعا جاققا قاراپ باسقا ءبىر تىلدە، ءبىرتۇرلى ماقاممەن سارناپ قويا بەردى. سول-اق ەكەن، شاينەك وزىنەن-ءوزى كوتەرىلىپ كەلىپ، ورتادا جانىپ تۇرعان وتتىڭ ۇستىڭگى جاعىنا ءىلىنىپ تۇرا قالدى. اق شۇبەرەك ورتامىزعا داستارحان بوپ جايىلدى، ونىڭ ۇستىنە قويدىڭ باسىنداي قارا نان توپ ەتە ءتۇستى. ارتىنشا ۇلكەن پىشاق جارق ەتە قالىپ، بىزگە قاراي باعىتتالىپ كەلە جاتتى. شوشىپ كەتتىك، زارەمىز ءزار تۇبىنە جەتتى. ەكى كوزىمىز پىشاقتا، تۇرا قاشۋعا دايىندالا باستادىق. بىراق، ابىروي بولعاندا پىشاق بىزگە تاقاعان جوق، وزىنەن-ءوزى ناندى تۋرادى دا، جاندى زات سياقتى قايتادان ورنىنا بارىپ جاتا قالدى. سول كەزدە بارىپ «ۋھ» دەپ دەمىمىزدى ءبىر-اق الدىق. سوسىن كىشكەنە كەسەلەر  اۋادا قالقىپ كەلىپ، ارقايسىمىزدىڭ الدىمىزعا تۇرا-تۇرا قالدى. الگى كىسى بىزبەن ەمەس، كوزگە كورىنبەيتىن باسقا بىرەۋمەن وزگەشە تىلدە سويلەسىپ وتىر. ارا-اراسىندا ايەلدىڭ سىڭعىرلاعان داۋىسى شىعىپ قالادى. ءبىز ونىڭ نە دەپ وتىرعانىن تۇسىنە المادىق.

ازدان سوڭ بۇرقىلداپ قايناي باستاعان شاينەك كوتەرىلىپ كەلىپ، كەسەمىزگە كەزەكپەن شاي قۇيا باستادى. اڭ-تاڭبىز، قورىققانىمىزدان ءتىلىمىز بايلانىپ قالعانداي بولدى.

– ءاي، جىگىتتەر، سەندەر ۇرەيلەنبەڭدەر، شاي قۇيىپ بەرىپ جۇرگەن جەڭگەيلەرىڭ عوي، – دەدى جاڭا تانىسىمىز جىلى جىميىپ. سوسىن تاماق باتسىن با، قۇيىلعان شايدان ۇرتتاعانىمىز دا جوق. تەزىرەك قارامىزدى باتىرۋدى ويلادىق.

–  اا... اا... اعا ساۋ بولىڭىز، امان بولىڭىز! – دەۋگە عانا شامامىز ازەر جەتتى. ءبىز تۇرەگەلىپ جاتقاندا ول اسىپ-ساسپاستان:

– ءاي، جىگىتتەر، كەلمەي جاتىپ نە بولدى سەندەرگە، استارىڭنان سۋ شىقتى ما؟ – دەدى جايباراقات تۇردە. ءبىز ونىڭ سوزىنە جارىتىپ جاۋاپ تا قاتپاستان، قۇرعاق راحمەتتى جاۋدىرىپ، الدى-ارتىمىزعا قاراماي زىتىپ وتىردىق. ءتىپتى قوشتاسۋعا دا مۇرشامىز كەلمەدى. سودان سۋدان شىققان سارشۇناقتاي ءسۇمپيىپ قوسىمىزعا قايتىپ كەلىپ:

–  مىناۋ جىن با، پەرى مە؟ – دەپ قاراداي قورقىپ جاتتىق. بويىمىزدى ۇرەي بيلەدى. ءتۇنى بويى ارنەنى ءبىر ويلاپ، كوز ىلە المادىق. «ادام سەنەتىن نارسە ەمەس قوي مىناۋ. ءسىرا، بۇل جىن بولۋ كەرەك، ءبىزدى قۇداي ساقتاعان شىعار!» – دەيمىز ءبىر-بىرىمىزگە. بۇندايدى كورمەك تۇگىل، ەستىگەن دە ەمەسپىز. ەرتەسىنە قوستى تەز ارادا جىقتىق تا، تۇيەگە ارتىپ الىپ، «بالەدەن ماشايىق قاشىپتى» دەگەندەي، تۇرعان جەرىمىزدەن ەداۋىر ۇزاپ كەتتىك. تىرشىلىك ەتۋگە ىڭعايلى ءبىر جەرگە كەلىپ، قوسىمىزدى قايتا تىكتىك. ىشىمىزدە ەتى ءتىرى، كۋ ءتىلدى ءبىر جىگىت بار ەدى. سونىڭ اياق-استىنان باتىرسىنىپ شىعا كەلمەسى بار ما:

– «قورىققانعا قوس كورىنەدى» دەگەن. بىزگە جالعىز ادامنان قورقىپ نە بولدى ءوزى، بۇل ماسقارا عوي، ايتۋدىڭ ءوزى ۇيات. مەن بىلسەم، ول ءبىر كوز بوياۋشى الاياق، وندا ەشقانداي تىلسىم قۇدىرەت جوق. قايتا بارىپ ءمان-جايدى انىقتاپ سۇرايىق، ايتسا ايتار، ايتپاسا تونىمىزدى شەشىپ الماس، نەسىنە قورقامىز؟! – دەدى بويىنا ءبىر ەرەكشە جەلىك بىتكەندەي جەلپىنىپ. ەكىنشى جىگىت تە ونى قوستاپ:

– ءيا، ايتقانىڭ  كوڭىلگە قونادى، بارساق بارايىق. بىراق تۇيە مەن قوستى وسى جەرگە قالدىرىپ كەتەيىك. – دەدى ساقتىق ويلاپ.

مەن قانشا جۇرەكسىنسەم دە، نامىسقا تىرىسىپ، ەشقانداي توقتاۋ سالا قويمادىم. ءبىر جاعىنان بۇل قۇپيانىڭ سىرىن بىلگىم كەلدى. سونىمەن ءبارىمىز ءبىر ورتاق شەشىمگە كەلىپ، قايتادان كەرى ىزگە تۇستىك. قانشا جەردەن جىگەرىمىزدى جاني تۇسسەك تە، بويىمىزدا قورقىنىش باسىم. اجەپتاۋىر الىستاپ كەتىپپىز.  ءتۇتىن كورىنەر ەمەس. ء«اي، ول وسى ۋاقىتقا دەيىن اي قاراپ وتىر دەيمىسىڭ، كەتىپ قالعان شىعار، تىم قۇرىماسا ورنىن كورىپ كەتەيىك» دەپ جۇگىرە باسىپ كەلەمىز.

جال-جال بولىپ جاتاتىن قۇم توبەلەر بولادى. سونداي ءبىر قۇم توبەگە شىققاندا تومەندە تۇرعان وزىمىزگە تانىس لاشىقتى كورىپ، كوڭىلىمىز كوتەرىلىپ قالدى. ماڭايىندا ءتىرى جان جوق. «وت جاقپاي وتىرعان شىعار، نەدە بولسا بارا كورەيىك!» دەگەن ويعا بەكىندىك. الگى باتىرسىنىپ كەلە جاتقان جىگىت:

– ءاي، ول دا ادام بالاسى عوي، بەكەر قورقاسىڭدار! قورىقپاڭدار، مەن ءوزىم ودان ءبارىن سۇرايمىن، سەندەر تەك قاسىمدا قارا كوبەيتىپ تۇرساڭدار بولدى، – دەپ اياعىن نىعىزداي باسادى. ەكەۋمىز ارتىندا سالپاڭداپ كەلەمىز. سودان زۋلاپ وتىرىپ جەتىپ باردىق. الدىڭعى جاقتا قاسقايىپ كەلە جاتقان «باتىرىمىز» لاشىققا تاقاپ باردى دا، ءسال كىدىرىپ، جوتكىرىندى. ەشقانداي دىبىس شىقپاعان سوڭ:

– اسسالاۋماعالەيكۋم، – دەپ ەسىكتەن باسىن سۇعا بەرگەنى سول ەدى، اتىلعان پۋرجيناداي قايتادان كەرى سەرپىلدى. ارت جاعىندا ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ تۇرعان ەكەۋمىزدى قاعا-ماعا انانداي جەرگە بارىپ شالقاسىنان گۇرس ەتىپ قۇلادى. قاپەلىمدە نە بولعانىن تۇسىنە الماي قالدىق. سابازىڭنىڭ كوزى الاقتاپ كەتكەن. «نە بولدى؟» دەگەنىمشە بولعان جوق، ءتىل قاتۋعا دا شاماسى كەلمەي، اتىپ تۇرىپ، تۇرا قاشتى. ءبىز دە جۇگىرە جونەلدىك. قوس وكپەمىزدى قولىمىزعا الىپ، الدى-ارتىمىزعا قاراماي زىتىپ كەلەمىز. سىزگە وتىرىك، ماعان شىن، الگى «باتىردىڭ» شاشى تىكىرەيىپ تۇرىپ كەتكەن. ء«اي توقتاسايشى، توقتاسايشى» دەپ ايعايلاپ كەلەمىن، قۇلاق اسار ءتۇرى جوق. مۇنشا جۇيرىك بولار ما، جەتكىزەر ەمەس. تەك اندا-ساندا ارت جاعىنا جالتاق-جۇلتاق قاراپ قويىپ، ء«اي، جۇگىرسەڭدەرشى، جۇگىرىڭدەر!» دەپ بەزەك قاعادى. زارەسى ۇشىپ كەتكەن. تۇرىنەن ادام شوشىرلىق. سودان قوسىمىزعا جاقىنداعان كەزدە ءبىر-اق توقتادى. القىنىپ تۇرمىز، تەر باسىپ كەتكەن. اي، ءبىر جەتى-سەگىز شاقىرىم توقتاماستان جۇگىردىك-اۋ دەيمىن.

– نە بولدى؟ – دەيمىز ەنتەلەي ءتۇسىپ.

– ويباي، سەندەر سۇراماڭدار، مەن ايتپايىن، قۇداي ساقتاسىن، قۇداي ساقتاسىن، – دەي بەرەدى.

– ء اي، نە بولدى، ايتسايشى! – دەيمىز ەكى جاقتاپ. ول ارت جاققا جالتاقتاپ قاراپ قويىپ:

–  جوق، تەزىرەك قوسقا جەتىپ الايىقشى! – دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتپايدى. ونىڭ اپپاق قۋداي قۋارعان جۇزىنە قاراپ ودان سايىن قۇتىمىز قاشتى.

سودان نە كەرەك، اقىرى القىنىپ قوسىمىزعا دا جەتتىك-اۋ.

–  قوستى جىعىڭدار، قاشۋ كەرەك، كەتۋ كەرەك بۇل ماڭنان! – دەي بەرەدى بەزىلدەپ.

–   ەي،  ەندى ايتساڭشى، نە بولدى؟ – دەيمىز تاعى دا قوسانجارلاسىپ.

–   وي، سۇمدىق-اي!.. ەسىكتى اشا بەرىپ، انەۋكۇنگى كىسىنىڭ ورتادا جۇرەسىنەن وتىرعانىن كورىپ قالدىم. ونى باستارىنا اق سالدە وراعان بەس-التى شال قورشاپ الىپتى. ەسىك جاقتا وتىرعان قابا ساقالدىسى ماعان جالت قارادى، شىركىننىڭ جانارىنىڭ وتكىرىن-اي، جاسىنداي جارق ەتىپ، توق ۇرعانداي دەنەمدى ءدىر ەتكىزدى. سودان كوزدەن ۇشقان ۇشقىنمەن بىرگە ءبىر الاپات كۇش كەۋدەمنەن قاتتى سوعىپ، قالپاقتاي ۇشىردى عوي. قۇداي ساقتاسىن، بۇل جەردەن اۋلاق كەتەيىك. مەن بىردەڭە بىلسەم، بۇلار ادام ەمەس، جىن-شايتاندار.  انا لاشىق سولاردىڭ ۇياسى بولسا كەرەك! – دەدى ءدىر-ءدىر ەتىپ...»

اقىرى جىگىتتەر «قاشىپ-پىسىپ ءجۇرىپ اي دالادا ارام قاتقانشا، قان مايداندا ەرلىك جاساپ، ابىرويمەن ولەيىك!» دەپ شەشىپ، اۋىلعا قايتىپ، ءبارى دە «ايىپ باتالونىنا» الىنىپ، تەك بەكەن عانا ءتىرى ورالادى.

كىشى كەلىنىن قاراتىپ كەلگەن اقساقال پاۋيددين باقسىنى سول باياعى جاپانداعى جالعىز لاشىقتىڭ ىشىندە وتىرعان قىرىق جاستاعى كىسىگە ۇقساتادى.

وسى سۇراق كوكەيىن تەسىپ، اقىرى كىم ەكەنىن بىلەدى:

«– قىرقىنشى جىلداردىڭ باسىندا سوعىسقا بارۋدان قاشقان ءۇش جىگىت قىزىلقۇمنىڭ ءىشىن ءبىراز شارلاپ ەدىك. بىردە قۇپيا ءبىر لاشىققا تاپ بولىپ، تاڭ-تاماشا كۇيدە قالعانبىز. سونىڭ ىشىنەن سىزگە قاتتى ۇقسايتىن ءبىر ادامدى كورىپ ەدىك، قاتەلەسپەسەم، سول ءسىزسىز-اۋ! ونى ودان كەيىن كورگەن جوقپىن، – دەدىم ءسوزىمدى نىقتاي ءتۇسىپ. باقسى باسىن تومەن سالا ءۇن-ءتۇنسىز وتىرىپ قالدى دا، ازدان سوڭ:

–   وي، باۋىرىم-اي، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىڭ سونداي كۇشتى ەكەن، قاتەلەسپەدىڭ! – دەدى كەۋدەسىن كەرە اۋىر كۇرسىنىپ. – ءيا، ول مەن ەدىم!

–   سول ءبىر وقيعا  ءالى كۇنگە دەيىن ويىمنان كەتپەي ءجۇر. ەسىمە تۇسسە، كۇندىز تۇگىل، تۇندە تۇسىمنەن شوشىپ ويانام. ەگەر قۇپيا بولماسا، سول ءبىر جۇمباقتىڭ شەشىمىن ءوزىڭىز ايتىپ بەرمەيسىز بە؟ – دەدىم سىناي قاراپ. – ول جەردە نە ىستەپ ءجۇر ەدىڭىز؟

باقسى ەش بالدەنگەن جوق، سول باياعى سابىرلى قالپىن ساقتاپ:

–  ونىڭ قۇپيا دانەڭەسى جوق. ەگەر شىنىمەن بىلگىڭ كەلسە، ايتايىن! – دەپ كەڭ تىنىستاپ، تاماعىن كەنەي جوتكىرىنىپ الدى دا، اڭگىمەسىن باستادى. – اكەمدى وسى قازالىنىڭ ماڭايىنداعى ەلدىڭ ءبارى بىلەدى، ارينە، كوزىن كورگەندەردىڭ كوبى دۇنيەدەن ءوتىپ كەتتى. ول كىسى ەرەكشە قاسيەتى بار، اۋليەلىك دارىعان اتاقتى باقسى بولعان. «قارا دۇكەن» ۇستاعان. قىزعان تەمىردى تىلىمەن جالايتىن ادام بولعان، سول «قارا دۇكەننىڭ» ىشىندە ارۋاقتارى بولعان. نەگىزى باقسىلار يسلام ءدىنىن ونشا مويىنداي قويماعان عوي. سولاي بولا تۇرسا دا، اكەمنىڭ قوينىندا قۇران جۇرەتىن.  الاقانداي عانا، سىرتى جىلتىر كىتاپ.  «كەزىندە سامارقاننان الدىرعام» دەپ ايتىپ وتىراتىن. «بۇل قۇران – قامقورشىم، قورعانىشىم» دەپ،  ەشقاشان جانىنان تاستامايتىن. تەك دۇنيەدەن وتەرىنىڭ الدىندا عانا مەنى شاقىرىپ الىپ:

– بالام، ەلدە كوپتەگەن وزگەرىستەر بولىپ جاتىر. ءتىلىمدى الساڭ، مەنىڭ جولىمدى قۋماي-اق قوي، باعىڭ بايلانادى. كەڭەس ۇكىمەتى باقسى-بالگەرلىكتى قولداي قويمايدى. بىراق، ەسىڭدە بولسىن، مەن و دۇنيەگە اتتانعاننان كەيىن مەنىڭ جانىمدا جۇرگەن جىن-پەرىلەردىڭ بارلىعى سەنى جاعالايدى. ساعان كوشەدى، ساعان كەلەدى. سەنى پەرىلەر وزدەرىنىڭ الەمىنە كوتەرىپ الىپ كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان مىنا قۇران كىتاپتى جانىڭنان تاستاما، اركەز قوينىندا ءجۇرسىن. ەگەر بۇدان ايىرىلساڭ، جەر بەتىندەگى تاتار تالقانىڭ تاۋسىلادى. وسىنى جادىڭنان شىعارما! – دەپ قۇران كىتابىن قولىما ۇستاتىپ كەتتى.

مەن ماسەلەنىڭ ءمانىسىن تولىق تۇسىنە قويماسام دا، ايتەۋىر ونى جوعالتىپ السام ءبىر جاماندىقتىڭ بولارىن سەزىپ:

– جارايدى، اكە، ايتقانىڭىزدى بۇلجىتپاي ورىندايمىن! – دەپ قوينىما سۇڭگىتىپ جىبەردىم...»

     دۋمان ءبىر كىرىستىمە اڭگىمەدەن ەكىنشى كىرىستىرمە اڭگىمەگە شىعارمانىڭ شىرايىن كەتىرمەي، جەڭىل اۋىسادى. ءارى تىلسىمدىلىق اۋانى وقىرماندى وزىنە ەلىتىپ باۋراپ وتىرادى. وسىلايشا كىرىستىرمە نوۆەللاعا قۇرىلعان تاماشا تۋىندى ءوز سيۋجەتتىك-كومپوزيتسيالىق سىنىن بۇزبايدى.

...سودان كەيىن كوپ ۇزاماي اكەم و دۇنيەگە اتتاندى. كوز جاسىمىزدى كول قىلا ءجۇرىپ، اقتىق ساپارعا ارۋلاپ شىعارىپ سالدىق.

اكە اماناتىنا ادال بولۋعا تىرىسىپ، قاسيەتتى قۇران كىتاپتى ءتوس قالتامنان تاستامايتىن بولدىم. «كۇندىز دە، تۇندە دە جانىڭدا بولسىن! ەشقاشان الشاق قويىپ ۇيىقتاۋشى بولما!» – دەگەن وسيەت ءسوزىن ەشقاشان ەسىمنەن شىعارعان ەمەسپىن. ءسويتىپ ءۇش-ءتورت جىل بويى ونى بويتۇمارداي بويىمدا ساقتاپ، ءبىر ساتكە ۇمىت قالدىرعان  جوقپىن.

ءبىز جىلدا بيداي، كۇرىش، تارى، قاۋىن-قاربىز ەگەتىنبىز. بىردە شىلدەنىڭ شىلىڭگىر اپتابىندا اۋىل ماڭىنداعى داريانىڭ جاعاسىندا ەگىستىككە سۋ جىبەرۋ ءۇشىن كەتپەنمەن تەرلەپ-تەپشىپ ارىق قازىپ جاتقام. جيىرماعا جاڭا شىققان كەزىم، بىلەگىمدە بۇلا كۇش ويناپ تۇرعانىمەن، ىستىققا شىداي الماي، دەنەمدى سەرگىتىپ الۋ ءۇشىن سۋىق سۋمەن جۋىندىم.  كيىمدەرىمدى شەشىپ قويعام. قىزا-قىزا ۇزاپ كەتىپپىن. ەسىمنەن قالاي شىعارىپ العانىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن، قۇران بەشپەنتىمنىڭ جان قالتاسىندا قالىپ قويىپتى. ويىمدا ەشتەڭە جوق، ءبىر الىپ ەمەننىڭ كولەڭكەسىنە بارىپ، ازىراق دەمىمدى باسىپ الايىنشى دەپ ارقامدى توسەي وتىرا قالسام، الباستى باسىپ، قالعىپ كەتىپپىن. كوزىمدى اشسام، باسقا ءبىر جەردە جاتىرمىن. جۇماق پا دەرسىڭ؟! جەر-دۇنيەنىڭ ءبارى جاپ جاسىل. باسىمدى كوتەرىپ، جان-جاعىما جالتاقتاي قارايمىن. ماڭايىمدا بوتەن تىلدە سويلەيتىن، بەيتانىس ادامدار ءجۇر. تۇرلەرى دە، كيىمدەرى دە وزگەشەلەۋ. جەر بەتىندەگى تىرشىلىككە مۇلدە ۇقسامايدى، وزگە الەمگە ءوتىپ كەتكەن سياقتىمىن. مەنىڭ ويانعانىمدى بايقاپ قالسا كەرەك، باسىنا سالدە وراعان ورتا جاستاعى ەڭگەزەردەي ەركەك قاسىما جاقىنداپ كەلىپ:

–  پاۋيددين، – دەدى كۇلىمسىرەپ. مەن ساسقالاقتاپ ورنىمنان اتىپ تۇردىم. – ارمانىمىز سەنى وسىندا اكەلۋ بولاتىن، سوعان قول جەتكىزدىك. سەن پەرىلەر ەلىندەسىڭ! ساعان سۇيكىمدى قىزىمدى بەرەمىن، سۇيىكتى كۇيەۋ بالام بولاسىڭ، بىزبەن بىرگە تۇراسىڭ!

سودان نە ىستەرىمدى بىلمەي، جانتالاسىپ جان تەرگە ءتۇستىم. بۇلقىنىپ بىلاي  جۇگىردىم، جۇلقىنىپ ولاي  قاشتىم، بىراق قايدا بارسام دا سول جاپ-جاسىل الەم. سودان جاڭاعى ءداۋسارى ساق-ساق كۇلىپ:

–  قاشىپ قايدا بارام دەيسىڭ؟! سەن ادامدار اراسىندا ەمەس، پەرىلەر ەلىندە ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن جارالعانسىڭ! اكەڭ دە سولاي ەدى. بىراق، ول قۇراندى جانىنان ءبىر ەلى تاستاعان جوق، ءسويتىپ بىزگە الدىرا قويمادى.

 ول كادىمگى قازاق تىلىندە، ياعني ماعان تۇسىنىكتى تىلدە سويلەدى. ايتپەسە ولاردىڭ ءتىلى مەن سويلەۋ مانەرى مۇلدە بولەك ەكەن.

سودان نە كەرەك، مەن پەرىلەر ەلىندە جيىرما جىلداي عۇمىر كەشتىم. امالسىزدان پەرىنىڭ  قىزىنا ۇيلەندىم، سولارمەن بىرگە ءومىر ءسۇردىم. تىلدەرىن ۇيرەندىم، داستۇرلەرىنە قانىقتىم، تىلسىم قۇدىرەت-كۇشتەرىن مەڭگەردىم. اللانىڭ ءامىرى-اي، پەرىنىڭ قىزىمەن ەرلى-زايىپتى بولىپ جيىرما جىلداي بىرگە تۇرسام دا، ارامىزدا بالا بولا قويعان جوق. ەلىمدى، جەرىمدى، تۋعان-تۋىسقاندارىمدى ەسىمە السام، سانام ساققا جۇگىرىپ، ويىم ونعا ءبولىنىپ، جۇرەگىم قان جىلايدى. ساعىنىشتىن سارعايىپ، جانىم جابىرقاۋ تارتادى. قاس-قاباعىمدى مۇڭ تورلاپ، كەۋدەم شەر-شەمەنگە تولادى.

 قازىر ويلايمىن، نە دەگەن اقىماق بولعانمىن، قۇدايدىڭ باسقا سالعانى وسى ەكەن دەپ جۇرە بەرىپپىن عوي! سودان جيىرما جىلداي ۋاقىت وتكەننەن كەيىن عانا «ەي، مەن مۇندا ناعىپ ءجۇرمىن، ەل-جۇرتىم قايدا» دەپ ويلانا باستادىم. جەر پلانەتاسىنا،  ادامدار اراسىنا قايتىپ بارعىم كەلدى. جاتسام دا، تۇرسام دا وسى ءبىر وي كوكەيىمنەن كەتپەي قويدى. الايدا «قالاي كەتەم، تۋعان جەرگە قالاي جەتەم؟» دەگەن ساۋال تۋىنداسا، تۇلا بويىم مۇزداپ قويا بەرەدى. سودان ءجىپسىز بايلانىپ، تاعى دا ەكى-ءۇش جىلداي ءجۇرىپ قالدىم. «نەمەنەگە كەگەجەم كەرى تارتا بەرەدى، پەرىلەردىڭ نەدەن قورقاتىنىن، ولارعا قارسى كۇرەسۋدىڭ امال-ايلاسىن جاقسى بىلەم عوي. ەندەشە، نەدەن قورقامىن، ودان دا پەرىنىڭ قىزىنا شىندىقتى اشىپ ايتىپ، باسىن اينالدىرىپ كورەيىن. ءسويتىپ بىرگە قاشۋعا كوندىرەيىن!» دەگەن ويعا بەكىندىم. سوسىن «اعايىن-تۋىستى ابدەن ساعىندىم، ادامداردىڭ اراسىنا بارايىقشى» دەپ كۇندە قۇلاق ەتىن جەي بەردىم. كوزىمنەن جاس، تىلىمنەن زار توكتىم. پەرىنىڭ قىزىنىڭ كوركىنە اقىلى ساي بولاتىن. وتىرىك ايتىپ نە عىلايىن، ءبىز ءبىر-ءبىرىمىزدى شىنىمەن جاقسى كوردىك. ول مەنى ءتۇسىندى. ءسويتىپ ءبىر كۇنى جىلاپ وتىرىپ كەلىسىمىن بەردى. تەك «ادامدار اراسىنا بارساق، سەن ءتىرى قالۋىڭ مۇمكىن، ال مەنى ولتىرەدى عوي» دەدى جانارى جاۋتەڭ قاعىپ. ويتكەنى پەرىلەر ەلىندە ارنايى جازىلعان زاڭ بولماسا دا، ءتارتىپ  سونداي قاتال. ءتارتىپ بۇزعاندار قاتاڭ جازالانادى. كەشىرىم جاسالۋ دەگەن تۇسىنىك اتىمەن جوق. ەگەر قاشىپ كەتسە، پەرىلەردىڭ ونى ءتىرى قويمايتىنىن جاقسى بىلسەم دە، «جوق، ولاي دەمە، ەكەۋمىزدىڭ دە ءتىرى قالۋعا تولىق مۇمكىنشىلىگىمىز بار» دەدىم الداۋسىراتىپ.  ء«يا، شىنىمەن ادام بالاسىن ساعىنىپ جۇرگەنىڭدى بىلەمىن. بىراق، مەن جەر بەتىندە ءومىر سۇرە المايمىن عوي، سەن سول جاعىن ويلادىڭ با» دەدى قىز مۇڭايىپ. سوسىن امالسىزدان وتىرىك ايتۋعا تۋرا كەلدى. «ادامدار اراسىنا بارىپ، شامالى عانا ۋاقىت  بولامىز دا، كەرى قايتامىز. مەن ادامداردى كورىپ، ماۋقىمدى ءبىر باسىپ كەلەيىنشى» دەدىم بەتىم بۇلك ەتپەي. ارينە، ول سەنە قويعان جوق، بىراق «جارايدى، كەرەك بولسا، ساعان دەگەن اق-ادال ماحابباتتىم ءۇشىن ءومىرىمدى قيايىن!» دەدى جىلامسىراپ. مەنى شىنىمەن جاقسى كورەتىن، ماعان جان-تانىمەن بەرىلگەن ەدى، بايعۇس.

قىز كونگەننەن كەيىن كوپ ۇزاماي جەر پلانەتاسىنا جول تارتتىق.  پەرىلەردىڭ ەلى عارىشتا. ولاردا الىس-جاقىن دەگەن ۇعىم بولمايدى. باراتىن جەرلەرى قانشا قاشىق بولسا دا، زىر ەتىپ جىلدام ۇشىپ بارا سالادى. كەلىنشەگىمنىڭ كومەگىمەن ونى مەن دە جاپ-جاقسى مەڭگەرىپ العام. سودان ۇشىپ جەرگە تۇسكەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە سەندەر تاپ بولدىڭدار. جيىرما جىلدان كەيىن قايتا كورگەن العاشقى ادامدار ەدىڭدەر. قاسىمدا زايىبىم بولدى. بىراق وعان كورىنۋگە بولمايدى. سونداعى داستارحان جايىپ، شاي قۇيىپ بەرىپ جۇرگەن سول بايعۇس بولاتىن. سەندەردى، ياعني ادامزات بالاسىن سونداي ءبىر ساعىنىشپەن كوردىم. سول ءۇشىن عوي، داستارحان  جايدىرىپ جۇرگەنىم. ەگەر ەكىنشى مارتە كورگەن بولسام، ونداي ىستىق ىقىلاس بىلدىرمەس ەدىم، ويتكەنى بىزگە قۇپيانى اشۋعا بولمايدى. سودان ءۇش-ءتورت كۇن وتكەننەن كەيىن جيىرما جىل جۇبىمىز جازىلماعان جۇبايىم «ەلگە قايتايىق!» دەپ قىڭقىلداي باستادى. ول مەنەن ايىرىلعىسى كەلمەدى، ال مەن وعان كونە قويعان جوقپىن. «مەن جەر بەتىندە قالام، كەتسەڭ ءوزىڭ كەتە بەر، جولىڭدى بوگەمەيمىن!» دەپ قاسارىسىپ تۇرىپ الدىم. مەنىڭ ءوز ەركىممەن قايتىپ بارمايتىنىما كوزى جەتكەن پەرىنىڭ قىزى «ولاي بولسا، جارايدى. نە كورسەم دە سەنىمەن بىرگە كورەم، سەنى تاستاپ ەشقايدا كەتپەيمىن!» دەدى قينالا-قينالا. مەن دە وعان ابدەن باۋىر باسىپ قالعان ەدىم، شىنى كەرەك، قيمادىم، كەتكەنىن قالامادىم. ءتورت-بەس كۇننەن كەيىن ىزىمىزدەن قۋىپ قۋعىنشىلار دا جەتتى. ءبىزدى وپ-وڭاي تاۋىپ الدى. قىزدىڭ اكەسى مەن اعالارى كەلدى، ولاردىڭ ءداستۇرى بويىنشا العاشقى كەلىستە ماعان ەشنارسە ىستەي المايدى. الدىمەن قىزدارىن  ءولتىرىپ، الىپ كەتەدى. سوسىن ەكىنشى رەت قايىرا كەلگەن كەزدە مەنى دە قاتاڭ جازالايدى. ولاردىڭ العاشقى كەلگەن كەزدەرىندە سەندەر تاعى كەلدىڭدەر عوي.  مەن سول ساتتە ورتادا ارقايسىسىنا ءبىر باسىمدى ءيىپ، كەشىرىم سۇراپ، جالىنىپ-جالبارىنىپ وتىرعانمىن. سول جولى قىزدى مەنىڭ كوزىمشە قيناپ ءولتىرىپ، ءمايىتىن ەلدەرىنە الىپ كەتتى. ءبىر اپتانىڭ ىشىندە اينالىپ كەلىپ، مەنىڭ دە جانىمدى جاھاننامعا جىبەرۋلەرى كەرەك ەدى. مەن سودان  قۇستاي ۇشىپ قازالىعا كەلدىم دە، وسى ءوزىڭ كورىپ وتىرعان ءۇيدى تەز ارادا تۇرعىزىپ الدىم. ولاردىڭ تەمىردەن وتە المايتىنىن جاقسى بىلەمىن. سوسىن ولار مۇسىلمان پەرىلەر، حارام نارسەلەرگە جولامايدى. مەنىڭ يت پەن مىسىق سياقتى ءۇي جانۋارلارىن كوپ ۇستايتىنىم سول. ال مىنا تەمىر ۇيدەن شىقسام، مەنىڭ كوزىمدى قۇرتاتىنى ايداي اقيقات. ولار توڭىرەكتەپ جۇرسە، مەن بىردەن سەزىپ قويامىن. كەلمەگەن بولسا دا انىق بىلەمىن، ونداي كەزدە دالاعا شىعىپ، ەش الاڭسىز كۇندەلىكتى تىرلىگىمدى جاساي بەرەمىن. دەسە دە كوبىنە-كوپ وسى تەمىر ۇيدەن ۇزاپ شىقپاۋعا تىرىسامىن. بۇل ءۇي مەنىڭ جاي عانا باسپانام ەمەس، جاۋ وتە المايتىن قامالىم، قورعانىم. سودان كوپ ۇزاماي نەمىستىڭ قىزىنا ۇيلەندىم. مۇسىلمان ەمەس، كاپىر عوي، حريستيان ءدىنىن ۇستانادى. ال ەندى بۇل ماعان ەكىنشى قورعانىش بولدى. ءۇشىنشى قورعانىسىم – يت-كۇشىكتەرىم مەن مىسىق-ماۋلەندەرىم. مەندە ءبىر ەمەس، ءۇش قورعانىس بار. سوندىقتان ونشا قورقا دا قويمايمىن. ولار كەلگەنمەن، ءبارىبىر مەنى الا المايدى. ءتىپتى ەندى مەنىڭ كەرەك بولماي قالۋىم دا بەك مۇمكىن، قارتايدىق قوي! مىنە مەنىڭ باسىمنان وتكىزگەن جاعداياتىم، كورىپ-بىلگەنىم وسى. – دەپ اڭگىمەسىن اياقتاعان ەدى پاۋيددين باقسى».

وسىلايشا، بەكەن اقساقال ءوزى بىلگەن قۇپيانى جايىپ سالادى.

«كۇن قىزارىپ ۇياسىنا باتىپ بارادى. اۋزىندا اللاسى، جۇرەگىندە يمانى بار سەكسەندەگى قارتتىڭ وتىرىك ايتپايتىنىنا سەنگەندىكتەن دە اڭگىمەنىڭ اسەرىنەن ارىلا الار ەمەسپىن. وسىدان كەيىن پەرىلەر مەنى دە كوتەرىپ اكەتەتىندەي كورىنىپ، بويىمدى ءبىرتۇرلى قورقىنىش سەزىمى بيلەدى. قويۋ قاراڭعىلىق تۇسپەي، تەزىرەك قوناق ۇيگە جەتىپ الۋعا اسىعىپ، اياعىمدى جىلدامداتا باسىپ كەلەمىن.

كەنەت تۋ سىرتىمنان كۇبىرلەگەن دىبىستار ەستىلگەندەي بولدى. داۋىس ءتىپتى قۇلاعىمنىڭ ءدال تۇبىنەن شىعاتىن سياقتى. ساسقانىمنان ارت جاعىما قاراۋعا دا باتىلىم بارماي، العا قاراي تۇرا جۇگىردىم.

زىمىراپ كەلە جاتقانمىن، اياعىم بىردەڭەگە شالىنىپ كەتكەندەي بولدى دا، ەكپىندەپ كەلىپ، ەتپەتىممەن قۇلادىم. ار جاعى ەسىمدە جوق. كوزىمدى اشسام، مىنە قىزىق، جاپ-جاسىل باقتىڭ ىشىندە جاتىرمىن»، – دەپ اڭگىمە تىلسىمدانا باستالىپ، تىلسىمدانا اياقتالادى.

وزدەرى دىننەن اۋلاقتاعان باتىس ادەبيەتى تىلسىمدىلىقتىڭ شىعىسقا ءتان ەكەندىگىن مويىندايدى. جازۋشى ءبىزدى بالاشا سەندىرە الدى ما، الدە، باتىس بىردە – دىنسىزدىكپەن، ەندى بىردە – ايارلىقپەن سانامىزعا سىڭىرگەن حريستيان ءدىني تۇسىنىگىنىڭ شىرماۋىنان قۇتقارا الدى ما، و جاعىن وسى تۋىندىنى دەن قويا وقىعان وقىرمان ءوزى تۇيىندەي جاتار.

دۋمان – ءوز ءتول ادەبيەتىنىڭ سيۋررەاليسى، بۇل اتاقتى ودان ەشكىمدە تارتىپ الا المايدى. جىل سايىن ونىڭ اڭگىمە جانرىنداعى سيۋررەاليستىك تۋىندىلارىن وقۋشىلاردىڭ سانى ارتا تۇسەدى. ءار وقىرمان وسى ءتورت اڭگىمە ارقىلى ونىڭ قالامگەرلىك دارالىعىنىڭ الدەبىر قىرىن اشىپ وتىرادى. بۇل اڭگىمەلەر كەزىندە بابالارىمىز، ەندى بۇگىنگى ۇرپاعى بىزدەر دە سەنەتىن تىلسىمدى الەمنىڭ شىمىلدىعىن تۇرەتىن «قارا كىتاپتىڭ» ارقايسىمىز وزىمىزشە اشاتىن جابىق بەتتەرىن پاراقتاۋعا  جەتەلەيدى. 

ءابىل-Cەرىك ابىلقاسىمۇلى

Abai.kz