I

اڭگىمە ءالحيسساسىن ءاليحان بوكەيحاننان باستاساق. بيىل ۇلت مۇددەسى جولىندا مەرت بولعان قازاق قايراتكەرىنىڭ جاسى 150-گە تولدى. الاش كوسەمىنە «قاراعىم، جالعىزىمسىڭ قازاقتاعى» دەپ كوكباي اقىن بەرگەن باعا سول بيىگىندە تۇر. ءاسىلى، مۇنداي ادام الاشقا ءالى قايىرلىس بەرمەدى دەسەك، قاتەلەسپەگەن بولار ەدىك. تاۋ تۇلعانىڭ توعىز توم ەڭبەگىن ءجىتى زەردەلەگەن جان بولسا، بۇل بايلامنىڭ راس ەكەندىگىنە تاعى ءبىر كوز جەتكىزگەن بولار ەدى. ءبىز كىتاپتان الپىس ەكى تامىرى تەك الاش دەپ سوققان ازاماتتىڭ وتانشىل ءھام مەملەكەتشىل ماحابباتىن كورەمىز. باز بىرەۋلەر ەلگە قىزمەت ەتۋدى ەلۋ توم ەڭبەك جازۋ دەپ تۇسىنەتىن شىعار. راس، ارامىزدا الەكەڭدەي ەنتسيكلوپەديست، ەرۋديت بىلىمدىلەر دە تابالار. ماسەلە ءتىپتى دە وندا ەمەس. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ادامدىقتىڭ ەڭ بيىك ولشەمى ەسىل ەردىڭ ءوزى ايتقانداي «…ۇلتىنا، جۇرتىنا قىزمەت قىلۋ – بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن» دەر ەدىك.

بۇگىنگى سالماق ءتۇسىرىپ ساراپتاماق تاقىرىبىمىز دا وسى ماسەلەنىڭ توڭىرەگىندە بولماق. ىشىنە عالامات سىر سىيعىزعان وسى ءبىر قاناتتى قاعيدانى اركىم ءوز ورەسى جەتكەن جەرگە دەيىن تۇسىنەرى ءمالىم. ءتىپتى، ءماتىننىڭ سوڭىن الا تۇرعان مىنەز ءسوزىن كەي «كەمەڭگەرلەرىمىز» يمان دەپ قاساقانا بۇرمالاپ تا جىبەرگەن ەكەن. مۇنداي قۇقىقتى ول شىركىندەرگە كىم بەرگەن، قانداي اقىسى بار ەدى دەيسىڭ قاپالانىپ. اۆتوردىڭ ءتول ءسوزىن تولەۋگە جىعىپ، اركىم ءوز ويىنان ءسوز قوسارلاپ، بىلايشا بىلىقتىرا بەرەتىن بولسا، ءتۇپ ءماتىننىڭ ەشقانداي دا قۇنى قالمايدى عوي. ال، جارايدى، يمان دەپ وزگەرتۋگە تىراشتانعان-اق ەكەنبىز. بۇدان بولىپ بوكەيحانوۆتىڭ مارتەبەسى بيىكتەپ، ارۋاعى اسپانداپ كەتە مە سوندا؟ ءبىز ءون بويىمىزدى مەڭدەگەن سانا سىرقاتىنان تۋىنداعان وسى ءبىر «تىراشتانۋ» سيمپتومىنا سالدەن كەيىن قايىرا ورالاتىن بولامىز. مۇنىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەندە ءاليحان الەمىن تولىققاندى تۇسىنبەۋىمىزدىڭ سالدارى عانا. بۇل جەردەگى الاش كوسەمى ايتىپ وتىرعان مىنەز ۇعىمىنىڭ يمان سوزىنە ءۇش قايناسا دا سورپاسى قوسىلمايدى. ارينە، يمان ۇعىمى اللا مەن ادام اراسىنداعى ەكەۋارا تانىم (سەنىم) ماسەلەسى. ال الاش ارىسىنىڭ ءدال وسى جەردە قولدانىپ وتىرعان مىنەز ءسوزى ازاماتتىق ۇستانىم (پرينتسيپ) تۋراسىندا بولىپ وتىر. ادام بالاسىنا ەڭ جەتپەيتىنى دە ءام كەرەگى دە وسى مىنەز دەيدى الەكەڭ.

تۇسىنگەن ادامعا ءاليحان ماقالاسىنىڭ ءار جولىندا اساۋ مىنەز انادايدان مەنمۇندالاپ تۇرادى. ۇلت كوسەمىنىڭ ۇستانىمىنان كۇلبىلتەلەۋ دەگەندى اتىمەن تاپپايسىڭ. سويتسەك، بوكەيحانوۆتىڭ ازاماتتىق امبيتسياسى اقىرعى جارىعى تۇگەسىلەر تۇسقا دەيىن و باستان-اق بەلگىلەنىپ قويىلعان ەكەن. ء«تىرى بولسام، حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقىسى بار ەدى، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن!..» دەگەنى وسى ءسوزىمىزدىڭ بۇلتارتپاس دالەلى عوي.

ۇلت كوسەمى اتالعان ۇعىمعا بار بولمىسىمەن قىزمەت جاساپ، وسى ۇستانىم جولىنان ءبىر اينىماستان دۇنيەدەن وزدى.

ەندىگى كەزەكتى ەستەلىككە بەرسەك. ءاليحاننىڭ تۋعان باۋىرى سماحان نۇرمۇحامەدۇلى: «الەكەڭنىڭ مىنەزى: ەش قازاقپەن ارازبىن دەمەيتىن، قاستىق قىلمايتىن، جەك كورەتىن ادامىمەن امانداسپايتىن، سويلەسپەيتىن. قازاقتىڭ ەش نارسەسىن المايتىن. …الەكەڭنىڭ ءبىر جولداسى – ۋاق تەمىرعالي نورەكين ەكىنشى گوسۋدارستۆەنني دۋما شلەنى. ءاليحان «ەلگە ەڭبەك قىلمادى» دەپ تەمىرعاليگە وكپەلەپ، كورمەي كەتتى».

بىزدە ءبىر موجانتوپاي تۇسىنىك سالتانات قۇرعان. بۇل نە دەسەڭىز، ازاماتتىڭ دارەجەسىن شەن-شەكپەنمەن يا بولماسا بيىك لاۋازىممەن عانا باعالايتىن بەيشارالىق. مۇنسىز (مانداتسىز ) ول ادامنىڭ دارىنى تاۋ تەڭسەلتەردەي مىقتى بولسا-داعى قوعام الدىنداعى قۇنى كوك تيىنعا تەڭ. بۇعان تۇلعانى شىعارماشىلىعىنان جەكەلەي ءبولىپ الىپ قاراۋ تەندەنتسياسىن دا قوسارلاي كەتكىمىز كەلەدى. قىزىق، ادامنىڭ ءوزى مەن ونەرىن ءوزارا ءبولىپ قاراستىراتىن بولساق، ونىڭ شىن بەينەسىن اتالعان قوس ءومىرىنىڭ قايسىسىنا قاراپ باعالايمىز سوندا؟ بۇدان شىن تۇلعانىڭ تولىققاندى سۋرەتىن كورە الامىز با؟

بىزدە وسى «كىسىڭىز» بىلايعى ومىرىندە بارىپ تۇرعان دونجۋان، سىن ساعاتتاردا ۇلت مۇددەسىن ساتقان بەيشارا بولسا داعى بيىك لاۋازىمنىڭ بىرىندە قىزمەت ىستەسە بولعانى ۇلت قايراتكەرى بولىپ ەسەپتەلە بەرەدى. بۇگىندە اباي مەن الاش ارىستارىنىڭ اتىن مالدانۋ قازاققا جاقسى بولىپ كورىنۋدىڭ قۇرالىنا اينالدى. اتالعان ادامداردىڭ ەڭبەگىن تۇگەلگە دەرلىك جاتقا سوققانىمەنەن، نە ۋادەدە، نە ۇستانىمدا (پرينتسيپتە) تۇرا المايتىن «ازاماتتاردىڭ» ءتىزىمىن جىپكە تىزەر بولساق قيسابىنا جەتپەس ەدىك. بىردەن ايتا كەتەلىك. بۇل ەشقانداي دا الاشتىڭ اق جولى ەمەس. بۇل بار بولعانى ارۋاقتاردىڭ اتىن جامىلعان الاياقتىقتىڭ جولى.

بولمىسى بىرتۇتاستىققا ۇلاسپاعان مۇنداي پەندەنى تۇلعا دەپ تانۋدىڭ ءوزى قالاي بولار ەكەن؟ وكىنىشتىسى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەلدىڭ «ەركەلەرى» مەن «سەركەلەرى» (قاراپايىم عانا وسى ءبىر قاعيدالارمەن ەمەس) جوعارىداعى جارتىكەش كريتەريلەرمەن انىقتالىپ كەلەدى.

ءبىز شىن تۇلعانىڭ نارقىن بىلەتىن تانىمنان تولىققاندى ايىرىلعاندىقتان، وسىنداي جاداعاي جانداردان عالامات قايراتكەر جاساۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرمىز. ال ولار بولسا، قازاقتى ەل ەكەن دەپ تە مەنسىنبەيدى. تىلىڭدە سويلەمەيدى، تانىمىڭدى تۇسىنبەيدى، دالىرەك ايتار بولساق، ونىڭا تۇكىرگەنى بار. ءبىر سوزبەن پايىمداساق، بۇگىنگى بيلىكتى ۇلتتىڭ بوزجۋسان بولمىسىن بىلمەيتىن، قازاقتىقتان ەش حابارى جوق كوسموپوليتتەر باسقارىپ وتىر. قازىناسى قازاقتى توناۋمەن عانا قامپايعان سول بەيباقتاردىڭ بويىندا ءاليحاننىڭ جوعارىداعى، «قازاقتىڭ ەش نارسەسىن المايتىن، قاستىق قىلمايتىن» مىنەزى بولعاندا قالاي بولار ەدى، ياپىر-اي، دەيسىڭ. الاش كوسەمىنىڭ ەستەلىكتەگى «…ەكىنشى گوسۋدارستۆەنني دۋما شلەنى» دەپ وتىرعانى قازىرگىنىڭ دەپۋتاتتىق مانداتى عوي. بۇگىندە ولارعا «ەلگە ەڭبەك قىلمادى» دەپ وكپەلەمەك تۇرماق، بىلايشا ويلاعانىڭنىڭ وزىنە ۇيالاتىن جاعدايعا جەتتىك. (ەلدەگى ەكىجۇزدىلىك، قىسقا كۇندە قىرىق قۇبىلۋ سەكىلدى قىلىقتارىمىزدى تىزسەك، بۇل ءبىر بايتاق اڭگىمەگە جۇك.) قىسقاسى، قانداعى مىنەز شاكارىمشە ايتساق «تايعاناق مىنەز، ەكى تىلگە» الدەقاشان اينالىپ ۇلگەرگەندىگىن ءوزىمىز دە اڭداماي قالىپپىز. ەگەر دە ءاليحان تالابىمەن كەلىسەر بولساق، بىزدەگى تۇلعاتانۋمەن ونى باعالاۋدىڭ بارومەترى مۇلدە قاتە قالىپتاسقان ەكەن. اليحانعا سالساق، تۇلعانى باعالاۋدىڭ ۇشار باسىندا ونىڭ ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەگى مەن ءبىرتۇتاس مىنەزى الدا تۇرۋى ءتيىس. بىزدىڭشە، بۇگىندە كىمنىڭ كىم ەكەندىگىن بىلمەككە بوكەيحانوۆ تۇلعاسى اۋاداي قاجەت. سەبەبى ءاليحان كوزقاراسىنىڭ تەزىمەن قاراعاندا عانا شىن تۇلعانىڭ انىق سۋرەتى تولىققاندى كورىنەر ەدى. وتانشىل سانامىزدىڭ سالماعى دا وسى ءبىر ولشەم تىلشەسىنىڭ قالاي قوزعالارىنا تىكەلەي قاتىستى. مۇنى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ار-ۇياتىمىزدىڭ الدىنا توسقان ازاماتتىق ميزانتاسى دەپ اتاساق تا بولادى.

II

ەندىگى ءسوزدى جوعارىدا ۋادە ەتكەن «تىراشتانۋعا» قاتىستى تاقىرىبىمىزعا بۇرساق دەيمىز. بۇدان ءبىراز كۇن بۇرىن الەۋمەتتىك جەلىلەردە «وسى اباي ناماز وقىعان با، الدە وقىماعان با؟» دەگەن سىڭايداعى اڭگىمەنىڭ دۋ ەتە قالعانى بار. داي-داي تالاسقا تۇسكەن ەكى توپتىڭ تامىر سوعىسىنان ءبىز مىنانى اڭدادىق.

ءبىرىنشىسىنىڭ ماقساتى ابايدى نامازعا جىعىپ ارتىنا ۇيىتىپ قويماققا تىراشتانۋ بولسا، سوڭعىسىنىڭ نيەتى دانىشپاندى قالايدا دىنگە قارسى قويۋ. قوس تاراپتىڭ قىلىعىنا قاراپ وتىرىپ، قاراداي قانىڭ قاينايدى. ال، ەندى العاشقىسىنىڭ ارەكەتىنە كەلەيىك. جارايدى، ابايدى ساجدەگە جىعىپ ارتىمىزعا ۇيىتىپ-اق قويدىق دەلىك. بۇدان بولىپ ءبىزدىڭ ۇتارىمىز قانشا؟ وسىلاي ەتسەك كەمەڭگەردىڭ قىرىق بەس قارا ءسوزى (عاقىلياسى) قىرىق سەگىزگە ەسەلەنىپ، اقىندىعى ارتىپ كەتە مە سودان. حاكىمنىڭ «باتين مەن زاھير»، «يماني گۇل»، يا بولماسا «كۇنى-ءتۇنى ويىمدا ءبىر-اق ءتاڭىرى»، «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» دەپ جالعاسا بەرەتىن جوتالى ۇعىمدارىنىڭ ءبىرى دە بۇلار ءۇشىن ولشەم ەمەس ەكەن. ولارعا بار كەرەگى ابايدىڭ ناماز وقىعانى عانا…

ناماز دەگەننەن شىعادى، سوڭعى مەزەتتەردە ءيسى ادامزاتتى «ساجدەگە باس قويعاندار مەن قويماعاندار» دەپ ەكى عانا ءبولىپ قارايتىن «دانىشپاندار» پايدا بولدى. شىركىندەرمەن ديدارلاسا قالساڭىز دۇمشەلىگىنەن ادام قورقادى ء(تۇپتىڭ-ءتۇبى قازاقتىڭ قاسىرەتى وسىلاردان بولار ما ەكەن دەپ قامىعامىن.) بابالار بولمىسىمەن سۋارىلعان ۇلتتىق تانىمنىڭ بۇلار ءۇشىن ءبىر تيىندىق تا قۇنى جوق. وسىدان بولار، وي جوسىنىمىزدىڭ قۇلدىراپ كەتكەنى سونشالىق، قازاقتىڭ قاراپايىم عانا ءسوزى مەن قاعيداسىن تۇسىنە المايتىن جاعدايعا جەتتىك. ماسەلەن، زەرە اجەمىزدىڭ جان دەگەندە جالعىز ۇلى قۇنانبايدى دارەتسىز ەمىزبەگەنى جايىندا ءبىر دەرەك بار. وسى ءبىر ويدان الاپات اقيقات جاساعانىمىز سونشالىق، ءدىننىڭ دەڭگەيىن دارەتپەن ولشەگەن ولەڭدەردى قارداي بوراتتىق تا جىبەردىك. بۇل شىن مانىندە ادامنىڭ تازالىعى جايلى ايتىلعان ويىنىڭ (استارلى) ماعىناسى عانا عوي (ايتپەگەندە، تۇندە ومىراۋ سۇراپ وتىز رەت ويانعان پەرزەنتىن ءاز اجەمىزدىڭ ء«اي، قۇنانباي، سەن جىلاماي ءسال سابىر ەتە تۇر، مەن دارەت الىپ كەلەيىن» دەپ ورنىنان وتىز رەت تۇرىپ ەمىزبەگەنى ايدان انىق قوي.) ەڭ باستىسى، ءبىزدىڭ اقىل-وي مەن ار-ۇياتىمىزدىڭ دارەتى (تازالىعى) بار ما؟

ماسەلەنى وسىلاي قويعاندا عانا بۇل ۇعىمنىڭ مانىنە تەرەڭدەي ەندەگەن بولار ەدىك.

قۇرمەتتى وقىرمان قاۋىم، ءبىز بۇل جەردە ناماز بەن دارەتتى جالعانعا شىعارىپ، ادەيى ىلىك ىزدەگەلى وتىرعامىز جوق. «… ءاربىر اقىلى بار كىسىگە يمان پارىز، ءاربىر يمانى بار كىسىگە عيبادات پارىز…» دەگەن حاكىمنىڭ دارەت پەن نامازدى (ياعني تاعات-عيباداتتى) يماننىڭ كۇزەتشىسى رەتىندە عانا قاراستىرعانى جايىندا ايتىپ وتىرمىز. «… كۇزەتشى كۇزەتكەن نارسەسىنىڭ اماندىعىن ويلاماي، ءبىر عانا وياۋ تۇرماعىن قاسد قىلسا، ول نە كۇزەت؟ كۇزەتكەن نارسەسى قايدا كەتتى؟ ماقسات كۇزەتىلگەن نارسەنىڭ اماندىعى، تازالىعى ەمەس پە؟» دەيدى.

شاماسى ءبىز يمان مەن عيباداتتىڭ ورىنىن ءوزارا الماستىرىپ العان سەكىلدىمىز ( يماندى بولۋدى «تەك ناماز وقۋ دەپ» تۇسىندىرەتىندەردىڭ ارەكەتى وسى ءبىر ءسوزىمىزدىڭ مىسالى.)

ال، ەندى ەكىنشى توپتىڭ ىسىنە ايتار ءۋاجىمىز مىناۋ: اللاسىز ابايتانۋدىڭ ەشقانداي دا ءمانى جوق. اقىننىڭ «التىن ساندىق كەۋدەسىنىڭ كىلتى» تەك قانا ءدىن. ءدىندى (اللانىڭ اقيقاتىن) بىلمەگەن ادامدى اباي ماڭىنا دا جولاتپايدى. اباي ول ادام ءۇشىن اشىلماس قاقپا، تاسكەرەڭ تۇنەك كۇيىندە قابارىپ قالا بەرەدى. قۇر «كۇشەنۋىمىزدىڭ» كەمەڭگەر بيىگىنە كەلتىرەر تيتتەي دە زارارى جوق ەكەندىگىن تۇسىنسەك قوي، شىركىن.

تىم بولماعاندا قازاقتىڭ «ۇيات بولادى» دەگەن ۇلى ۇعىمىنا توقتالساق ەتتى…

ىقىلاس وجايۇلى

Abai.kz