زارقىن تايشىباي، پروفەسسور: «ۇلتىمىزدى كەمسىتۋگە كونبەيمىز»
وسىدان 95 جىل بۇرىن قارقارالىدان پاتشاعا جازىلعان تالاپ ارىزدار
ارداقتى ەر! ۇمىتىلماس ەتكەن ءىسىڭ،
كۇنى ەرتەڭ ايبىندى الاش جيناپ ەسىن،
كوكسەگەن كوپ زاماننان تىلەگىڭدى
جارىققا شىعارۋعا جۇمسار كۇشىن.
ماعجان
قازاق حالقىنىڭ عاسىرلارعا سوزىلعان ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى-ءنىڭ شىرقاۋ شىڭى 1905 جىلعى وقيعالارعا بايلانىستى ەكەندىگى تاريحي اقيقات. ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان قازاق زيالىلارى ءبىرىنشى ورىس توڭكەرىسى دەگەن اتپەن تاريحتا قالعان رەسەيدەگى ۇلى بۇلىنشىلىكتى قازاق پايداسىنا شەشۋگە ۇمتىلدى. وتارشىل مەملەكەتتىڭ ىرگەسى سوگىلىپ، شاڭىراعى شايقالعان ءساتتى پايدالانىپ، قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك كۇرەسىن باستاپ كەتتى. البەتتە، قارۋ كوتەرىپ، قانتوگىس جولىمەن ەمەس، ساياسي-الەۋمەتتىك، ەكونوميكا-لىق-قۇقىقتىق تالاپتار قويۋ ارقىلى وركەنيەتتى جولمەن قازاق مەملەكەتىن قۇرۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىردى. ول ءۇشىن الدىمەن ورىس يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنداعى جۇرت رەتىندە قازاقتار وزدەرىنىڭ زاڭدى قۇقىقتارىنا كەپىلدىك بەرۋدى تالاپ ەتتى.
وسى تالاپتاردىڭ قاعازعا ءتۇسىپ، ەلىمىزدىڭ تاريحىندا تۇڭ-عىش رەت وتارشىل يمپەريانىڭ ەڭ بيىك بيلىك ورىندارىنا جولدانعان ساياسي قۇجات «قارقارالى پەتيتسياسى» بولاتىن.
وسىدان 95 جىل بۇرىن قارقارالىدان پاتشاعا جازىلعان تالاپ ارىزدار
ارداقتى ەر! ۇمىتىلماس ەتكەن ءىسىڭ،
كۇنى ەرتەڭ ايبىندى الاش جيناپ ەسىن،
كوكسەگەن كوپ زاماننان تىلەگىڭدى
جارىققا شىعارۋعا جۇمسار كۇشىن.
ماعجان
قازاق حالقىنىڭ عاسىرلارعا سوزىلعان ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى-ءنىڭ شىرقاۋ شىڭى 1905 جىلعى وقيعالارعا بايلانىستى ەكەندىگى تاريحي اقيقات. ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان قازاق زيالىلارى ءبىرىنشى ورىس توڭكەرىسى دەگەن اتپەن تاريحتا قالعان رەسەيدەگى ۇلى بۇلىنشىلىكتى قازاق پايداسىنا شەشۋگە ۇمتىلدى. وتارشىل مەملەكەتتىڭ ىرگەسى سوگىلىپ، شاڭىراعى شايقالعان ءساتتى پايدالانىپ، قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك كۇرەسىن باستاپ كەتتى. البەتتە، قارۋ كوتەرىپ، قانتوگىس جولىمەن ەمەس، ساياسي-الەۋمەتتىك، ەكونوميكا-لىق-قۇقىقتىق تالاپتار قويۋ ارقىلى وركەنيەتتى جولمەن قازاق مەملەكەتىن قۇرۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىردى. ول ءۇشىن الدىمەن ورىس يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنداعى جۇرت رەتىندە قازاقتار وزدەرىنىڭ زاڭدى قۇقىقتارىنا كەپىلدىك بەرۋدى تالاپ ەتتى.
وسى تالاپتاردىڭ قاعازعا ءتۇسىپ، ەلىمىزدىڭ تاريحىندا تۇڭ-عىش رەت وتارشىل يمپەريانىڭ ەڭ بيىك بيلىك ورىندارىنا جولدانعان ساياسي قۇجات «قارقارالى پەتيتسياسى» بولاتىن.
قازاق حالقىنىڭ رەسەي وتارشىلدىعىنا نارازىلىعىن تۇڭ-عىش رەت كەڭ اۋقىمدى ساياسي ماسەلە رەتىندە تاباندىلىقپەن كور-سەتكەن قۇجاتتىڭ توڭىرەگىندەگى ءالى دە انىقتالماعان جاعدايلار كوپ.
ءتىپتى، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دە كورنەكتى زەرتتەۋشى ما-ماندار 1905 جىلدىڭ جازىندا ورتالىق قازاقستانداعى، قارقارالى قالاسىنان قوزى كوش جنردەگى اتاقتى قوياندى جارمەڭكەسىندە، ءۇش ءجۇزدىڭ قازاعى باس قوسقان ۇلكەن جيىنداردا ماقۇلدانىپ، بۇكىل قازاق حالقى اتىنان رەسەيدىڭ ەڭ جوعارعى بيلىك ورىندارىنا جولدانعان بۇل قۇجاتتاردى دۇرىس باعالاپ بولعان جوق.
تاريحتا «قارقارالى پەتيتسياسى» دەگەن اتپەن بەلگىلى بول-عان تالاپ-ارىز (شىنىندا بىرەۋ عانا ەمەس. - ز.ت.) زەرتتەۋشىلەر نازارىنا ەرتە-اق ىلىنگەن بولاتىن. كورنەكتى عالىم سانجار اسفەندياروۆ «يستوريا كازاحستانا س درەۆنەيشيح ۆرەمەن» (الماتى، 1993 ج.) دەگەن ەڭبەگىندە ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ دۇمپۋىمەن قازاق دالاسىندا وتارشىلدىققا قارسى نارازىلىق بوي كوتەرۋدىڭ كورىنىس رەتىندە دۇنيەگە كەلگەن بۇل پەتيتسيا تۋرالى بىلگەن. بىراق، ءوز كەزىندەگى يدەولوگيا ىقپالىنان شىعا الماي، بۇل قوزعالىستارعا بىرجاقتى، ءتىپتى نەمقۇرايلى باعا بەرەدى. مىسالى، اتالعان كىتاپتىڭ 271-بەتىندە بىلاي دەپ جازادى: «...قازاق گازەتتەرى شى-عا باستايدى، قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ، «قۇرمەتتى ادامداردىڭ»، ياعني، بيلەر مەن اقساقالداردىڭ سەزدەرى جينالادى. كوپتەگەن سەزدەر (قارقارالى، ورال، ت.ب.) ءدال سول «قۇرمەتتى ادامدار» مەن ينتەلليگەنتسيانىڭ سەزدەرى ەدى. جيىنداردا ۇكىمەت اتىنا پەتيتسيالار مەن تىلەك-وتىنىشتەر قابىلداندى. اسىرەسە، وتارلاۋ ساياساتىنا كوپ ورىن بەرىلدى، ويتكەنى قونىس اۋدارۋ بەلگىلى دارە-جەدە قازاق قوعامىنىڭ بارلىق قاباتتارىنا زالال كەلتىردى».
ال، ەكىنشى ءبىر ءىرى قايراتكەر تۇرار رىسقۇلوۆ وسى ماسەلە جونىندە: «1905 جىلعى مانيفەستكە بايلانىستى قازاقتار اراسىندا ميتينگىلەر وتكىزىلدى، ءدىن جانە جەر تاقىرىبىنا پەتيتسيالار جازىلدى...»[1] دەپ، - كورسەتەدى. وسىلايشا، كوتەرىلگەن ماسەلەلەر «ءدىن جانە جەر» تاقىرىبى توڭىرەگىندە شەكتەلىپ قالعان دەپ بىلگەن. بۇعان دا كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ سالقىنى تيگەن.
شەت ەلدەردە ءجۇرىپ وتارلىق ەزگىدەگى قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىن قورعاعان، كەڭەستىك قۇرىلىستى ۇنەمى سىناپ وتكەن كورنەكتى قوعام قايراتكەرى حاسەن ورالتاي «الاش-تۇركىستان تۇركىلەرىنىڭ ۇلت-ازاتتىق ۇرانى» دەگەن ەڭبەگىندە قارقارالى پەتيتسيالارىنىڭ جازىلۋىنا بايلانىستى جيىنداردى «الاش» پارتياسىنىڭ باستاۋ شاعى دەپ تۇسىندىرەدى. «پارتيالىق قىزمەت جاسىرىن جۇرگىزىلگەندىكتەن، - دەيدى ح.ورالتاي، - الاش پارتياسىنىڭ تۇڭعىش (قۇرىلتاي) سەزى 1905 جىلى ماۋسىم ايىندا 14500 قا-زاق تۇركىسىنىڭ قاتىسۋىمەن قارقارالىدا وتكىزىلدى. بىراق، رەسمي تۇردە الاش پارتياسىنىڭ سەزى بولىپ ەسەپتەلمەيدى. سولاي بول-عانمەن دە 1905 جىلعى سەزد الاش پارتياسىنىڭ سەزى ەكەندىگىنە كۇمان جوق. ويتكەنى، 1905 جىلى سەزدى ۇيىمداستىرۋشىلار، ونىڭ باسقارۋشىلارى جانە وندا شىعىپ سويلەگەندەردىڭ ءبارى الاش پارتياسىنىڭ مۇشەلەرى ەدى. بۇل سەزگە الاش پارتيا-سىنىڭ ليدەرى ءاليحان بوكەيحانۇلىنىڭ ءوزى قاتىستى»[2].
ح.ورالتاي بۇل ارادا ءىستىڭ ءمان-جايىن تولىق بىلمەگەندىگىن كورسەتەدى. 1905 جىلعى ماۋسىمدا ءا.بوكەيحان قوياندىدا بولماعان. مۇراعات دەرەكتەرى الەكەڭنىڭ ومبىدا ەكەنىن، قوياندىدا جازىلعان نارازىلىق تالاپ-حاتتاردى ومبىدا قابىلداپ، پەتەربۋرگكە ءوزى الىپ كەتكەندىگىن ايعاقتايدى. رەسەيدىڭ وردا قالاسىندا الەكەڭ بۇل حاتتاردى پاتشا كەڭسەسىنە تاپسىرۋمەن بىرگە، بىرنەشە ساياسي گازەتتەرگە ۇسىنىپ، جاريالاتقان.
ال، ەندى قارقارالى جيىندارىنىڭ الاش سەزى ەكەندىگىن دالەلدەۋ ءۇشىن ح.ورالتاي ءا.بوكەيحاننىڭ 1910 جىلى جاريالاعان «كيرگيزى» دەگەن ەڭبەگىنە سىلتەمە جاسايدى.[3]
بۇل ارادا اۆتور «سەزد» دەگەن اتاۋدى بىرنەشە رەت اۋىزعا العاندا س.اسفەندياروۆتىڭ جوعارىدا اتالعان ەڭبەگىنە جۇگىنگەن بولۋى ءتيىس.
وبالى قانشا، كەڭەس ءداۋىرىنىڭ باسقا دا زەرتتەۋشىلەرى قارقارالىدا حالىق اتىنان قابىلدانعان وسى قۇجاتتاردىڭ ماڭىزىن ۇناتپاسا دا، مويىنداعان: «بۇل پەتيتسيانىڭ جالپىقازاقتىق سي-پاتى بولدى جانە شىن مانىندە الاش قوزعالىسىنىڭ ساياسي نەگىزىن سالدى»[4], - دەگەن سوزدەر س.براينين مەن ش.شافيرونىكى.
ەندى ماقالامىزعا ارقاۋ بولىپ وتىرعان قۇجاتتار تۋرالى ءوز كەزىندە نە جازىلعانىن كورسەتەيىك. سەمەيدە شىعىپ تۇرعان ورىس تىلىندەگى «سەميپالاتينسكي ليستوك» گازەتىنىڭ 1906 جىلعى 84-85 ساندارىنان مىنانى وقيمىز: «قايتكەن كۇندە دە ەڭبەكشىلەردى رەۆوليۋتسيالىق كۇرەسكە قاتىستىرماۋ ءۇشىن، فەودالدىق قازاقتىڭ بايشىل كوسەمدەرى مەن مۇسىلمان ءدىنباسىلارى «پەتيتسيا» ناۋقانىن ۇيىمداستىردى. 1905 جىلى 25-شىلدەدە قوياندى جارمەڭكەسىندە (قارقارالى قالاسىنا جاقىن) بايلار سەزى بولدى، وندا پاتشانىڭ اتىنان پەتيتسيا دايىندالدى. كوتەرىلگەن باستى ماسەلەلەر: قازاق جەرىندە ەرەكشە مۇسىلماندىق ءدىني با-قارۋ جۇيەسىن قۇرۋ، مەشىتتەر سالۋ، ءدىني مەدرەسەلەر اشۋ، مەككەگە قاجىلىققا بارۋعا رۇقسات بەرۋ».
مىنە، سول كەزدىڭ وزىندە-اق شىندىقتىڭ تۇبىرىمەن بۇرمالانعاندىعىن كورىپ وتىرمىز. پەتيتسيالاردى ءوز كوزىمەن وقىماعان، ۇزىنقۇلاقتان ەستىلگەن ادامدار وسىلاي جازعان. ءبىر وكىنىش-ءتىسى جانە ەڭ باستىسى كەڭ اۋقىمدى ساياسي قوزعالىستىڭ ءمانىن كوپكە-كورنەۋ السىرەتىپ كورسەتۋ بار. ارينە، مۇنى جازىپ وتىر-عاندار وتارشىل مەملەكەتتىڭ جەرگىلىكتى اتقامىنەرى ەدى عوي. قۇجاتتاردى قولىنا الىپ، مۇقيات وقىعاندار بولسا، ولاردا تەك «مەشىت پەن قاجىلىق» قانا ەمەس، التى جارىم ميلليون قازاق حالقىنىڭ مۇددەسى مەن مۇقتاجى تەرەڭ ءارى جان-جاقتى قوز-عالعانىن كورەر ەدى.
كەيىندە، ءجۇز جىل بويى، ءتىپتى وسى ۋاقىتقا دەيىن اۋىز-دان-اۋىزعا كوشىپ، ناقتى باعاسى بەرىلمەي كەلە جاتقانىنا وكىن-بەسكە شارا بار ما؟
قازاق كسر-ءى تاريحىنىڭ، كەيىندە «قازاقستان تاريحى» دەگەن كىتاپتاردىڭ بەتتەرىندە دە وسى اعاتتىق تۇزەتىلگەن جوق.
قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ۇزاق تا ۇلى كۇرە-ءسىنىڭ ۇزىن كوشىندەگى وسى كەزەڭ جونىندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەرتە-دە-اق جازعان مىنا سوزدەرىنە رازى بولامىز. «1905 جىلى قار-قارالىدا اقاڭ مەن باسقا ءبىراز وقىعاندار باس قوسىپ، كىندىك وكىمەتكە قازاق حالقىنىڭ اتىنان پەتيتسيا (ارىز-تىلەك) جىبەرگەنىن» كورسەتكەن م.اۋەزوۆ سول قۇجاتتىڭ مازمۇنىن بۇرمالاماي، ناقتى بەرگەن. «ول پەتيتسيادا اتالعان ۇلكەن سوزدەرى - ءبىرىنشى - جەر ماسەلەسى. قازاقتىڭ جەرىن الۋدى توقتاتىپ، پەرەسەلەندەردى جىبەرمەۋدى سۇراعان. ەكىنشى - قازاق جۇرتىنا زەمستۆو بەرۋدى سۇراعان، ءۇشىنشى - وتارشىلاردىڭ ورىس قىلماق ساياساتىنان قۇتىلۋ ءۇشىن ول كۇننىڭ قۇرالى بارلىق مۇسىلمان جۇرتىنىڭ قوسىلۋىندا بولعاندىقتان، قازاق جۇرتىن مۇفتيگە قاراتۋدى سۇراعان»[5]. مىنە، شىن اڭگىمە وسى. «مۇفتيگە قاراتۋدى سۇراۋدىڭ» ءوزىن م.اۋەزوۆ «وتارشىلاردىڭ ورىس قىلماق ساياساتىنان قۇتىلۋ ءۇشىن» قولدانعان امال ەكەنىن ءدال باسىپ كورسەتكەن.
قازاق كسر تاريحى بەس تومدىعىنىڭ 1979 جىلى شىققان 3-ءشى تومىندا قارقارالىداعى 1905 جىلعى 15-قاراشاداعى جاقىپ اقباەۆ ۇيىمداستىرعان ميتينگىنىڭ قۇنى وعان «جۇمىسشىلار-دىڭ، قونىس اۋدارعان شارۋالار مەن سولداتتاردىڭ جانە اۋىلدار مەن بولىستاردان كەلگەن اتتى قازاق جىگىتتەرىنىڭ قاتىسقاندىعىندا» عانا ەكەندىگى كورسەتىلگەن. بۇل تۇجىرىم سول كۇيىندە، 1957 جىلعى «رابوچەە ي اگرارنوە دۆيجەنيا ۆ كازاحستانە ۆ 1907-1914 گوداح» دەگەن جيناقتان الىنعان بولسا، سول بەتىمەن الماتىدا 1993 جىلى باسىلىپ شىققان «قازاقستان تاريحىنىڭ وچەركتەرىنە» كوشىرىلىپ بەرىلگەنى تاڭ قالدىرادى. جاڭا جاعدايدا تاريحي فاكتىلەردى تاپتىق قالىپقا سالىپ بۇرمالاماي كورسەتۋگە بولاتىن ەدى عوي. بۇل دا ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارماعاندىق. وسىنداي دا تايىز تاريحشىلار بار-اۋ!
ودان بەرىدە 1994 جىلى شىققان «قازاقستان تاريحى» (اۆتورى ءا.ابدىاكىموۆ) دەگەن كىتاپتىڭ 105-بەتىندەگى 1905-1907 جىلدارداعى قوزعالىسقا «ولكەگە قونىس اۋدارىپ كەلگەن ورىس جۇرتىنىڭ وكىلدەرى عانا قاتىستى»، «قازاقستاننىڭ جەرگىلىكتى حالقىنىڭ مۇددەلەرى قوزعالمادى» دەگەن تۇجىرىم دا سول باياعى ەسكىرگەن، جەتسىز سارىن. سويتسەك، اۆتور «مۇندا تاپتىق ينتەرناتسيونالدىق پرولەتارلىق قوزعالىسقا نەگىز بولار جاعدايلاردىڭ تىم جەتىمسىز» ەكەندىگىنە توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا، ماركستىك تۇرعىدا وكىنىش بىلدىرگەن ەكەن.
رەسەيدەگى ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ ناتيجەسىندە رەسەي پات-شاسىنىڭ 17-قازان مانيفەسى قابىلداۋعا ءماجبۇر بولعانى تاري-حي شىندىق. بۇل قۇجاتتىڭ ماڭىزىن ەشكىم دە جوققا شىعارمايدى. ال، مانيفەستىڭ جارىق كورۋىنەن ءۇش اي بۇرىن قازاقستاننىڭ قيىر ايماعى سانالاتىن ۋەزدىك قالا قارقارالىدا، ونىڭ جانىن-داعى ايگىلى قوياندى جارمەڭكەسىندە تۇڭعىش رەت بۇكىل قازاقتىڭ اتىنان ىرگەلى-ىرگەلى ساياسي ماسەلەلەردى اشىق كوتەرىپ، كىندىك ۇكىمەتكە باتىل، ساۋاتتى تالاپ قويۋدىڭ ماڭىزى قانداي؟ سول تالاپتاردى حالىققا ءتۇسىندىرىپ، بۇدان بىلاي وتارلىق ەزگىدە ءومىر سۇرۋگە بولمايتىنىن، ءار حالىق، ءاربىر ادام ءوز قۇقىعى ءۇشىن كۇرەسە الاتىنىن، كۇرەسۋگە ءتيىس ەكەندىگىن كورسەتكەن قازاق كو-سەمدەرىنىڭ ەڭبەگى قانداي؟!
ەگەر رەسەي پاتشاسىنىڭ مانيفەسى - (ادام قۇقىعىن ەرىكسىز تانىعان باستى قۇجاتى) كوتەرىلىستىڭ قۋاتى تەگەۋرىنى سالدارىنان قابىلدانعانىن تۇسىنەتىن بولساق، سول كوتەرىلىسكە بەلسەنە قاتىس-قان قازاق حالقىنىڭ، حالىقتى باستاعان ازاتكەر قايراتكەرلەردىڭ ەڭبەگى ەكەندىگىن دە مويىنداپ، لايىقتى باعاسىن بەرۋىمىز كەرەك. وقۋلىقتارعا اشىق، تولىق جازىپ، جاڭا ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭى-ءرۋىمىز كەرەك.
تاريحي عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەردە، وقۋلىقتاردا قازاق دالاسىنداعى ساياسي كۇرەستىڭ پاتشا مانيفەسىمەن بايلانىستى ءورشۋى 1905 جىلعى قاراشا ايىنان باستاپ بەلەڭ الدى دەپ كور-سەتىلەدى. شىنىندا، جانە مۇنى اتاپ ايتۋ كەرەك - بۇل قىر ولكە-سىندەگى ساياسي كۇرەستىڭ ەكىنشى كەزەڭى. العاشقىسى جارتى جىل بۇرىن قوياندىدا بولعان قالىڭ قاۋىم جيىندارىنان باستالادى.
«بۇكىل ەلدىك نارازىلىقتىڭ قازاق قوعامىنا بۇرىن ءتان ەمەس پەتيتسيا تۇرىندە كورىنۋىنە تۇرتكى بولعان تۇڭعىش روسسيالىق رەۆوليۋتسيا بولعان دا، ال ونى جازعان ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باسىنا كەلگەن جاڭا الەۋمەتتىك كۇش - ۇلت-ازاتتىق ينتەلليگەن-تسيا وكىلدەرى ەدى»[6] .
ەندى تاقىرىبىمىز، «قارقارالى پەتيتسياسى» دەپ اتالىپ جۇرگەن قۇجاتقا كەلەيىك. شىندىعىندا بۇل جالعىز عانا پەتيتسيا ەمەس. ءبىزدىڭ انىقتاۋىمىز بويىنشا، ارقايسىسى وزىنشە بولەك، دەربەس مازمۇنداعى بىرنەشە قۇجات. ولار جەكە-جەكە: رەسەي يمپەراتورىنا، مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسىنا، ىشكى ىستەر مي-نيسترىنە جولداعان. مۇراعات قۇجاتتارىنا قاراعاندا جيىندار-دى وتكىزىپ، پەتيتسيالاردى جازىپ، حالىق وكىلدەرىنە قول قويعىزعانداردىڭ ىشىندە جاقىپ اقباەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، كولباي توعىسوۆ، احمەتقالي اياعانوۆ بار. باسقا ازاماتتاردىڭ قاتىسى جونىندە ماعلۇماتتار تابىلماي وتىر.
قۇجاتتار 25-26 ماۋسىم كۇندەرى قوياندى جارمەڭكەسىندە جاسالعان. ءاليحان بوكەيحانوۆ سونىڭ الدىندا عانا قارقارالىدا بولعان، بىراق 1905 جىلعى 30-ماۋسىمدا جازىلعان تاعى ءبىر قۇجاتتا: «پەتيتسيانى ومبىعا، ءا.بوكەيحانوۆقا ارنايى ەكى سە-ءنىمدى ادام الىپ كەتكەن»، دەۋىنە قاراعاندا، قوياندىداعى جيىن-دارعا قاتىسقان-قاتىسپاعانىن بەكىتىپ ايتۋ قيىن، دۇرىسى - قاتىسپاعان دەۋىمىز كەرەك..
ورتالىق قازاقستانداعى سول كەزدەگى ءىرى اكىمشىلىك-ساياسي ءارى مادەني ورتالىقتاردىڭ ءبىر بولعان قارقارالى قالاسىنان ءبىر كوش جەردەگى قوياندى جارمەنكەسىندە جازىلىپ، رەسەي پاتشاسىنىڭ اتىنا جەدەلحات تۇرىندە 1905 جىلعى 22-شىلدەدە جىبەرىلگەن پەتيتسيانىڭ قازاقشاسى مىناداي: (تۇپنۇسقا ورىسشا، قازاقشالاعان مەن. - ز.ت.)
ۇلى مارتەبەلى يمپەراتور اعزامعا
مينيستر ا.گ.بۋلىگيننىڭ جاساعان جوباسىن قولداپ، ومبىدا گەنەرال سۋحوتين باستاعان اتقامىنەرلەر قازاقتاردى زەمسكي سوبورعا قاتىستىرماۋ جونىندە شەشىم الىپتى. مۇنداي جە-تەسىز شەشىم قىر ولكەسىنىڭ نەگىزگى حالقى بولىپ تابىلاتىن قا-زاقتاردىڭ تىرشىلىك ەرەكشەلىكتەرىمەن جانە حالىق رەتىندەگى ەرىك-قالاۋىمەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى.
قىتايدان اۋعانستانعا دەيىنگى ۇلان-بايتاق جەردى الىپ جاتقان قازاقتار ءوزىنىڭ بۇكىل تاعدىرى مەن ومىرلىك مۇددەلەرىن مەملەكەتتىڭ تاعدىرىمەن بايلانىستى دەپ سانايدى جانە ءوزىن باسقا حالىقتارمەن تەڭ پراۆولى دەپ ەسەپتەيدى. ءسىزدىڭ، پاتشا اع-زام، حالىق سەنىمىنە يە بولعان، لايىقتى ادامداردى مەملەكەت بيلىگىنە قاتىستىرماق نيەتىڭىزدى ءبىلۋشى ەدىك. دەمەك، التى ميل-ليون قازاق حالقىن ەرەكشە قۇقىقسىز، زاڭسىز توبىرعا جاتقىزىپ قويۋ - قاراپايىم عانا ادىلدىك پەن اقيقاتقا قيانات ەمەس پە؟
ءبىزدىڭ مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىنىمىز راس، مال باعىپ، كوشىپ جۇرەتىنىمىز دە راس. بىراق، كەيبىر ۇلىقتار ويلا-عانداي دالا كەزىپ، ءجون-جوسىقسىز قاڭعىپ جۇرمەيمىز. وسى ءۇشىن عانا مەملەكەت بيلىگىنە سايلانۋ سياقتى اسا ماڭىزدى ساياسي پرا-ۆودان ايىرىلۋىمىزدى قالاي تۇسىنەمىز؟
مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىستى دەپ قازاقتى سايلاۋ پراۆوسىنان ايىراسىز، ال ساۋدا ىستەيتىن، ديقان، بالىقشى جانە باسقا كاسىپ يەلەرىنىڭ سايلاۋ پراۆوسى ساقتالىپ قالعانىن قالاي تۇسىنەمىز؟ شىنىندا، رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنداعى حالىقتار ءبىلىمى مەن مادەنيەتى جاعىنان ارقيلى، سولاردىڭ ىشىندە قازاقتار الدىڭعى ورىندا ەمەس ەكەنى راس، بىراق ەڭ سوڭىندا دا قالىپ وتىرعان جوق. قازاقتاردىڭ قوعامدىق جانە مەملەكەتتىك مۇددەلەردى ورىس مۇجىقتارىنان كەم تۇسىنەتىنىن كىم دالەلدەگەن ەكەن؟ ونىڭ بەر جاعىندا قازاقتاردان گورى مەملەكەت بيلىگىنە كوبىرەك ارالاسۋعا مۇمكىندىك العان وتىرىقشى بۇراتانا ەلدەر-دەن ءبىزدىڭ قاي جەرىمىز كەم؟ قازاقتاردىڭ مۇددەسىن كىم قورعاي-دى؟ ولاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن كىم بىلەدى، حالىقتىڭ ءوزى سايلاعان وكىلدەرى بولماسا، سول حالىقتىڭ تىلەگى مەن قاجەتىن وتەۋدىڭ جول-دارىن كىم كورسەتەدى؟
الديار، مىناعان سەنىڭىز: ءبىز، قازاقتار وسىناۋ ۇلكەن جۇ-مىسقا دايىندىعىمىز باسقالاردان كەم دەپ ەسەپتەمەيمىز. بىراق ءبىزدى تانىعىسى كەلمەيتىندەر كوپ، ءبىزدى تومەن سانايدى، بيۋرو-كراتتار، ۇلىقتار بىزگە كەۋدە كوتەرىپ، كەمسىتە قارايدى; ءبىز بۇدان كوپ قورلىق كورىپ ءجۇرمىز.
قالاي دەگەندە دە ءبىزدى الدەكىمدەردىڭ تانىعىسى كەلمەي-تىنىنە جاۋاپتى ەمەسپىز.
جوعارىداعىلاردى ايتا كەلىپ، پاتشا اعزام، سىزدەن باسى-مىزدى ءيىپ سۇرايمىز: سايلاۋعا قاتىسۋعا ەرىك بەرىڭىز، مەملەكەت بيلىگىندە قازاقتار بولسا عانا ءبىزدىڭ مۇڭ-مۇقتاجىمىز ەسكەرىلەدى جانە شەشىلەدى. سوندا عانا ءبىز، قازاق حالقى، يمپەريانىڭ باسقا حالىقتارىمەن تەڭ ەكەنىمىزدى سەزىنەمىز».
قارقارالى ۋەزىنەن سايلانعان 42 وكىل قول قويدى.
(مىنە، رەسەي يمپەراتورىنا جىبەرىلگەن پەتيتسيانىڭ تولىق ءماتىنى وسى. مۇنى باسقا پەتيتسيالارمەن شاتىستىرۋعا بولمايدى. ءتپتى ءدال سول كەزدىڭ وزىندە ورىس شەنەۋنىكتەرى ولاردى اجىراتا الماعان. سول تۇسىنبەستىك، ۇستىرتتىك 100 جىلدان اسا جالعاسىپ، وسى كۇنگە دەيىن باسى اشىلعان جوق. بۇل جونىندە ءسال كەيىن بايان-دايمىز.-ز.ت.)
پەتيتسيانىڭ وكىمەت ورىندارىن ەرەكشە ابىرجىتىپ، اۋرە-سارساڭعا سالعانىن قۇجاتتاردان كورەمىز. بيلىك يەلەرىنىڭ سەكەم الاتىن ءجونى بار، ويتكەنى، وعان قول قويعاندار تۇگەلگە جۋىق ەل بيلەۋشى قازاقتار، بىلايشا ايتقاندا قىر ەلىنىڭ قايماعى ەدى. ونداعان جىلدار بويى ايتقانىنا كونىپ، ايداعانىنا جۇرگەن مو-مىن، قاراڭعى، «بۇراتانا» حالىقتىڭ بۇلايشا ويانۋىنان ۇكىمەت قاتتى سەسكەنگەن.
وسى قۇجاتتىڭ جاسالۋىنا بايلانىستى سەمەي وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى گەنەرال-مايور گالكين 1905 جىلعى شىلدەنىڭ 19-ىندا قىر ولكەسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورىنا مىناداي سۋىت حابار جىبەرگەن:
«قارقارالىنىڭ ۋەزد باستىعى بيىلعى 30-ماۋسىمدا ماعان مىنانى حابارلادى: تىڭشىلار ارقىلى الىنعان دەرەكتەرگە قاراعاندا قوياندى-بوتوۆ جارمەڭكەسىندە باس قوسقان اقمولا وب-لىسىنىڭ جانە سول جاقتاعى سەمەي ۋەزىنىڭ (پاۆلودار ۋەزى دە بار) قازاقتارى ورتاسىنان وكىل سايلاپ، پاتشا اعزامنىڭ اتىنا پەتيتسيا دايىنداعان.
مەنىڭ قولىمداعى قۇپيا مالىمەتتەرگە قاراعاندا پەتيتسيا-لارداعى تالاپتار نەگىزىنەن مىنالار: سالىقتى ازايتۋ، قاراشەك-پەن باستىقتارىن تاراتۋ، ءدىني سەنىمدەرگە تولىق مۇمكىندىك بەرۋ، قازاق اراسىنان ورتاق ءمۇفتي سايلاۋ، ورتالىق ۇكىمەتتەگى حالىق وكىلدىگىنە دەپۋتاتتار سايلاۋ.
...بۇل ارىزعا 16 مىڭ ادام قول قويعان. (قارقارالى ويازىندا 33522 شاڭىراق يەسى بار. بۇل - ونىڭ تەڭ جارتىسى)».
ۋەزد باستىعى قارقارالىدان ارىزدى ومبىعا ەكى سەنىمدى ادام الىپ باراتىنىن حابارلاعان. ء(دال وسى جەرگە گەنەرال-گۋبەرناتور كوك قارىنداشپەن: ك بۋكەيحانوۆۋ؟ دەپ بەلگى سوعىپتى. - ز.ت.) ومبىدا اقمولا، سەمەي، تورعاي وبلىستارىنىڭ بارلىق ۋەزدەرىنەن سايلانعان وكىلدەر جينالىس اشىپ، تالقىلاماق. ءسويتىپ، ومبىدا ەكى ادام وكىل سايلانىپ، پەتەربۋرگكە الىپ كەت-پەك.
شتابس-روتميستر وسسوۆسكي قىرداعى دۇرلىگۋ جاعدايىن حابارلايدى. «قازاقتار رەسەيدە بولىپ جاتقان وقيعالاردى مۇقيات قاداعالاپ وتىرعان كورىنەدى...»
گەنەرال-مايور گالكين قىرداعى جاعدايلاردى باقىلاۋدا ۇستاۋ ماقساتىندا تىڭشىلىق جۇمىس جۇرگىزۋ ءۇشىن گەنەرال-گۋبەرناتوردان 600 سوم قاراجاتتى قوسا سۇراپتى. وعان گەنەرال-گۋبەرناتور: «200 سوم بەرىلسىن» دەپ بۇرىشتاما سوعىپتى.
تىڭشىلاردىڭ جەتكىزۋىنە قاراعاندا 1905 جىلعى 3-تامىز-دا وسى پەتيتسيا تۋرالى رەسەيدىڭ «سىن وتەچەستۆا» جانە «رۋسسكيە ۆەدوموستي» دەپ اتالاتىن ورىس گازەتتەرىنە جەدەلحات جىبەرىلگەن كورىنەدى.
مىنە، قانقۇيلى وتارشىلدىق ساياساتتىڭ قازاقتى قانداي امال-ايلامەن بيلەگەنى، قالاي بۇعاۋلاپ-تۇڭشىقتىرعانى وسى ءبىر عانا مىسالدان كورىنىپ تۇر ەمەس پە؟
گەنەرال-گۋبەرناتور بۇل حاتتى العاننان كەيىن قارقارالىعا قايتا جەدەلحات سوعىپ: «وسى پەتيتسياعا قول قويعانداردىڭ ارا-سىنان ەڭ بولماسا بىرنەشە ادامدى تاۋىپ، اتى-ءجونىن حابارلاڭىز» دەگەن نۇسقاۋ بەرەدى.
قارقارالى ويازىنىڭ باستىعى وسسوۆسكيدىڭ جاۋابى مىناۋ: «ارىز ومبىعا، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ اتىنا كەتتى. ول وسى پەتيتسيانى جازۋدى ۇيىمداستىرۋشىنىڭ ءوزى جانە جەتەكشىسى. كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا ارىزدىڭ باستاپقى تەكستىن جازعان اقباەۆ. سوندىقتان، بوكەيحانوۆ دەم بەرۋشى، ىنتاگەر دەپ ەسەپتەلۋى كەرەك. حالىق وكىلى اتىنان پەتيتسيانى جەتكىزۋگە سايلانعاندار ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن جاقىپ اقباەۆ».
يمپەراتوردىڭ اتىنا جىبەرىلگەن پەتيتسياعا 42 ادام قول قويعانىن تىڭشىلار انىقتاعان جانە ولاردىڭ ءتىزىمى گۋبەرناتورعا جولدانعان حاتقا تىركەلگەن. تىزىمگە قاراپ وتىرساق، قارقارالى ويازىنا قارايتىن 21 بولىستىڭ ارقايسىسىنان 1-3-تەن ەل اعالارى قول قويعان. ولار مىنالار:
اقسارى بولىسىنان - بالسەيىت ماتاەۆ جانە مۇحامەتازي تولەۋباەۆ.
كەنت بولىسىنان - كارىباي ماتاەۆ جانە توقتارباي جاندىباەۆ.
قۋ بولىسىنان - مۇساتاي تاتتىمبەتوۆ جانە ماقات اقاەۆ (مۇساتاي ۇلى كۇيشى تاتتىمبەتتىڭ بالاسى، ال ماقات - اتاقتى اقاەۆ قاسەننىڭ اعاسى، احمەت بايتۇرسىنوۆتارمەن باستاس بولعان قايراتكەر.-ز.ت.).
ەدىرەي بولىسىنان - ومار قوندىباەۆ.
تەمىرشى بولىسىنان - سەكەرباي قانعوجين جانە وسپان جانقابىلوۆ.
بەرىكقارا بولىسىنان - اقباي جاندەركين (زاڭگەر جاقىپ اقباەۆتىڭ اكەسى), سۇيگەنباي مەيىرجانوۆ جانە وسكەنباي بوگەمباەۆ.
نۇرا بولىسىنان - ارىستانبەك داۋلەتوۆ.
اقبوتا بولىسىنان - ءجۇسىپ قۇلباتىروۆ جانە بەكتىباي بوتاباەۆ.
دەگەلەڭ بولىسىنان - كەرىمحان تولەباەۆ جانە تىشقانباي قاشاقوۆ.
داعاندالى بولىسىنان - دەمەسىن مەيىرجانوۆ جانە جولجان بايكوبين.
بالقاش بولىسىنان - نارمانبەت ورمانبەتوۆ (اتاقتى نارمانبەت اقىن) جانە تۇرسىنبەك جانتوقين.
سارىبۇلاق بولسىنان - ارالباي سۇلتانوۆ جانە ءجۇسىپ ناقىپوۆ.
سارىتاۋ بولىسىنان جۇنىسقالي اياعانوۆ جانە جۇنىسبەك جولدىوزەكوۆ.
قوتانبۇلاق بولىسىنان - قۇدايبەردى ءبايبورين جانە يگىلىك جانقوجين.
قىزىلتاۋ بولىسىنان - توقباي توقساباەۆ.
مويىنتى بولىسىنان - جۇمابەك قۇلاشەۆ جانە تاسىبەك باقين.
اقشاتاۋ بولىسىنان، ءجۇسىپ بەيسەمبين جانە جۋاسباي تاسبولاتوۆ.
ءبورىلى بولىسىنان - تولمۇحامەت ءالتىنتورين جانە راقيا ساتباەۆ.
توقىراۋىن بولىسىنان- احمەت بەكبەرگەنوۆ جانە توقىمەت كۇرەڭشين.
شۇبارتاۋ بولىسىنان - مۇسا قۇلباەۆ جانە سۇلەيمەن قويسويماسوۆ.
بۇلارعا قوسا ەدىرەي بولسىنان قاقاباي الشىنباەۆ جانە نۇرا بولىسىنان قاليوللا دۇيسەنباەۆ قول قويدى دەپ جازىلعان.
بۇل ارادا مىنا ءبىر جاعدايدىڭ باسىن اشىپ الۋ كەرەك. قار-قارالى مەن سەمەيدىڭ ۇلىعى بولسىن، تىڭشىسى بولسىن، قويان-دىدا دايىندالعان قۇجاتتاردىڭ جالپى سارىنى بولماسا، ءماتىنىن وقىپ، ناقتى بىلمەگەن. سوندىقتان سەمەي گۋبەرناتورىنىڭ حاتىنداعى; پاتشا اعزامنىڭ پەتيتسياعا 16 مىڭ ادام قول قويدى... ومبىدا، اقمولادا، سەمەيدە، تورعاي وبلىسىنىڭ بارلىق ۋەزدەرىندە تالقىلاماق...» دەگەندەرى جالعىز ءبىر پەتيتسيانى عانا ەمەس، باسقا دا پەتيتسيالاردى قامتيتىنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. وعان دالەل رەتىندە باسقا پەتيتسيالاردىڭ جازىلۋ ءتارتىبىن كورسەتسەك تە جەتەدى.
مىسالى، رەسەي ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە جولدانعان مىنا قۇجاتقا پاۆلودار، سەمەي جانە قارقارالى ويازىنىڭ وكىلدەرى قول قويعان. مازمۇنى پاتشاعا جولدانعان قۇجاتتان وزگەشە. ال، مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسىنا جولدانعان پەتيتسياعا 12767 ادام قول قويعان. كەيىن، وسى تاقىرىپقا قالام تارتقانداردىڭ بىرەۋى 16 مىڭ، بىرەۋى 14500 ادام قول قويدى دەگەندەرىن تەرىسكە شى-عارىپ، ناقتى قۇجاتپەن وسىلاي تۇزەتەمىز.
رەسەي پاتشاسىنىڭ اتىنا جولدانعان پەتيتسيامەن قوسا پەتەربۋرگكە ءاليحان بوكەيحان الىپ كەتكەن ەكىنشى حات ىشكى ىستەر مينيسترىنە جولدانعان. «قارقارالى، سەمەي جانە پاۆلودار ويازدارىنىڭ قازاقتارىنان پاتشا اعزامنىڭ اتىنا جىبەرىل-گەن تىلەككە قوسا، ءسىزدىڭ قاراپ شەشۋىڭىزگە مىناداي ناقتى ماسەلەلەر قويامىز» دەپ باستالاتىن قۇجاتتا ىشكى ىستەر مينيس-ترلىگىنىڭ قۇزىرىنداعى: مىسالى، مەشىت اشۋعا جانە ونىڭ جانى-نان مەدرەسە اشۋعا رۇقسات بەرۋ، باسپا ىسىمەن اركىمنىڭ اينالىسۋ قۇقىن قامتاماسىز ەتۋ، كوشپەلى قازاقتار مەن ورىس شارۋالا-رىنىڭ، كازاك-ورىستاردىڭ قۇقىن تەڭگەرۋ سياقتى ماسەلەلەر كور-سەتىلگەن.
ال، رەسەي مينيسترلەر كەڭەسىنە، اتقارۋشى بيلىك توراعاسىنا قويىلعان تالاپتار كەڭىرەك ءارى مەيلىنشە ناقتى. جەكەلەگەن فاكتىلەر، ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋ جولدارى تاتپىشتەلىپ كورسەتىل-گەن. پاتشانىڭ اتىنا جازىلعان تىلەك-ارىزدا جالپى ساياسي تۇرعىدا، جوعارعى بيلىك قۇرامىنا قازاقتاردى قاتىستىرۋ سياقتى زاڭدىق ءمانى بار ماسەلەلەردىڭ بولعانىن كوردىك.
ەندى رەسەي ۇكىمەتىنە جازىلعان قۇجاتقا توقتالايىق. الدىمەن قازاق جاستارىنا ءبىلىم بەرۋدە شەشىمىن تاپپاعان پروب-لەمالار سانامالاپ كورسەتىلەدى، ولاردىڭ سەبەپتەرى مەن سالدارلارى تالدانادى:
2. 1902 جىلدان باستاپ، قىر ولكەسىندە قازاقتىڭ ۇل بالالا-رىنا ارنالىپ اۋىل مەكتەپتەرى دەگەندەر اشىلعان. ولاردا ساباق قازاقشا جۇرگىزىلەدى، بىراق قازاق ءتىلى وقىتىلمايدى، بۇل جونىندەگى تالابىمىز ورىندالمادى. مۇنداي مەكتەپتەردە قازاق ءسوز-دەرىن ورىس الىبىمەن جازۋعا ۇيرەتەدى، بىراق ورىس ءالىبىنىڭ قازاق ءتىلى فونەتيكاسىن تولىق بەرمەيتىندىگى، سوندىقتان، تۇسىنىك ماعى-ناسى بۇزىلاتىنى ەسكەرىلمەيدى.
قازاق ءتىلىن وقىتپاۋدى جانە قازاقشا ءسوزدى ورىس ارىپىمەن جازۋدى ءبىلىم بەرۋ ەمەس، باسقا ءبىر بەيمالىم، تەرىس ماقساتتى كوزدەۋ دەپ ءتۇسىنىپ، قازاقتار بالالارىن بۇل مەكتەپتەرگە بەرمەي قويدى. سونىڭ سالدارىنان العاشىندا مەكتەپتى تولتىرۋ ءۇشىن اكىمشىلىكتىڭ قىسىم جاساۋىمەن تەك كەدەيلەردىڭ بالالارى مەن جەتىم بالالار عانا جينالدى. باسقالار ولارعا اقشا بەردى، ياعني بالالاردى جالداپ وقىتىپ جاتىرمىز.
1880 جىلدىڭ باسىنان بەرى قاراي قىر ولكەسىنىڭ بارلىق قالالارىندا قازاق بالالارىنا ارنالعان مەكتەپتەر بار ەدى. وتىز ورىندىق ينتەرناتتا شىركەۋ شاكىرتتەرى مەن قالا وقۋشىلارىنان 300 بالا جاتاتىن. 1890 جىلدان بەرى قاراي بۇل ينتەرناتتار اۋىل شارۋاشىلىق مەكتەپتەرىنە اينالدىرىلدى. ال، ولاردىڭ قىر ولكەسىنە تۇككە دە قاجەتى جوق. اۋىل شارۋاشىلىق مەكتەپتەرىن بىتىرگەندەردەن 15 جىلدىڭ ىشىندە بىردەبىر اۋىل شارۋاشىلىعى مامانى شىققان جوق. اۋىل شارۋاشىلىعى مەكتەبىن بىتىرگەندەر دە، بۇرىنعى ينتەرناتتاردى بىتىرگەندەر دە «ينتەلليگەنت» بولىپ شىقتى، بىراق مامان بولىپ قالىپتاسپادى، ويتكەنى ولارعا كاسىبي ءبىلىم بەرىلمەگەن ەدى.
1890 جىلى ومبى گيمنازياسىنىڭ جانىنداعى 25 ورىندىق پانسيون جابىلىپ قالدى. قازاقتىڭ جوعارعى ءبىلىم العان ازامات-تارىنىڭ كوپشىلىگى وسى پانسيوندا تاربيەلەنىپ ەدى. ال، اتالاعان ينتەرناتتار مەن اۋىل شارۋاشىلىق مەكتەپتەرىن بىتىرگەندەر ومبىداعى ورتالىق فەلدشەرلىك جانە مال دارىگەرلىك مەكتەپتەردەن اسپادى.
گيمنازيا پانسيونى جابىلىپ قالعان سوڭ، قازاق بالالارى گيمنازيالارعا تۇسە الماي، ياعني ودان ءارى جوعارى ءبىلىم الا الماي قالدى. قولىندا بيلىگى بار ۇكىمەتتەردىڭ جەرگىلىكتى اكىمدەرى ستيپەنديانى قازاق بالالارىنا ەمەس، باسقا ۇلتتاردىڭ بالالارىنا بەرەدى. ال، قازاق اراسىندا بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىق ۇلكەن، سوندىقتان دا ولار قالالىق ۋچيليششەلەردە بالالارىن ءوز قارجى-سىنا وقىتۋعا ءماجبۇر بولدى. مال باققان قازاققا بۇل شىعىن وتە اۋىر تيەدى.
جوعارىداعىلاردى كورسەتە كەلىپ، قازاق دالاسىندا ءبىلىم بەرۋ ءىسىن دۇرىس جولعا قويۋ كەرەك دەپ سانايمىز. ول ءۇشىن: اۋىل مەكتەپتەرىندە قازاق الىپپەسىن وقىتۋ، قازاق تىلىندە ساباق بەرۋ، مەملەكەتتىك ءتىلدى مىندەتتى تۇردە ۇيرەتۋ، جابىلىپ قالعان ينتەرناتتار مەن ومبى گيمنازياسىنىڭ جانىنداعى پانسيوندى قال-پىنا كەلتىرۋ كەرەك.
«دالالىق ەرەجەنىڭ» 99 بابى بويىنشا مەدرەسە (مەكتەپ-تەر) اشۋعا جانە مەشىت سالۋعا قىر ولكەسى گەنەرال-گۋبەرناتو-رىنىڭ رۇقساتى كەرەك. سوعان قاراماستان، جاڭادان مەكتەپتەر اشۋعا جانە مەشىت سالۋعا رۇقسات بەرمەك تۇگىلى، سەمەي مەن كوك-شەتاۋ قالالارىنداعى مەشىتتەردىڭ جانىنداعى مەكتەپتەردى جەر-گىلىكتى اكىمدەر جاۋىپ تاستادى.
سول سەبەپتى دە ەرەجە بويىنشا تۋعان بالانى تىركەيتىن كىتاپ اۋىلنايدىڭ قولىندا، ال اۋىلنايلاردىڭ كوپشىلىگى حات تانىمايدى. كرەستيان باستىقتارى شەت ەلگە شىعاتىن پاسپورت بەرۋدى سول اۋىلدىڭ نەمەسە بولىستىڭ سالىق تولەۋىمەن بايلا-نىستى شەشەدى، قارىزى بولسا - پاسپورت بەرمەي قويادى.
جوعارىداعىلاردى ايتا كەلىپ، مىنالاردى قاجەت سانايمىز: وجدان بوستاندىعى، ءدىني سەنىم-نانىم بوستاندىعى، قىر ولكە-ءسىنىڭ قازاقتارى ءۇشىن سايلامىشتى ەرەكشە ءدىني باسقارما، مەكتەپتەر مەن مەشىتتەر سالۋ ءۇشىن باسقا مەكەمەلەرگە جۇگىنۋدى توقتاتۋ; قازاق، تاتار جانە اراب تىلىندەگى ءدىني ادەبيەتتەرگە تسەنزۋرا جاساماۋ; تۋ تۋرالى كۋالىك بەرۋدى ءدىني باسقارما ورىندارىنا بەرۋ; شەتەلگە شىعاتىن پاسپورت بەرۋدىڭ زاڭدى ءتارتىبىن بەلگىلەۋ قاجەت.
سونداي-اق، سەمەي گيمنازياسى جانىنان قازاق بالالارىنا ارناپ، پانسيون اشىلسىن، كاسىبي مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقۋ ءۇشىن تاعايىندالاتىن ستيپەنديالاردىڭ سانى كوبەيتىلسىن.
اتالعان وقۋ-اعارتۋ شارالارىنا قاجەت شىعىندار ءۇشىن سەمەي وبلىسى قازاقتارىنىڭ كاپيتالىن جۇمساۋ قاجەت. قازىر ونىڭ سوماسى 80 مىڭعا جەتتى. ول اقشا جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتىڭ قاراۋىندا جانە پروتسەنتسىز نەسيە رەتىندە ءۇشىنشى تۇلعالارعا بەرىلىپ وتىر. مىسالى، اقمولا وبلىسى اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ ءۇيىن سالۋعا 47 مىڭ سوم 23,5 جىلعا پروتسەنتسىز نەسيە رەتىندە بەرىلگەن.
3. قازاق حالقىنىڭ كۇندەلىكتى قاجەتىن كورسەتىپ وتىرۋ ءۇشىن قازاق تىلىندە گازەت شىعارىلسىن، تسەنزۋراسىز گازەت شىعارۋعا جانە باسپاحانا اشۋعا ەشبىر بوگەت جاسالماسىن.
4. سوڭعى 15 جىل بويى قىر ولكەسىن وتارلاۋدىڭ جالعاسۋى ناتيجەسىندە، قازاقتاردىڭ جەرى تارىلىپ كەتتى. مال شارۋاشىلىعى نەگىزىنەن ەكستەنسيۆتى ەكەنى جالپىعا ءمالىم، مال باعۋعا وتە كوپ جايىلىمدىق جەر كەرەك. سىرتتان قونىس اۋدارىپ كەلىپ جات-قاندارعا ەڭ ءتاۋىر جەرلەر، تۇششى سۋ كوزدەرى قازاقتاردان تارتىپ الىنىپ بەرىلۋدە. سوندىقتان، قازاقتاردىڭ يەلىگىندەگى جەرلەر وزدەرىنىڭ مەنشىگى دەپ تانىلسىن.
5. قىر ولكەسىنىڭ مەملەكەتتىك مەنشىك باسقارماسى قازاق-تاردى اتا-قونىسىنان ىعىستىرىپ، جەردى قازىناعا تارتىپ الۋدا. ولاي بولسا، قازىناعا الىنعان جەرلەردەن قازاقتار قۋىلماسىن، قازىنا جەرى مەن قازاق جەرىنىڭ اراسىنا جىكتەۋ شەگاراسى قال-دىرىلسىن، ونىڭ اۋماعىن بەلگىلەۋگە قازاقتار قاتىستىرىلسىن.
6. قولدانىلىپ كەلە جاتقان «دالالىق ەرەجە» قازاق تۇر-مىسىنىڭ قازىرگى جاعدايىنا ساي كەلمەيدى. باسقانى ايتپاعاننىڭ وزىندە، «دالالىق ەرەجەنىڭ» 120-بابى بويىنشا قازاقتاردىڭ جەرى قاۋىمعا ورتاق سانالادى، ال قىستاۋ مەكەندەرى يەسىنىڭ نە-مەسە بىرنەشە ادامنىڭ مەنشىگى، ولار ونى باسقاعا سىيعا تارتۋعا نەمەسە ساتۋعا قۇقىلى. سوندىقتان «دالالىق ەرەجەنى» قازاق دەپۋتاتتارىنىڭ قاتىسۋىمەن وزگەرتۋ كەرەك. ايتپەسە، ونداي ەرە-جە كەرەك ەمەس.
7. بولىس كەڭسەلەرىندە ءىس قاعازدارى ورىسشا جۇرگىزىلەدى. وسىنىڭ سالدارىنان جەرگىلىكتى حالىق ورىسشا ءتىل بىلمەگەن سوڭ، ولاردى بولىستىڭ نەمەسە اۋىلنايدىڭ حاتشىلارى قاناپ كەلەدى. قىر ولكەسى گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ ەرەكشە جارلىعىنا سايكەس توتەنشە سەزدەردىڭ ۇكىمدەرى مەن شەشىمدەرى ورىس تىلىندە جازى-لادى. ءسويتىپ، سوتتىڭ نەمەسە داۋلاسۋشى ەكى جاقتىڭ باقىلاۋىنان تىس قالعان حاتشىلار ويىنا كەلگەنىن ىستەيدى. «دالالىق ەرەجەنىڭ» قازىرگى شتاتى بويىنشا ۋەزدەر مەن وبلىستىق باسقار-مادا قازاق ءتىلىنىڭ اۋدارماشىلارى بولۋعا ءتيىس. سوعان قاراماس-تان، جەرگىلىكتى اكىمدەر اۋدارماشىلىق قىزمەتكە قازاقشا ءبىل-مەيتىن ورىس شەنەۋنىكتەرىن الادى، ولار بولسا، ءۇشىنشى ءبىر ادام-نىڭ كومەگىنە جۇگىنەدى. كەيبىر كرەستيان باستىقتارى قازاق تىلىندە جازىلعان وتىنىشتەردى قابىلدامايدى، سوندىقتان قازاقتار ەشقانداي كومەگى تيمەسە دە، قايداعى ءبىر دۇمشە ادۆوكاتتاردى جالدايدى.
قازاقتاردىڭ مۇددەسى ءۇشىن مىنالار قاجەت: بولىس كەڭسەلەرى مەن حالىق سوتتارىندا ءىس قاعازدارى قازاقشا جۇرگىزىلسىن; اۋدارماشىلىققا قازاق ءتىلىن بىلەتىن جانە قازاقشا ساۋاتتى ادام-دار الىنسىن; قازاقتار ءوز قۇقىقتارىنا نۇسقان كەلسە، ارىزدى انا تىلىندە بەرە الاتىن بولسىن.
8. سوت ءادىل بولۋى ءۇشىن سۋديالار ءوزى قىزمەت ەتەتىن حالىق-تىڭ ءتىلىن بىلەتىن بولسىن. سوعان قاراماستان، سۋديالىق جانە تەرگەۋشىلىك قىزمەتتەرگە قازاقتىڭ ءتىلىن بىلمەيتىن ورىستار تاعايىن-دالىپ كەلەدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قازاعى قالىڭ ۋەزدەرگە قازاق زاڭگەرلەرى تاعايىندالمايدى، سونىڭ سالدارىنان قىر ولكەسىندە سوت ادىلدىگىنە نۇقسان كەلۋدە.
دەمەك، سۋديالار قازاق ءتىلىن ءبىلۋى شارت جانە دە قازاق دالا-سىنا القالى سوت جۇيەسى ەنگىزىلسىن.
9. 1902 جىلدان باستاپ قىر ولكەسىندە كرەستيان ناچال-نيكتەرى لاۋازىمى ەنگىزدى. ولار ەشقانداي پايدا اكەلگەن جوق، قايتا اتقامىنەرلەردىڭ سانىن كوبەيتتى. ۋەزد باستىعى بىرەۋ ەدى، ەندى تورتەۋ بولدى، ءسويتىپ حالىققا اكىمشىلىك قىسىمى كوبەيدى. 1905 جىلدان باستاپ ۋريادنيك لاۋازىمى ەنگىزىلەتىن بولدى. ولار-دىڭ قىرعا كەرەگى بولعان ەمەس، بولمايدى دا. سوندىقتان كرەسس-تيان باستىقتارى مەن ۋريادنيك قىزمەتى جويىلسىن.
10. «دالالىق ەرەجەنىڭ» 17-بابىنا سايكەس قىر ولكەسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورىنا قازاقتاردى اكىمشىلىك جولىمەن باسقا جاققا جەر اۋدارۋ قۇقى بەرىلگەن. وسى باپتىڭ كەسىرىنەن تالاي ادام جازىقسىز، زاڭسىز جاپا شەكتى. دەمەك، زاڭدىلىق پەن ازا-ماتتاردىڭ قۇقىق مۇددەسى ءۇشىن بۇل باپتى جويىپ، قىلمىس جاسا-عاندار تەك سوت الدىندا عانا جاۋاپ بەرەتىندەي ءتارتىپ ورناتۋ قاجەت.
11. پاتشا بيىلعى اقپاننىڭ 18-دە شىعارعان مارتەبەلى جارلىعىمەن ورىستىڭ زاڭ شىعارۋ جينالىسىنا حالىق سەنىمىنە يە بولعان لايىقتى ادامداردى شاقىراتىنىن جاريا ەتتى. قازاق حالقىنىڭ مۇددەلەرى مەن قۇقىقتارىن قولداۋ ءۇشىن وسى زاڭ شىعارۋ جينالىسىنا ءبىزدىڭ دە دەپۋتاتتارىمىزدىڭ قاتىسۋى قا-جەت.
1905 جىلعى 26- ماۋسىم،
قوياندى جارمەڭكەسى.
12. 767 ادام قول قويدى.
وسىناۋ تاريحي قۇجاتتارداعى كەيبىر ماسەلەلەردى تۇسىندىرە كەتكەن دە ارتىق بولماس.
«تاريح دامىتۋشى دا، جاساۋشى دا حالىق» دەگەن ماركستىك-لەنيندىك ىلىمگە سۇيەنگەن بۇرىنعى تاريحي كونتسەپتۋالدىق جۇيە-لەر ەندى ساحنادان بىرتىندەپ كەتە باستاعان سياقتى. ارينە، تا-ريحقا ارقاۋ، عىلىمعا وزەك بولىپ كەلە جاتقان باستى فاكتور - بۇقارا ەكەنىنە داۋ جوق. الايدا وسى تاريحي قۇبىلىستاردى بەل-گىلى ءبىر كەڭىستىكتە، گەوگرافيالىق ورتادا، مەرزىمدە بىردە قۇيىن سوققانداي تەزدەتەتىن، بىردە سۋ سەپكەندەي باياۋلاتاتىن مەملەكەت قايراتكەرلەرى، ازاتتىق تۋىن جەلبىرەتكەن ايبىندى باتىرلار، دانالىق پەن ۇستامدىلىقتىڭ ارقاۋ - اتاقتى بيلەرىمىز» (ج.قاسىمباەۆتىڭ ءسوزى.-ز.ت.) ەكەندىگىن وسى وقيعالاردان كورىپ وتىر-مىز.
قازاقتىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسىنىڭ تاريحىندا ەرەكشە ورىنى بار ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان ۇركەردەي جانكەشتى توپ-تىڭ اقىل-ويىنان شىققان قۇجاتتار بۇگىنگى ۇرپاققا كوپ جاعداي-لارىن ماعلۇمات بەرەدى.
پەتيتسيالاردا قايتالانىپ كەلىپ وتىراتىن وجدان بوستاندىعى ءدىني ماسەلەلەرى مەن جەر ماسەلەسى بۇگىنگى ۇرپاققا تۇسىنىكسىز بولۋى مۇمكىن ەكەندىگىن دە ەسكەرەيىك. ءحىح عاسىردىڭ اياعى، حح عاسىردىڭ باسىندا رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتى مۇلدە قيىنسىز ءارى قورقاۋ سيپات الدى. «قازاق ولكەسىنىڭ مادەني وركەندەۋىنە ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ زالالى قانشالىق بولسا، قازاقتاردى جەردەن ايىرۋ ساياساتىنىڭ حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىنا تيگىزگەن زالا-لى سونشالىق بولدى»، دەگەن قاعيدانى جاقىپ اقباەۆ پەتيتسياعا تەگىن جازباعان.
سونداي-اق، سوڭعى قۇجاتتاعى «...1903 جىلى پەتروپاۆل، پاۆلودار جانە سەمەي ۋەزدەرىندە بەلگىلى-بەلگىلى قازاقتاردىڭ ۇيىنە ءتىنتۋ جۇرگىزىلدى. سونىڭ بارىسىندا تارتىپ الىنعان كىتاپ-حانالار ءالى كۇنگە يەلەرىنە قايتارىلماي وتىر. ول-ول ما، كوكشە-تاۋ ۋەزىنىڭ بەدەلدى قازاقتارى ناۋرىزباي تالاسوۆ پەن شايمەر-دەن قوسشىعۇلوۆ وزدەرىنىڭ ءدىني سەنىم-نانىمى ءۇشىن العاشقىسى ەنيسەي گۋبەرنياسىنا، سوڭعىسى ياكۋت وبلىسىنا جەر اۋدارىل-دى»، دەگەن جولدارعا زەر سالىپ كورەيىك.
اتاپ ايتقاندا، سەمەي ۋەزىندە 1903 جىلعى ءساۋىردىڭ 25 كۇنى يبراھيم قۇنانبايۇلىنىڭ (ابايدىڭ) ءۇيى تىنتىلگەن بولاتىن. سول جەردە ۋەزد باستىعى ناۆروتسكي اكتى جاساپ، ابايدىڭ ءبىر ساندىق قاعازدارىن، كىتاپتارىن الىپ كەتتى. كەيىن «قاعازدار اراب ارپىمەن جازىلعان قولجازبالار، گازەتتەر مەن جۋرنالدار، كىتاپ-تار ەكەنىن جانە ولاردان ۇكىمەتكە قارسى ەشتەڭە تابىلماعانىن» كورسەتكەن ومبىداعى چينوۆنيكتەر سول ساندىقتى قايتارمادى. وسىلايشا، ۇلى ويشىل ءارى اقىننىڭ باي مۇراسى، قولجازبالارى جوعالىپ كەتتى. قازاقتىڭ دانالىق اقىل-ويىنا، ونەرى مەن ادە-بيەتىنە ورنى تولماس نۇقسان كەلدى. ابايدىڭ ءبىر ساندىق قاعازى بۇگىنگە دەيىن تابىلعان جوق.
بۇل ساندىق كەڭەس زامانىندا دا ىزدەلمەدى. ونىڭ باستى سەبەبى - كەزىندە ورىس وتارشىلارى ابايعا كۇدىكپەن قاراپ، پانيسلاميست، پانتۇركيست دەگەن جالا جاپقانىنا بايلانىستى دەپ ويلايمىز. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىندا قازاق زيالىلارى ابايدىڭ قاعازىن ىزدەمەك، تۇگىلى، ءوز جانىمەن قايعى بولدى. ال بولشەۆيك قازاق قايراتكەرلەر ءۇشىن اباي اۋەلدە كەرەك بولماعانى ءمالىم.
اباي اتامىز بولسا، ءوز قاعازدارىنىڭ سوڭىنا تۇسكەن جوق، وعان شاماسى دا كەلمەدى. وتباسىنىڭ قايعىسىمەن، اۋىر دەرتكە دۋشار بولدى. ءوزى سودان كەيىن جىلعا جەتپەي قايتىس بولىپ كەتتى.
ابايعا جابىلعان جالانى، ونىڭ ءۇيىنىڭ ءتىنتىلۋىن، ساندىق-تىڭ ومبىعا اكەتىلگەنىن زاڭگەر جاقىپ اقباەۆ جاقسى بىلگەن. وعان تولىق دالەلىمىز بار.
1904 جىلعى 8-ماۋسىمدا ج.اقباەۆ سەمەي وكرۋگتىك سوتىنا قىزمەتكە بارعان ەدى. ءوزىنىڭ جەرلەسى سانالاتىن ابايدى بۇرىن-نان بىلەتىن، قاسيەتتى ەل اعاسى تۇتىپ، سىيلايتىن ازامات ۇلى اقىننىڭ تاعدىرىنا اكىمشىلىك ورگاندارىنىڭ زاڭسىز ارالاس-قانىن نەگە بىلمەسىن! بىلگەندىكتەن، ءدال جوعارىداعىداي سوزدەردى پەتيتسياعا ەنگىزگەن. جاقىپ اقباەۆ ابايدىڭ دوسى ن.كونشينمەن وتە جاقىن، پىكىرلەس تىلەكتەستىك قاتىناستا بولعان. 1906 جىلى ومبى وكرۋگتىك سوتىنىڭ كوشپەلى القاسى قارقارالىعا كەلىپ، ءوزىنىڭ ءىسىن قاراعاندا قورعاۋشىلىققا جاقىپ اقباەۆ سول كون-ءشيندى شاقىرعانى ءمالىم.
ەكىنشىدەن، پەتيتسياداعى ناۋرىزباي تالاسوۆ دەپ اتالعان ادام - كوكشەتاۋداعى ايگىلى عۇلاما ناۋان حازىرەت ەدى. كەزىندە حازىرەتتىڭ تۇتقىندالۋىنا بايلانىستى ءاليحان بوكەيحانوۆ ءدىني، ساياسي كوزقاراسى ءۇشىن ادامداردى رەسەيدىڭ قۋعىنداۋ ساياساتىن سىناپ، ءباسپاسوز بەتىندە نارازىلىق بىلدىرگەن بولاتىن. «ورىس ۇكىمەتى قاراۋىنداعى قازاق حالقىن باۋىرىنا جاقىنىراق تارتۋ ءۇشىن ناۋان حازىرەتتى جەر اۋدارعاننان باسقا ەشتەڭە ويلاپ تابا المادى-اۋ»، دەگەن ۋىتتى مىسقىل الەكەڭدىكى.
ۇشىنشىدەن، اتى اتالىپ وتىرعان شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ كەيىن رەسەي دۋماسىنا دەپۋتات بولىپ سايلانعان ۇلكەن قايرات-كەر، ساياساتكەر دەڭگەيىنە دەيىن جەتكەن. رەسەي يمپەرياسىنىڭ پەتەربۋرگ اتالاتىن قاق جۇرەگىندە ءابدىراشيت يبراگيموۆ ەكەۋى قاراجات قوسىپ، دۋمانىڭ مۇسىلمان فراكتسياسىنىڭ اتىنان 1907 جىلى-اق وپپوزيتسيالىق «سەركە» گازەتىن شىعارىسقان وسى شايكەن موللا (ەل ىشىندە ءالى سولاي اتالادى). گازەتتىڭ ءبىرىنشى سانىن شىعارۋعا مىرجاقىپ دۋلاتوۆ پەن ۇلكەن وقىمىستى، جۋرناليست دىنمۇحامەت سۇلتانعازين قاتىسقان. «سەركەنىڭ» ەكىنشى سانىن جاندارمدار تۇتقىنداپ، جاۋىپ تاستاعان. سول جالعىز گازەتتىڭ وزىندە-اق، «جاستارعا» دەگەن ولەڭ، «ءبىزدىڭ ماقساتتارىمىز» دەگەن باس ماقالا باستىرعان مىرجاقىپ دۋلاتوۆ رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىل ساياساتىن ولتىرە اشكەرەلەگەن بولاتىن.
شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ 1903 جىلدىڭ قىسى مەن كوكتە-مىندە سەمەي سىرتىندا جاتقان ابايعا، باياناۋىلداعى شورمانۇلى سادۋاقاسقا تاعى باسقا ەل اعالارى، يگى جاقسىلارعا حات جازعان. اقىل-كەڭەس سۇراعان. «ورىستار جەرىمىزدى الدى، ءتىلىمىزدى الدى، ەندى دىنىمىزگە قول سالدى. ولگەننەن باسقا نەمىز قالدى، يبراھيم مىرزا! باس قوسايىق، بۇكىل قازاق سەزىنە جينالىپ، اقىلداسايىق»، دەپ جازعان، سەزدىڭ قاراجات ماسەلەسى تۋرالى حابارلاعان وسى شايمەردەن ەدى. بىراق، ونىڭ ەكىنشى حاتى ابايدىڭ قولىنا تيمەگەن، جاندارمدار ارقاتتاعى پوشتاعا ابايدىڭ ءوزىن الىپ بارىپ، قول قويدىرىپ، حاتتى تارتىپ العان.
وتارشىل ۇكىمەتتەن زورلىقتى كوپ كورگەن كۇرەسكەر ش.قوسشىعۇلوۆ كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ دە قورلىعىنا ۇشىرادى، ايدالدى، تۇرمەدە وتىردى.
مىنە، پەتيتسيانى مۇقيات وقىعان ادام وسىنداي تاعدىرلارعا بايلانىستى وي تۇيسە ەكەن دەيمىز. پرولەتارياتى بولماعان حالىق ءوز ازاتتىعا ءۇشىن كۇرەسە المايدى، دەگەن ساندىراقتى جوققا شىعاراتىن اڭگىمەلەر وسىنداي.
وسى وقيعالارعا قاتىستى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە، ماقالاردا پەتيتسيالاردىڭ اۆتورلارى تۋرالى ەشتەڭە ايتىلمايدى. ال، مۇنداي قۇجاتتى قالىڭ بۇقارا نەمەسە قول قويعاندار جازباي-تىنى ءمالىم. ونداي شارۋا اسا ءبىلىمدى، زاڭعا جەتىك، ەل جاعدايىن، مەملەكەت جۇيەسىن جاقسى بىلەتىن مامانداردىڭ قولىنان عانا كەلەدى. پەتيتسيالاردى جازعان جاقىپ اقباەۆ دەپ وتىرعاندا ءبىز ارحيۆتەگى ءبىر ءسوزدى عانا («...باستاپقى تەكستى اقباەۆ جازعان» دە-گەن) تىرەك ەتىپ وتىرعانىمىز جوق. ج.اقباەۆتىڭ قولتاڭباسىن كو-ءرىپ، تەكستەگى ماعلۇماتتاردى اۆتوردىڭ ويدان شىعارماعانىن ءبى-رەۋدەن ەستىپ جازباعانىن دالەلدەۋ نيەتىندەمىز.
ولاي بولسا، ءۇشىنشى پەتيتسيادا «1890 جىلى ومبى گيمنازياسى جانىنداعى پانسيون جابىلىپ قالدى» دەگەنگە نازار اۋدا-رايىق. بۇل دا جاقىپتىڭ ءوز باسىنان كەشكەنى. ج.اقباەۆ 1886 جىلى قارقارالىداعى ينتەرناتتى ءبىتىرىپ، 1889 جىلى ومبى گيمنازياسىنا تۇسەدى. 1890 جىلى ول جابىلىپ قالعاننان كەيىن باسقالار وقۋىن تاستاپ كەتسە دە، جاقاڭ توم گيمنازياسىنا اۋى-سىپ، ونى 1898 جىلى ءبىتىرىپ شىققانى ءمالىم.
ال، قارقارالىداعى ج.اقباەۆ وقىعان ينتەرنات 1890 جىلى جابىلىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى مەكتەبىنە اينالعان. ۇكىمەتتىڭ مۇنداعى ماقساتى «بۇراتانا» حالىقتىڭ جاستارىنا جالپى ءبىلىم بەرمەي، ولاردىڭ ءارى قاراي وقۋعا جولىن توسىپ، تار ءورىستى قول-ونەر مەكتەبىمەن شەكتەۋ بولاتىن. مىنە، ۇكىمەتتىڭ وسى قىساس-تىعىن جاقاڭ ءوز باسىنان كەشكەن سوڭ جازىپ وتىر.
سوڭعى پەتيتسيانىڭ 6-بولىگىندە «دالالىق ەرەجەنىڭ» قازاق قوعامىنىڭ تىرشىلىك-تۇرمىسىنا ساي كەلمەيتىندىگى دە تەگىن جازىلماعان. ونىڭ ىشىندە 120-باپ ەرەكشە كورسەتىلگەن. 1891 جى-لى كۇشىنە كىرگەن بۇل زاڭ بويىنشا «بۇكىل قازاق جەرى قازىنانىكى، قۇنى كەسۋسىز، قازاق پايدالانا تۇرادى. ەگەر قازىناعا ءبىر جەر كەرەك بولا قالسا، مەملەكەت سول جەردى ەشتەڭە تولەمەستەن ءوزى الا بەرەدى». بۇدان ارتىق زورلىق بولا ما؟ ءتىپتى «دالا ۋالاياتى» گازەتىنىڭ 1895 جىلعى 38-سانىندا جاريالانعان وسى ەرەجەنىڭ تۇسىندىرمەسىندە بىلاي جازىلعان: «126-ستاتيا بويىنشا جەردى جالعا بەرۋ جەكە ءبىر كىسىگە بۇيىرعان جوق، كوپ قاۋىمعا بۇيىر-عان. جانە جەردى جالعا الاتىن كىسىسى ورىس بولسىن...». ياعني قازاق ءوزى قىستاپ-جايلاپ وتىرعان جەردى باسقا قازاققا جالعا دا بەرە الماي-دى، تەك ورىسقا بەرە الاتىنى بولعان عوي.
ال ەندى، بۇل پەتيتسيالاردان قانداي ناتيجە شىقتى دەگەننگە كەلەر بولساق، قانشا بۇراتانا ساناعانىمەن، يمپەنريانىڭ ءوزى 6,5 ميلليون قازاقپەن ساناسۋعا ءماجبۇر بولعان. قۇجاتتار، ماڭىزدى ماسەلە رەتىندە دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ قۇزىرىنا جىبەرىلىپ، گۋبەرناتور القاسىندا ارنايى قارالعان. بيۋروكراتتىق تىلمەن ايتقاندا، ءتيىستى شارالار جوسپارى جاسالعان، ول جونىندە ءوتىنىش يەلەرىنە حابارلانعان». قازاقتاردىڭ پەتيتسيالارىن تالقىلاعان ءماجىلىستىڭ قۇجاتتارى قازىر قولىمىزدا، كەيىنىرەك ۇسىنۋ ويدا بار...
ەجەلدەن ۇلتتىڭ بەلگىسى - جەر تۇتاستىعى، ءتىلى، ءدىنى دەسەك، سونىڭ ءبارى اياققا باسىلعاندا، وتارشىل قانداي «مەيىرىمدى ءارى ادال» بولسا دا، حالىق باس كوتەرمەي وتىرا المايدى ەكەن. سوعان كوز جەتكىزدىك.
1905 جىلى جازدا ۇلى قازاق دالاسىنىڭ قاق توسىندە باس كوتەرىپ، ءتىلى شىققان ارداگەر كوسەمدەرىمىز ازاتتىق جولىندا كۇرەستىڭ قۇربانى بولىپ كەتتى. بىراق، ولاردىڭ ءىسى قالدى. زور ناتيجەسى رەتىندە ەلىمىزدىڭ شاڭىراعىندا كوكبايراق جەلبىرەيدى. سوعان شۇكىرشىلىك...
قورىتا كەلگەندە، قارقارالى-قوياندىدا جازىلىپ، 6,5 ميلليون قازاق حالقىنىڭ ەركىن ساياسي قۇجات رەتىندە تاراتىلعان بۇل پەتيتسيالاردىڭ تاريحي ماڭىزى ەرەكشە ەكەنى تاعى دا اتاپ كورسەتۋ قاجەت. جانە سول قۇجاتتاردىڭ 95 جىلدىعىندا، ءتىپتى، ورايى كەلىپ تۇرعان سياقتى.
بۇلار، سايىپ كەلگەندە، بولاشاق ساياسي پارتيانىڭ باعدار-لامالىق نەگىزدەرى بولىپ تابىلادى. دەمەك، «...1917 جىلعى اق-پان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن قۇرىلعان الاش پارتياسىنىڭ يدەيا-لىق باستاۋ كوزدەرىن ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسى كەزىنەن ىزدەگەن ءجون»، دەگەن تاريحشى ك.نۇرپەيىسوۆتىڭ باتىل ايتىلعان پىكىرى كوڭىلگە قونىمدى.
بۇل تۇجىرىمدى ناقتىلاي تۇسەتىن بولساق، 1905 جىلدىڭ اياعىنداعى ەمەس، ورتاسىنداعى، ءسوز بولىپ وتىرعان پەتيتسيالاردى ساياسي پارتيانىڭ قاينار كوزى دەپ الۋعا بولادى. كەيىن وسى تالاپ-ارىزداردا جازىلعانداردىڭ ءبارى الاش پارتياسى كۇرەسىنىڭ نەگىزگى ارناسى، الاشوردا ۇكىمەتى ءىس-قيمىلدارىنىڭ ناقتى باعدارلارى رەتىندە كوپتەگەن قۇجاتتارعا ارقاۋ بولدى. زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتىڭ «الاش قايرات-كەرلەرى ساياسي-قۇقىقتىق كوزقاراستارىنىڭ ەۆوليۋتسياسى جانە جاقىپ اقباەۆ»، ز.تايشىبايدىڭ «جاقىپ اقباەۆ. كۇرەسكەرلىك ءومىربايانى» دەگەن مونوگرافيالارىندا بۇل ماسەلەلەر جان-جاقتى ايتىلعان.
زارقىن سىزدىقۇلى تايشىباي، م.قوزىباەۆ اتىنداعى سولتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
"اباي-اقپارات"
[1] رىسكۋلوۆ ت. يزبراننىە ترۋدى، الما-اتا، 1984. س.150
[2] حاسەن ورالتاي. الاش - تۇركىستان تۇركىلەرىنىڭ ۇلت-ازاتتىق ۇرانى. // «ازات» 1991, №8
[3] بۋكەيحانوۆ ا. «كيرگيزى» (فورمى ناتسيونالنوگو دۆيجەنيا ۆ سوۆرەمەننىح گوسۋدارستۆاح). پود. رەد. ا.ي.كوستليانسكوگو، پەتەربۋرگ، 1910, س.577-600; بۋكەيحانوۆ ا. كازاحي و رۋسسكيح دو 1917 گودا. وكسفورد، 1985. س.54
[4]براينين س.، شافيرو س.، وچەركي پو يستوري الاش-وردى. پود.رەد. ن.ك.ۆاناگ. الاما-اتا، 1935, س.17
[5] اۋەزوۆ م. شىع. ەلۋ تومدىق جيناعى. ءىى توم، ا.،1998.،67-بەت.
[6] قويگەلديەۆ م. ويانعان سانا ءۇنى. // «انا ءتىلى» 1990.، 12-ءساۋىر.
