تۇركيا استاناسى انكارا قالاسىندا، «الاش» ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كوسەمى، قازاق حالقىنىڭ داڭقتى ۇلدارىنىڭ ءبىرى، كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، پۋبليتسيست ءاليحان بوكەيحاننىڭ يۋنەسكو كولەمىندە اتاپ وتەتىن 150 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان «الاشتىڭ ءاليحانى» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنتسيا ءوتتى.

تۇركى اكادەمياسى حالىقارالىق ۇيىمى، گازي ۋنيۆەرسيتەتى، تۇركيانىڭ يۋنەسكو ىستەرى جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسياسى جانە ق.ا.ياسساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قولداۋىمەن ۇيىمداستىرعان ايتۋلى جيىنعا قازاقستان مەن تۇركيانىڭ مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى، تۇركى الەمىنىڭ كورنەكتى شىعىستانۋشى عالىمدارى مەن حالىقارالىق ۇيىم جەتەكشىلەرى قاتىستى. 

كونفەرەنتسيانىڭ اشىلۋ سالتاناتىن تۇركولوگيا زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ باسشىسى ءحۇليا كاساپوعلۇ، گازي ۋنيۆەرسيتەتى رەكتورىنىڭ ورىنباسارى سەرۆەت كاراباعى، ق.ا.ياساۋي اتىنداعى حقتۋ وكىلەتتى كەڭەس توراعاسى مۇسا يىلدىز جانە تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى دارحان قىدىرالى قۇتتىقتاۋ سوزدەرىمەن اشتى. كونفەرەنتسيا اياسىندا قازاقستان، تۇركيا، قىرعىزستاننان كەلگەن عالىمدار جالپى 3 سەكتسيا بويىنشا ءاليحان بوكەيحان جانە تۇركى الەمىنە قاتىستى باياندامالار وقىدى.

الاش كوسەمى ءاليحاننىڭ ءومىرى مەن قايراتكەرلىك قىزمەتى تۋراسىندا ءاليحانتانۋشى-عالىم - ءجۇسىپ سۇلتان حان اققۇلۇلى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي، جازۋشى بەيبىت قويشىباي بايانداما جاسادى. كونفەرەنتسيا اياسىندا، سۇلتان حان اققۇلۇلىن سوزگە تارتىپ، كوپتەن كوڭىلدە جۇرگەن تۇيتكىلدى سۇراعىمىزدى قويعان ەدىك:

-          ءتۇرلى اقپارات قۇرالداردا، «الاش وردا» اۆتونومياسى، الاش زيالىلارى تۋرالى ماتەريال جارىق كورسە، «الاش وردانىڭ» مەملەكەتتىك بايراعى رەتىندە شىنايى تۇراقتالماعان، دالەلدەنبەگەن بىرنەشە تۋدىڭ سۋرەتتەرى جاريالانىپ ءجۇر. ولاردىڭ ىشىندە، «جاسىن الاش اۆتونومياسى!» دەپ جانە قۇراننان ايات جازىلعان جاسىل تۋدى، سونداي-اق تۇركيا تۋىنا ۇقساس القىزىل، الايدا اي مەن جۇلدىزى سارى تۇسكە بويالعان تۋدى كەزىكتىرۋگە بولادى. الاشتانۋشى عالىم رەتىندە وسى ماسەلەگە قالاي قارايسىز؟ الاش وردانىڭ تۋى شىن مانىندە قايسىسى؟

 - الاش اۆتونومياسىنىڭ مەملەكەتتىك تۋى تۋرالى نەشە ءتۇرلى اقپار بار ەكەنى راس. ينتەرنەتتە، باسقا دا باق بەتىندە جاريالانىپ جۇرگەن ءبىر تۋدا «الاش اۆتونومياسى جاساسىن!» دەپ جازىلعان. ول تۋدىڭ ءتۇسى جاسىل. بىراق، سول كەزدەگى، 18-19 جىلدارداعى اقپارات قۇرالدارىنىڭ، «سيبيرسكايا جيزن» گازەتىنىڭ حابارىنا قاراساق، سەمەيدە الاش پولكىنىڭ تۇساۋ كەسەرىندە، ءاليحاندى اسكەر قولباسىلارىنىڭ قارسى العانىن جازادى. وندا، قازاق اسكەرلەرىنىڭ تۋى اق ءتۇستى ەكەنىن، «اللا جار بولسىن!»، «الاش اۆتونومياسى جاساسىن!»، «قۇرىلتاي جينالىسى جاساسىن!» دەگەن سياقتى سوزدەر جازىلعانى تۋرالى دەرەك بار.

بۇل تۋدىڭ بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان ساقتالماعانىن بىلمەيمىن، بار بولسا دا، قازىرگە دەيىن تۋ قولىمىزعا تۇسپەدى. ول تۋىمىز رف-نىڭ مەملەكەت قامقورلىعىنداعى مۇراعاتتارىندا، جادىگەرلەر ساقتالاتىن قوردا بار بولۋى ابدەن مۇمكىن. ول قوردا كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگىنەن باستاپ، كەنەسارى اسكەرىنىڭ تۋلارى، قارۋلارى، ونىڭ ىشىندە كەنەسارىنىڭ قانجارى، ءوزى ۇستاعان «قۇران كارىم» كىتابى، ت.ب ەش جەردە جوق جادىگەرلەر بار. ولاردىڭ ىشىندە «الاش اۆتونومياسىنا» قاتىستى تۋدان باسقا دا بىزگە بەلگىسىز جادىگەرلەردىڭ بولۋى ابدەن مۇمكىن.

ال، «الاش وردا» تۋى دەلىنىپ جۇرگەن اي-جۇلدىزدى قىزىل بايراققا كەلسەك، بايقاساڭىز، كەز-كەلگەن تاريحي وقيعالاردىڭ، مالىمەتتەردىڭ جانىندا شىن-وتىرىگى ارالس مالىمەت، دەرەكتەر بولادى. الاش وردانىڭ تۋى تۇركيانىڭ تۋىنا ۇقساس دەگەنگە مەن ەشقاشان سەنبەيمىن، باسقالاردى سەندىرە المايمىن. قازاقتاردىڭ ول كەزدە ءتۇسى قىزىل تۋدى قولدانۋ ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس. ورىس باسىلىمىنا سەنسەك، الاش تۋى اق بولۋعا ءتيىس ەدى. دەگەنمەن، اق تۋدا ايدىڭ سۋرەتى بولۋى دا مۇمكىن. قازاقتا، «ايىڭ وڭىڭنان تۋسىن!» دەيتىن اق تىلەك بار. سونداي-اق، اي – يسلام ءدىنىنىڭ ءبىر سيمۆولى. ونداعى جازۋ توتە جازۋمەن جازىلعان بولۋى مۇمكىن.

تۋدىڭ جاسىل بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. نەگە دەسەڭىز، ءاليحان ءدىن مە مەملەكەتتىك ساياساتتى ارالاستىرماي، ءبولىپ العان. زايىرلىقتى ۇستانعان. XX عاسىردىڭ باسىندا قايتا جاڭعىرعان قازاق مەملەكەتى، بۇل - زايىرلى مەملەكەت بولاتىن. سوندىقتان دا، الاش اۆتونومياسىنىڭ تۋى ەشقاشان دا جاسىل بولۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. قوشمۇحامەت كەمەڭگەرۇلىنىڭ 1924 جىلى ماسكەۋدە جارىق كورگەن «قازاق تاريحى» اتتى وچەركى بار. وندا ءاليحان تۋرالى بىلاي دەپ جازادى: ء«اليحاننىڭ قازاققا ىستەگەن قىزمەتى، بىرىنشىدەن، پاتشالىق رەسەي تۇسىندا، قۋعىن-سۇرگىن جىلداردا قازاق ءۇشىن ءومىرىن سارپ ەتكەن ات توبەلىندەي عانا ازاماتتار بولدى. سول توپتى باۋلىعان ءاليحان. ءاليحان وزىنە ەرگەن توپتى ءدىني فاناتيزمگە قارسى تاربيەلەدى. ءسويتىپ، تاتاردان اياعىن اۋلاق باسقان قازاق مەملەكەتى پايدا بولدى». بۇل جەردە، ءاليحان ءدىندى جەككورگەندىكتەن، دىنسىزدىكتەن مەملەكەتتىك بيلىك ىسىنەن بولگەن جوق. ءاليحاننىڭ ايتاتىنى بار: «ەۋروپا حالىقتارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە فرانتسۋزداردىڭ، ورىستاردىڭ تاريحى كورسەتىپ وتىر. ەگەر، ءدىن مەملەكەتتىڭ جەتەگىندە كەتەتىن بولسا نەمەسە تىزگىنىنە جارماساتىن بولسا حالىقتىڭ رۋحاني دۇنيەسى اياقاستى بولادى. ونداي كەزدە، ءدىن قايراتكەرى مەملەكەتتىڭ جەتەگىندە مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن قورعاپ كەتەدى». ءاليحاننىڭ، ءدىندى مەملەكەتتىك بيلىكتەن بولگەندەگى ويى – ءدىن گۇلدەنسىن، بىراق مەملەكەتكە تاۋەلدى بولماسىن! بۇنى، حالىقتىڭ رۋحاني بايلىعى دەپ قاراستىرعان. 

***

«الاش وردا» تۋىنىڭ ينتەرنەتتە جۇرگەن بۇل نۇسقالار ەمەس ەكەنىن الاشتانۋشى تۇرسىن جۇرتباي دا راستادى. تۇرسىن قۇداكەلدىۇلى زاكي ءۋاليدي توعان ەستەلىكتەرىندە دە بۇل تۋلاردا بار بەلگىنىڭ جوق ەكەنىن ايتادى. جازارمان قاۋىمنان الداعى ۋاقىتتا «الاش» تۋى دەلىنگەن جالعان تۋلاردى تاراتپاۋلارىن وتىنەمىز. ءاليحان بابامىزدىڭ مەرەيتويى قۇتتى بولسىن! الاش يدەياسى جاساسىن! الاشتىڭ كۇنى سونبەسىن!

نۇرعالي نۇرتاي

انكارا قالاسىنان، تۇركيا